Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
75
so‘zlarning haqligini biz shohid bo‘layotgan holatlar isbotlab turibdi. 
9. Haqdan yuz o‘girish, uni yoqtirmaslik hamda nohaq narsada bardavom bo‘lishga 
harislik. Tortishuvchi hamisha dushmanlik ishtiyoqi ila yashaydi. Munozarachining eng 
yomon ko‘rgan, yoqtirmagan narsasi – haqiqatning raqibi tilidan zohir bo‘lishidir. 
Tortishuvchi bor kuchi, harakatini raqibiga qarshi safarbar qiladi. Bunda uni haq yoki 
nohaq ekani mutlaqo qiziqtirmaydi. Uning uchun tortishuvning bardavom bo‘lishi 
muhimroqdir. Biror so‘zni eshitishi bilanoq, unga e’tiroz bildirish uning mashg‘ulotiga 
aylanib qolgan. Holat shu darajaga borib yetadiki, qalbidagi e’tiroz Qur’on dalillaridan 
yoki shar’iy lafzlardan ham ustun bo‘lib qoladi, Qur’on dalillarini bir-biriga zid qo‘ya 
boshlaydi. Vaholanki, botilni himoya qilish uchun tortishish juda qattiq man’ etilgandir. 
Chunonchi Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) haq ila bo‘lsa-da, botilga qarshi 
munozarani tark qilishga buyurib: «O‘z xatosini anglab, tortishuvni tark qilgan kishiga 
Alloh jannat o‘rtasida bir qasr bino qiladi. Haq bo‘laturib, tortishuvdan o‘zini tiyganga 
esa, jannatning eng yuqorisidan qasr quradi»,
121
deganlar. Alloh taolo o‘ziga nisbatan 
uydirma to‘quvchilar bilan haqni yolg‘onga chiqaruvchilarni barobar qo‘ygan:
«Alloh sha’niga yolg‘on to‘qigan yoki haq (Qur’on) kelgan chog‘da, uni 
yolg‘onga yo‘ygan kimsadan kim ham zolimroqdir?!» (Ankabut surasi, 68-oyat). 
Shuningdek, boshqa oyati karimada:
«Axir Alloh sha’niga (sherik va farzandni nisbat berib) yolg‘on so‘zlagan va 
rost (Qur’on) o‘ziga kelgan paytidayoq yolg‘on degan kimsadan ham zolimroq 
biror kimsa bormi?!» (Zumar surasi, 32-oyat) deydi. 
120. Tabaroniy zaif isnod bilan rivoyat qilgan. 
121. Termiziy va Ibn Mojalar Anasdan (r.a.) rivoyat qilishgan. 
10. Riyo, xalqning mulohazasini qilish, ularning qalbini o‘ziga moyil etish va o‘zi tarafga 
qaratish uchun harakat qilish. Riyo insonni katta gunohlarga olib boruvchi qo‘rqinchli 
xastalikdir. «Riyo kitobi»da bu haqda mufassal tushuntiriladi. Munozara qiluvchi xalq 
oldida o‘zini ko‘rsatishni, ularning maqtov-olqishlariga sazovor bo‘lishni tortishuvning 
asosiy sababi qilib oladi. 
* * * 
Yuqorida biz aytib o‘tgan o‘nta holat botiniy buzuqliklarning asosidir. Bulardan tashqari, 
yana bir qancha razil xislatlar ham borki, ular tufayli munozara qilayotganlar o‘zlarini 
tiya olmay, munozara oxirida mushtlashish, yoqalashish, kiyim-bosh yirtish, soqol 
yulish, ota-onasini so‘kish, ustozlarini haqorat qilish, bir-birlariga bo‘hton ag‘darishgacha 
borishadi. Bu turdagi tortishuvlarni inson nomiga loyiq ko‘rmaganimiz bois, ularning 
sababchisi bo‘lgan xislatlarni aytib o‘tirmadik. Ammo oqil va buyuk olim hisoblanmish 
tortishuvchilar ham mazkur ayblardan xoli emaslar. To‘g‘ri, ba’zilar raqibining 
darajasidan ancha past yoki yuqori bo‘lishiga, yashab turgan shahri yoki yashash 
holatlariga ko‘ra, bu xatoliklardan yiroq bo‘lishi mumkin. Ammo o‘shalar ham darajasi 
barobar bo‘lganlar orasiga kirgan vaqtlarida yomon xislatlarini namoyish qilishadi. O‘zini 
mudofaa qilish, adovat, tama’, mol orttirish sevgisi, g‘olib bo‘lish uchun mansabga 
intilish, manmansirash, mutakabbirlik, boshqalarni mensimaslik, boylar va amaldorlarga 
xushomad qilish, ularni tez-tez ziyorat etish, ularning harom mollaridan olish, shar’an 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy