Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc

5. Jinoyat huquqi va boshqa yuridik fanlarning o‘zaro 
aloqadorligi. 
Jinoyat huquqi huquq tizimidagi huquq sohalari bilan o‘zaro 
bog‘liqlikda bo‘lib, ulardan ayrimlari bilan o‘xshashligi ham mavjud. 
Lekin jinoyat huquqini boshqa huquq sohalaridan farqlay olish kerak. 
Jinoyat huquqi boshqa huquq sohalaridan o‘zining predmeti, 
vazifalari va tartibga solish uslublari bilan farq qiladi. 
Jinoyat huquqining boshqa huquq sohalari - kriminologiya, huquqiy-
statistika, jinoyat ijroiya huquqi, kriminalistika, jinoyat protsessi, 
ma’muriy, fuqarolik, halqaro huquq va shu kabi huquq sohalaridan farqli 
va o‘xshash tomonlari mavjud.
Kriminologiya jinoyatchilik, uning sabablari, jinoyatchi shaxsi va 
jinoyatlarni oldindani olishni o‘rganadi. Jinoyat huquqining predmeti 
jinoyat qonunchiligi hisoblansa, kriminologiyada jinoyatchilik, uning 
sabablari, vujudga kelish shart-sharoitlari, o‘sish darajasi, jinoyatchining 
shaxsi va jinoyatlarning oldindani olish choralari o‘rganiladi. 
Kriminologiyada ham jinoyat huquqi singari jinoyat qonunchiligi 
muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib boriladi, lekin bunday vaziyatda 
kriminologiyaning metodi sotsiologik xususiyatga ega bo‘ladi. 
Kriminologiyaning jinoyat huquqi bilan bog‘liqligi shundaki, latent 
jinoyatchilik, jinoyatchilikning tarkibiy ko‘rsatkichlari hisoblangan voyaga 
yetmaganlar jinoyatchiligi, retsidiv, guruh tomonidan sodir etilgan, 
zo‘ravonlik bilan sodir etilgan, shuningdek, g‘ayriqonuniy muomala 
vositaralarining qurol yaroq va giyoxvandlik bilan bog‘liq jinoyatlar 
darajasi haqidagi kriminologik ma’lumotlar jinoyat qonunchiligi, uning 
tartibga solish mexanizmi ishlash darajasini taqqoslash uchun qo‘llaniladi. 
Shuningdek,, jinoyatchining shaxsi haqidagi mavjud kriminologik 
ma’lumotlar, ya’ni ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-psihologik belgilar - 
jinoiy javobgarlik va jazo tayinlash uchun asos sifatida jinoyat huquqining 
"jinoyatchining shaxsi" deb nomlangan toifasini to‘ldiruvchi ishonchli 
statistik ma’lumotlar bo‘lib xizmat qiladi. 
Huquqiy-statistikaning predmeti - umumiy va alohida institut sifatida 
jinoiy guruhlar, jinoyatlarning turlari bo‘yicha jinoyatchilikning tuzilishi, 
holati va dinamikasining mikdor ko‘rsatkichlari hisoblanadi.

---

23 
Jinoyat huquqi ma’lum bir huquqiy holat bo‘yicha ilmiy xulosalar, va 
tadqiqotlar olib borishda huquqiy-statistika va uning tarkibiy qismi 
hisoblangan "jinoyat statistikasi"ga tayanadi. 
Ijtimoiy xavfli qilmishlarni kriminalizatsiya yoki dekriminalizatsiya 
qilish uchun ijtimoiy shart-sharoitlarni belgilab olish maqsadida statistik 
ma’lumotlar jinoyat huquqi fani uchun zarurdir.
Huquqiy-statistika jinoyat huquqi uchun jinoyatchilik va 
jinoyatchining shaxsining protsessual xususiyatlari haqida ma’lumotlarni 
yetkazib beradi. Bunday ma’lumotlar jinoyat qonunchiligining qo‘llanilish 
holatini faktik baholash uchun zarur bo‘lgan "bekor qilingan hukmlar", 
"ochilmagan jinoyatlar mikdori", "javobgarlikning mukarrarligi 
prinsiplariga rioya etilmaganligi sabablari" haqidagi ma’lumotlar bo‘lishi 
mumkin. 
Jinoyat-ijroiya huquqi - sud hukmlari bo‘yicha jazoni ijro etish 
tartibini belgilaydi va bu borada vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga soladi. 
Jinoyat-ijroiya huquqi fani jinoiy jazo va boshqa huquqiy ta’sir 
choralarini ijro etish jarayonida jazoning maqsadi, uni amalga oshirish va 
jazoni qo‘llash natijalarini o‘rganadi. 
Jinoyat-ijroiya huquqi jazo, kriminal retsidivi, jinoiy javobgarlik va 
jazodan ozod qiluvchi holatlar kabi masalalar bo‘yicha jinoyat huquqi 
bilan bevosita bog‘liqdir. 
Kriminalistika - sodir etilgan jinoyatga oid dalillarini topish, 
mustahkamlash va tadqiq qilish, shuningdek, jinoyatchi shaxsini aniqlash 
va qidiruv ishlarini amalga oshirish usul, uslub va vositalari tizimini 
o‘rganuvchi fandir. 
Jinoyat huquqi fani kriminalistika bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, 
jinoyat huquqi boshqa fanlar, sud psixiatriyasi, sud meditsinasi, sud 
psihologiyasi kabilardan foydalanib qilmish va jinoyatchining ijtimoiy 
xavflilik darajasini belgilash, sodir etilgan jinoyatlarni fosh etish, 
jinoyatchi shaxsiga baho berish hamda jinoyat tarkibining barcha 
elementlarini aniqlashda kriminalistika faniga tayanadi. 
Jinoyat protsessi va jinoyat huquqi o‘zaro bog‘liq fanlar bo‘lib, ular 
birgalikda yurisprudensiyada "moddiy va protsessual jinoyat huquqi" deb 
ataladi. Jinoyat huquqi jinoyat huquqiy munosabatlarning moddiy asosini 
belgilab bersa, jinoyat protsessi jinoyat-huquqiy munosabatlarning 
protsessual tartibini asoslab beradi. 
Jinoyat huquqi jinoiy qilmishlar doirasi, javobgarlik asoslari va 
prinsiplari, jazo tayinlash, jazo turlari va chegaralarini, jinoiy javobgarlik 

---

24 
va jazodan ozod qiluvchi holatlar haqidagi moddiy normalarni belgilab 
bersa, jinoyat protsessi jinoyat ishlarini yuritish, jinoyatlarni ochish, 
jinoyat ishlarini ko‘rib chiqib hal qilish bo‘yicha huquqni muhofaza 
qiluvchi organlar faoliyatini belgilovchi protsessual normalar majmuini 
ifodalaydi.
Jinoyat protsessi va jinoyat huquqi bir-biriga "shakl va mazmun" 
jihatdan bog‘liqdir. Jinoyat huquqi jinoyatchilikka qarshi kurash 
sohasidagi davlat siyosatining "mazmuni"ni tashkil etsa, jinoyat protsessi 
bunday siyosatning "shakli"ni ifodalaydi. 
Ma’muriy huquq ma’muriy huquqbuzarlik, ma’muriy javobgarlikka 
tortish asoslari va tartibi, ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish tartibini belgilab 
beruvchi hamda o‘rganuvchi fandir. 
Ma’muriy huquq ma’muriy huquqbuzarlik bilan jinoyatlar o‘rtasidagi 
chegarani belgilash, ma’muriy va jinoiy jazo sanksiyalari, jinoiy 
qilmishning ma’muriy huquqbuzarlikka aylanishi va aksincha, ma’muriy 
huquqbuzarlikning kriminalizatsiya qilish bo‘yicha jinoyat huquqi bilan 
bog‘liqdir. 
O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari amal qilayotgan 
sharoitda fuqarolik va jinoyat qonunchiligining o‘zaro bog‘liqligini 
ko‘rishimiz mumkin. Xususan, bunday alokadorlik mulkiy xususiyatdagi 
jinoyatlar, ya’ni iktisodiyotga qarshi jinoyatlar, fuqarolik huquqidagi 
deliktlarga baho berishda bilinadi. Jarima, moddiy zarar va ma’naviy 
ziyonni koplash kabi sanksiyalar borasidagi ilmiy-qiyosiy tadqiqotlar 
jinoiy va fuqaroviy-huquqiy javobgarlik o‘rtasidagi farqni to‘g‘ri aniqlash 
imkonini beradi. 
Jinoyat huquqi va tadbirkorlik huquqi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik 
iktisodiyot asoslariga qarshi va xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar - 
g‘ayriqonuniy bank va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish, 
g‘ayriqonuniy savdo qilish, savdo qilish qoidalarini buzish, soxta 
tadbirkorlik, soxta bankrotlik va shu kabi jinoyatlar uchun javobgarlik 
belgilashda namoyon bo‘ladi. 
Bizga ma’lumki, 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan O‘zbekiston 
Respublikasi Jinoyat kodeksida "Ekologiya sohasidagi jinoyatlar" deb 
nomlanuvchi maxsus IV bo‘lim ajratilgan bo‘lib, aynan ana shu bo‘lim 
jinoyat huquqining ekologiya huquqi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Jinoyat 
huquqidagi ushbu bo‘limi normalari blanket xususiyatga ega, ya’ni atrof 
muxitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi 
huquqbuzarliklarning aniq shakllarini bilib olish uchun ekologiya huquqi 
normalariga murojaat qilish kerak bo‘ladi. 

---

25 
Mehnat huquqi bilan jinoyat huquqining o‘zaro aloqadorligini 
fuqarolarning mehnat qilish, xususan adolatli mehnat sharoitlarida mehnat 
qilish huquqi va ularning shaxsiy xavfsizligini muhofaza qilish hamda 
ishlab chiqarish texnikasidan foydalanish sohasida ko‘rish mumkin. 
Transport sohasidagi jinoyatlarning anchagina ahvolda ekanligi 
haqidagi ma’lumotlarga asoslangan holda O‘zbekiston Respublikasi 
Jinoyat kodeksida "Transport harakati va ulardan foydalanish xavfsizligiga 
qarshi jinoyatlar" deb nomlangan maxsus 17-bob ajratilgan bo‘lib, aynan 
ana shu bob jinoyat qonunchiligining xavo, temir yo‘l, suv va avtomobil 
transportlarini boshqarish va undan foydalanish xavfsizligi qoidalarini 
tartibga soluvchi transport qonunchiligi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Jinoyat huquqning halqaro huquq bilan o‘zaro alokadorligini jinoyat 
qonunchiligi muammolari, xususan, jinoyat qonunining hudud bo‘yicha 
amal qilishi, chet el fuqarolarining jinoiy javobgarligi, jinoyat sodir etgan 
shaxslarni ushlab berish, jinoyat huquqi normalarining halqaro huquq 
normalariga mos kelishi, jinoyat huquqining konvension normalari deb 
ataluvchi halqaro jinoyatlar va halqaro xususiyatdagi jinoyatlarni 
kodifikatsiyalash masalalari borasida ko‘rish mumkin.