Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc
Download 2.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Qobilov Sh Iqtisodiyot nazariyasi darslik 2013
|
Davlat mulki – boylikni o‘z vazifasini ado etish uchun davlat
tomonidan o‘zlashtirilishidir. Bu mulk davlat paydo bo‘lishi bilan vujudga keladi, ammo uning maqsadi va miqyosi o‘zgarib turadi. U xususiy va jamoa mulkidan o‘sib chiqadi, ya’ni ularga tegishli moddiy va ma’naviy ne’matlar davlat tasarrufiga o‘tadi. Davlat mulkining paydo bo‘lishi va rivojlanishi quyidagilar hisobidan bo‘ladi: 1) mulkning natsionalizatsiya etilishi (milliylashtirilishi), ya’ni xususiy mulkning davlat mulkiga aylantirilishi; 2) davlat mablag‘i hisobidan korxonalar qurilishi; 3) jamiyatda yaratilgan, ammo boshqa mulklarga taalluqli daromadlar bir qismining soliq undirish orqali davlat budjetiga olinishi. Davlatning xarakteriga qarab, unga tegishli mulk ayrim ijtimoiy guruhlarning tor egoistik manfaatlariga yoki umummilliy manfaatga 95 xizmat qiladi. Bu mulkning ahamiyati davlatning iqtisodiyotda tutgan o‘rni bilan bog‘liq. Gap shundaki, iqtisodiyotga ta’sir etish uchun davlat o‘z mulkiga tayanadi. Agar iqtisodiy o‘sish uchun davlat mulki zarur bo‘lsa, u kengayadi va aksincha zarurat bo‘lmasa, u qisqaradi. Serkapital, tezda yaxshi foyda bermaydigan, sarflar zudlik bilan oqlanmaydigan sohalar borki, u yerga xususiy yoki jamoa mulki sohiblari oshiqmaydi, ammo bu soha ular faoliyati, iqtisodiy o‘sishining umumiy sharti hisoblanadi. Shu sababli ular davlat tasarrufiga o‘tib, davlat hisobidan rivojlanadi. Katta kanallar, suv omborlari, gidrostansiyalar, yer, temir yo‘llar, yirik portlar, atom sanoati, kosmik sanoati va xizmati shular jumlasiga kiradi. Boshqa mulklar qatori davlat mulki obyektida ham turli- tuman boylik bo‘ladi. Oliy hokimiyat organlari bu mulk subyekti hisoblanadi. O‘zbekistonda davlat mulkini tasarruf etishga Oliy Majlis va undan vakolat olgan organlar haqlidir. Turli mamlakatlarda davlat mulki, obyekti bir-biridan farq qiladi. Ko‘pchilik mamlakatlarda yer xususiy mulk obyektiga kiradi, O‘zbekistonda mulk to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra yer, suv, qazilmalar, o‘simlik va hayvonot dunyosi davlat mulki, deb e’lon qilingan. Davlat mulki ma’lum me’yorda bo‘ladi. Ammo totalitar iqtisodiyot tizimida o‘ta davlatlashtirish, davlat mulki monopoliyasi vujudga keladi. Davlat mulki tanho kuchga aylanadi, butun iqtisodiyot ustidan nazorat o‘rnatishga xizmat qiladi. Bunday holat iqtisodiy erkinlikka zid bo‘lganidan mulkni davlat ixtiyoridan chiqarish zaruriyatga aylanadi. Mulkdan begonalashtirilgan odamlar xarajatlar miqdoriga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifati va taqdiriga ham befarq bo‘ladi. Bu esa turli suiiste’molliklar, talon-torojlar, qo‘shib yozishlar, hisobotlar va statistik ma’lumotlarni soxtalashtirishga olib keladi. Demokratik, aralash iqtisodiyot tizimida davlat mulki monopoliyasiga o‘rin qolmaydi, balki iqtisodiy zaruriyat belgilagan me’yorda saqlanadi, ustunlikka ega bo‘lmay, boshqa mulk shakllari bilan yonma-yon turadi. Davlatning iqtisodiyotdagi roli davlat mulkini talab qiladi, ammo iqtisodiyot bu mulkning hissasi, salmog‘i bilan o‘lchanmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda davlatning mulkdagi hissasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, yaratilgan daromadning deyarli 50 foizi davlat orqali taqsimlanadi. Davlat umummilliy manfaatlarni ifodalovchi kuch sifatida iqtisodiyotda katta o‘rin tutadi. U daromadlarni, moddiy resurslarni, ish kuchini taqsimlashda faol qatnashadi. Xullas, aralash iqtisodiyot davlatning mulkdan chetlashuvi emas, balki davlatning mulkiy munosabatlarda ma’lum me’yorda ishtirok etishidir. 96 Davlat mulki faqat unga qarashli korxonalar mol-mulki bilan cheklanmaydi, unga davlat tashkilotlari mahkamalaridagi mol-mulk, davlat budjetining pul mablag‘lari, davlatga qarashli aksiyalar ham kiradi. Shuningdek, davlatning xorijda ham mol-mulki bo‘ladi. Davlat mulki boshqa mulklar bilan ham o‘zaro kirishib ketadi. Masalan, aksioner jamiyat aksiyasining asosiy qismi davlatniki bo‘lgani holda, qolgan qismi xususiy va jamoa mulki bo‘lishi mumkin. Totalitar iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida davlat mulkining mavqei kuchli bo‘ladi, chunki o‘ta davlatlashtirilgan mulkdan xilma-xil mulkchilikka o‘tish darhol yuz bermaydi. Buni O‘zbekiston tajribasi ham ko‘rsatib turibdiki, 1990-yildan boshlab O‘zbekiston iqtisodiyotida davlat mulki hissasining kamayib borishi kuzatiladi. Davlat mulki kuchli bo‘lsa-da, u o‘z ichidan o‘zgarib, bozor sharoitiga moslashadi, davlat korxonalari mustaqilligi, ular ishiga davlatning aralashuvi cheklanadi, korxona o‘z manfaati yo‘lida mustaqil faoliyat yurgizadi. Demak, davlat mulki saqlansa-da, u yangi iqtisodiy aloqalar ishtirokchisiga aylanadi. Davlat mulkining mavqei turli mamlakatlarning tanlagan yo‘liga bog‘liq. Hozir bozor iqtisodiyoti bosh, umuminsoniy yo‘l, ammo unga o‘tishning milliy xususiyatlari mavjud. Yangi iqtisodiyotga birdan o‘tilsa, davlat mulki shiddat bilan qisqaradi. Agar bu o‘tish sekin-asta borsa, davlat mulkining salmog‘i uzoq saqlanadi. Masalan, Vengriya, Chexoslovakiya va Polshada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish tez bordi. Xitoyda esa davlat mulki saqlanmoqda. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Turli shakldagi mulklar bir-biridan tamomila ajralib qolmaydi, ularning o‘zaro aloqasi faqat bozor orqali bo‘lmay, ular kirishib ham ketadi, natijada aralash mulk paydo bo‘ladi. Ammo u mulkiy monopoliya bor joyda shakllanmaydi, chunki buning uchun mulkiy erkinlik va tanglik bo‘lishi zarur. Shu sababdan keyingi davrda aralash mulkning paydo bo‘lishi tasodif emas. Aralash mulk muayyan bir obyektning turli mulkdorlar ishtirokida o‘zlashtirilishini bildiradi. U hozirgi ochiq tipdagi qorishma aksioner kompaniyalarida aniq ifoda etiladi. Bu yerda xususiy mulk, jamoa mulki va hatto xorijiy mulk hissadorlik asosida birlashadi. Mulk obyekti birlashgan holda ishlatilib, o‘z egalariga daromad keltiradi. Turli mulk shakllari alohidalashgan bo‘lsa-da, ularning yaxlitligi bor, chunki iqtisodiyot yagona faoliyat bo‘lib, mulkdorlar xatti-harakatining bir-biriga bog‘lanishini bildiradi. Shu boisdan barcha mulk shakllarining majmui mamlakatning milliy mulki bo‘ladi. Milliy mulk tanho bir millat 97 yoki elat mulkini bildirmaydi. U muayyan jamiyatdagi har xil ijtimoiy qatlamga mansub kishilar mulki va umummilliy manfaatlarni ifodalovchi davlat mulkining birligidir. Milliy mulk boylikning muayyan mamlakatga tegishli ekanligini bildiradi va shu bilan o‘zga davlatlar, ular firmalari va fuqarolariga qarashli mulk bo‘lgan xorijiy mulkdan farq qiladi. Download 2.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|