Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

5.5. Milliy boylik (MB) 
Milliy boylik – mamlakat iqtisodiy qudratining eng muhim 
ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, jamiyat o‘zining butun ishlab chiqarish 
faoliyati davrida to‘plagan iste’mol qiymatining majmuini (muayyan 
sanaga) pul ko‘rinishida ifodalaydi. 
Milliy boylik jamiyat moddiy va madaniy rivojlanishining asosi, 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning shart-sharoiti va natijasi, xalq 
hayotining darajasi va sifatini oshirishning zaruriy shartidir. 
Milliy boylik quyidagi ikki asosiy tarkibiy qismni qamrab oladi: 
ijtimoiy (mehnat bilan yaratilgan) boylik; 
tabiiy (mehnat bilan ishlab chiqarib bo‘lmaydigan) boylik – 
ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilmagan resurslar (yer, suv, o‘rmonlar, 
foydali qazilmalar). 
Ijtimoiy boylik ham muayyan ahamiyatga ega. 
Milliy boylik murakkab iqtisodiy tuzilishga ega bo‘lib, uning 
tarkibida quyidagi elementlar ajratiladi: 
asosiy fondlar (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlari); 
moddiy muomala fondlari (xom ashyo, asosiy va yordamchi 
materiallar, yonilg‘i zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari, 
tayyor mahsulot zaxiralari); 

---

 114
xalq xo‘jaligining tovar zaxiralari; 
davlat zaxiralari, jumladan sug‘urta, mudofaa ahamiyatiga ega 
bo‘lgan, shuningdek, oltin va xorijiy valuta zaxiralari; 
aholining uy xo‘jaligida uzoq vaqt foydalaniladigan narsalar 
(individual transport vositalari, mebel, madaniy-maishiy va xo‘jalikda 
ishlatilayotgan narsalar, zargarlik buyumlari, kitob jamg‘armalari va 
boshqalar); 
iqtisodiy muomalaga jalb etilgan tabiiy resurslar (o‘zlashtirilgan 
yerlar, o‘rmonlar, suvlar, yer osti konlaridagi boyliklar va h.k.). 
Keng ma’noda, milliy boylikka jamiyatning ilmiy, ma’rifiy, 
malakaviy va madaniy salohiyati kiradi. Noashyoviy (nomoddiy) boylik 
tarkibida millatning sog‘lig‘i darajasi alohida o‘rin tutadi. 
Milliy boylik dinamikasiga ijtimoiy takror ishlab chiqarishning 
samaradorligi xosdir. Shu bois milliy boylik muammosi iqtisodchilar 
tadqiqotlarining mavzui bo‘lgani bejiz emas. Ilk bor milliy boylik ingliz 
iqtisodchisi U. Petti tomonidan 1664-yilda hisoblab topilgan. Milliy 
boylik ilk bor Fransiyada 1789-yilda, AQShda 1805-yilda, Rossiyada
1864-yilda hisoblangan. 
Muayyan mamlakat valutasida hisoblangan milliy boylik odatda 
qandaydir umumiy valutada, masalan, AQSh dollarida qayta hisoblanadi 
va mamlakat aholisining jon boshiga nisbatan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich 
ayrim mamlakatlar iqtisodiy qudratlarini va ularning moddiy farovonlik 
darajasini qiyosiy tahlil qilish uchun asos bo‘ladi. 
Milliy boylik tarkibini ifodalashda bir qator iqtisodiy katego-
riyalardan foydalaniladi. Ularning ayrimlariga to‘xtalamiz: 
Nomoliyaviy ishlab chiqarish aktivlari – ishlab chiqarish jarayoni 
natijasida yaratilgan aktivlar. Bu aktivlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlarning 
asosiy fondlari; 
moddiy muomala vositalarining zaxiralari; 
qimmatliklar (boyliklar). 
Asosiy fondlar (asosiy vositalar, asosiy kapital) – bu doimiy ishlab 
chiqarish kapitalining ishlab chiqarish jarayonida butunlay ishtirok 
etuvchi, ammo o‘z qiymatini tayyor mahsulotga qism-qism qilib moddiy 
va ma’naviy eskirish jarayonida o‘tkazib boradigan qismi. 
Asosiy fondlarga avanslashgan kapitalning bino, inshootlar qurish, 
mashina, uskunalar, asboblar xarid qilishga sarflangan qismi kiradi. Tovar 
sotilganidan keyin asosiy kapital qism-qism bo‘lib pul shaklida 
tadbirkorga qaytib keladi. 

---

 115
Asosiy fondlar tarkibiga, shuningdek nomoddiy ishlab chiqarish 
aktivlari – inson mehnati bilan yaratilgan, biror axborot tashuvchida 
keltirilgan va barcha uchun foydalanish mumkin bo‘lmagan axborot 
ko‘rinishidagi obyektlar. Ushbu aktivlar qiymatiga foydali qazilmalarni 
izlab topish, dasturiy ta’minot ishlab chiqish, adabiyot va san’atning 
orginal asarlarini yaratish kabilarga sarflangan xarajatlar kiradi. 
Moddiy muomala vositalari – milliy boylikning muhim tarkibiy 
qismi, uning doimiy ravishda yangilanib (tiklanib) boradigan elementi. 
Ular tarkibiga ishlab chiqarish zaxiralari (xom ashyo, materiallar, 
yonilg‘i, ehtiyot qismlar, uskunalar, xo‘jalik tovarlari, urug‘lar, ekish 
materiallari va yem-xashak, boquvdagi hayvonlar, yosh chorva mollar va 
boshqalar), tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot hamda qayta 
sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar va moddiy zaxiralar kiradi. 
Qimmatliklar (boyliklar) – uzoq muddat foydalanishga mo‘ljallangan, 
vaqt o‘tishi bilan eskirmaydigan, odatda iste’mol uchun yoki ishlab 
chiqarishda foydalanilmaydigan hamda asosan qiymatni zamonda saqlab 
qolish vositasi sifatida sotib olinadigan qimmatbaho tovarlar bo‘lib, 
ularning qiymati narxlarning umumiy darajasiga nisbatan kamaymasligi 
kerak. Boyliklar qimmatbaho (nodir) metallar va toshlar, san’at asarlari 
kabilardan tashkil topadi. Boyliklarning eng muhim xususiyati shundaki, 
vaqt o‘tishi bilan ko‘plab obyektiv va subyektiv omillar oqibatida 
boyliklarning tuzilishi o‘zgaradi. 
Moliyaviy bo‘lmagan va ishlab chiqarishga aloqador bo‘lmagan 
aktivlar – milliy boylikning tarkibiy qismlaridan biri. Unga iqtisodiy 
salohiyatning nafaqat hajmi va tuzilishini, balki dinamikasini ham 
belgilovchi ikki tarkibiy qism kiradi: 
a) moddiy noishlab chiqarish aktivlari; 
b) nomoddiy noishlab chiqarish aktivlari (patentlar, savdo markalari, 
nou-xau va boshqalar). 
Moddiy noishlab chiqarish aktivlari – tabiiy kelib chiqqan aktivlar 
(tabiiy aktivlar – yer, kon resurslari, boshqa tabiiy aktivlar), ya’ni 
mulkchilik huquqi belgilangan yoki belgilanishi mumkin bo‘lgan ishlab 
chiqarish jarayonlarining natijalari bo‘lmagan aktivlar. 
Ushbu aktivlarga tabiiy aktivlar kirmaydi, ayrim mulkchilik 
huquqlari belgilanmagan yoki belgilanishi mumkin emas (masalan, ochiq 
dengiz yoki osmondagi makon). 
Nomoddiy ishlab chiqarilgan aktivlar – bular o‘z egalariga 
faoliyatning muayyan turlari bilan shug‘ullanish yoki muayyan turdagi 
tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishga alohida huquq beruvchi 
aktivlar. Bunda boshqa institutsional birliklar (yuridik va jismoniy 

---

 116
shaxslar) tegishli aktivlar egalarining maxsus ruxsatisiz bunga huquqli 
bo‘lmaydilar. Bu aktivlarga patentlashtirish obyektlari (litsenziya, nou-
xau va boshqalar), ijara haqidagi shartnomalar va foydalanish uchun 
berish huquqini beruvchi boshqa kontraktlar, shuningdek sotib olingan 
gudvill (ishbilarmonlik aloqalari va obro‘yi qiymatining shartli bahosi) 
kiradi. 
Ularni hisobga olish metodikasi hali oxirigacha ishlab 
chiqarilmaganligi sababli bizning statistika milliy boylikning ushbu qismi 
bo‘yicha ma’lumotlarga ega emas. 
Moliyaviy aktivlar (passivlar) – ular tarkibiga quyidagilar kiradi: 
monetar oltin va o‘zlashtirishga oid maxsus huquq (SPZ); 
valuta va depozitlar; 
qimmatbaho qog‘ozlar (aksiyalardan tashqari); 
aksiyalar hamda aksionerlik kapitalida ishtirok etishning boshqa 
turlari; 
kredit va zayomlar (qarzlar); 
sug‘urtaga oid texnik zaxiralar; 
boshqa debitorlik va kreditorlik qarzlari; 
bevosita xorijiy investitsiyalar (ma’lumotnomaga oid). 
Moliyaviy aktivlar va passivlar (majburiyatlar), agar tashkil qilingan 
moliyaviy bozorlarda oldi-sotdi obyekti bo‘lsa, joriy qiymati bo‘yicha 
baholanadi. Bunda bahoga xizmatlar ko‘rsatganlik uchun to‘lovlar, 
yig‘imlar, komission to‘lovlar hamda bitimlar tuzish chog‘ida xizmat 
ko‘rsatish uchun to‘lanadigan boshqa o‘xshash to‘lovlar kiritilmaydi.