Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

5.4. Mehnat salohiyati 
Mehnat salohiyati – jamiyatning imkoniyatdagi mehnat qobiliyati, 
jamiyat muayyan vaqt mobaynida ega bo‘lgan mehnat resurslarining 
ko‘lamidir. 
Mehnat salohiyati miqdor va sifat tomonlariga ega. 
Mehnat salohiyatining miqdor tomoni quyidagi ko‘rsatkichlar orqali 
ifodalanadi: 
mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan aholining umumiy soni; 
mehnatga qobiliyatli aholi mehnatining shakllangan intensivligi 
darajasi sharoitida ishlaydigan ish vaqtining miqdori. 
Ushbu ko‘rsatkichlarning olinishi jamiyatning muayyan davrdagi 
vaqt mobaynida ega bo‘lgan mehnat salohiyatining miqdor xususiyatini 
beradi.

---

 111
Mehnat salohiyatining sifat tomoni quyidagilarda ifodalanadi: 
mehnat qobiliyatiga ega aholining sog‘liq va jismoniy layoqat 
darajasi; 
mehnat qobiliyatiga ega aholi ma’lumoti va malaka tayyorgar-
ligining sifati. 
Binobarin, mehnat salohiyatining sifat tomoni mehnat qobiliyatiga 
ega aholining jismoniy va aqliy rivojlanishi majmui bilan ifodalanadi, bu 
esa, o‘z navbatida, uning mehnat faolligi darajasini belgilab beradi. 
Mehnat salohiyatining miqdor ko‘rsatkichlari uning ekstensiv 
o‘sishini ko‘rsatsa, sifat ko‘rsatkichlari – intensiv o‘sishidan dalolat 
beradi. 
Mehnat salohiyatini shakllantirish va undan foydalanishning maqbul 
jarayonlariga jamiyatning mehnat resurslarini boshqarishni maqbullash-
tirish orqali erishish mumkin. 
Mehnat salohiyati insonga sarflangan investitsiyalarga bog‘liq bo‘lib, 
bu investitsiyalar jamiyatda inson kapitali yaratilishi, jamlanishi va 
ishlatilishiga olib keladi. Bu esa ishlab chiqarish va daromadning 
ko‘payishini ta’minlaydi. Mehnat salohiyatining rivojlanishi quyidagi 
demografik jarayonlar bilan bog‘liq: 
aholining mutlaq soni; 
katta va kichik yoshdagi shaxslarning ulushi; 
aholining kasallanish darajasi; 
demografik yuk (nagruzka) koeffitsiyenti (bolalar va qariyalar 
umumiy sonining mehnatga layoqatli yoshdagi odamlar soniga nisbati). 
Mamlakat iqtisodiy salohiyatini baholashning universal indikatori 
(ko‘rsatkichi) – yalpi ichki mahsulot (YAIM). U nafaqat milliy iqtisodiyot 
rivojlanishining hozirgi darajasini, balki uning tarmoq va hududiy 
tuzilishiga xos xususiyatni, uning ayrim sohalari, tarmoqlari va 
mintaqalari faoliyatining samaradorligini, jahon integratsiya jarayonlariga 
jalb etilish darajasini va shu kabilarni ifodalaydi. 
Yalpi ichki mahsulot – statistikaning umumlashtiruvchi iqtisodiy 
ko‘rsatkichi bo‘lib, bir yil ichida mamlakatda ishlab chiqarilgan pirovard 
mahsulot (tovarlar va xizmatlar)ning bozor narxlaridagi jami qiymatini 
ifodalaydi. Ayni vaqtda ushbu mamlakatga ham, boshqa mamlakatlarga 
ham xos bo‘lgan ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda 
hisoblanadi. 
YAIM xuddi YAMM (yalpi milliy mahsulot) singari uchta usul bilan 
hisoblanadi: 

---

 112
daromadlar (omilli (faktorli) daromadlarning barcha turlari – ish 
haqi, mukofotlar, foydalar, renta daromadlari, foizlar yig‘indisi) hamda 
daromad hisoblanmaydigan ikki tarkibiy qism – amortizatsiya, 
shuningdek biznesdan olinadigan sof bilvosita soliqlar, ya’ni soliqlardan 
subsidiyalarning olingani qo‘shiladi. Bunga davlat qarzi bo‘yicha foizlar 
to‘lanishi kirmaydi; 
xarajatlar bo‘yicha (barcha iqtisodiy subyektlar – uy xo‘jaliklari, 
firmalar, davlatlar, xorijiy sektorning xarajatlari jamlanadi); 
qo‘shimcha qiymat bo‘yicha (oxirgi mahsulotni ishlab chiqarish-
ning har bir bosqichida qo‘shilgan qiymat jamlanadi). Bu usul turli firma 
va tarmoqlarning YAIM (YAMM) ishlab chiqarishga qo‘shgan ulushini 
aniqlashga imkon beradi. Qo‘shimcha qiymatning summasi oxirgi tovar 
va xizmatlar qiymatiga teng bo‘ladi. 
Joriy bozor narxlarida hisoblangan YAIM (YAMM) nominal, doimiy 
narxlarda hisoblangani esa – real YAIM (YAMM) deb ataladi. 
Nominal YAIM (YAMM) butun mahsulotning jismoniy hajmi o‘sishi 
evaziga ham, narx darajasining o‘sishi hisobidan ham ko‘payishi mumkin. 
Real YAIM (YAMM)ga narxlar darajasi ta’sir etmaydi. Shu bois real 
YAIM (YAMM) tovar va xizmatlar jismoniy hajmining asosiy 
ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Íîìèíàë ßÈÌ (ßÌÌ)
Ðåàë ßÈÌ (ßÌÌ)=
Íàðõëàð èíäåêñè
Æîðèé éèëíèíã íàðõëàðè
Æîðèé éèëíèíã íàðõëàðèíèíã èíäåêñè=
Õ100%
Àñîñ ³èëèá îëèíãàí éèë íàðõëàðè
Narxlar indeksi muayyan davr mobaynida keng doiradagi tovarlar 
narxining o‘rtacha darajasidagi o‘zgarishni ifodalaydi. 
Nominal va real YAIM (YAMM) o‘rtasidagi o‘zaro aloqa quyidagi 
formula bilan ifodalanadi: 
Íîìèíàë ßÈÌ (ßÌÌ)
ßÈÌ (ßÌÌ) äåôëÿòîðè =
Ðåàë ßÈÌ (ßÌÌ)
YAIM (YAIM) deflyatori – nominal va real YAIM (YAMM) 
o‘rtasidagi farqni ifodalaydi, inflatsiya darajasini aniqlashda foyda-
laniladi. 

---

 113
Iqtisodiy salohiyat hajmi, tuzilishi va dinamikasiga ta’sir etuvchi 
omillar ichida quyidagilarni ajratish mumkin: 
iqtisodiyot resurslarining hajmi va ulardan foydalanish mum-
kinligi; 
ilmiy texnikaviy taraqqiyot rivojlanishining mamlakat erishgan 
darajasi, u iqtisodiyot texnik bazasining sifati va unumdorligini belgilab 
beradi; 
mamlakat fundamental va amaliy tadqiqotlar sohasida to‘plagan 
salohiyat, mamlakat mehnat resurslarining sifatini ifodalovchi 
xodimlarning kasbiy-malakaviy darajasi. 
Iqtisodiy salohiyat tarkibida mazkur omillarning kompleks o‘zaro 
ta’siri salohiyatlarning butun boshli tizimi shakllanishiga olib keladi: 
mehnat salohiyati, tabiiy-resursli salohiyat, ilmiy-texnikaviy salohiyat, 
ishlab chiqarish salohiyati va h.k. Ularning har biri o‘ziga xos rivojlanish 
tamoyillari (tendensiyalari) va qonuniyatlariga ega. 
Iqtisodiy salohiyatning eng muhim elementi – milliy boylik.