Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

2. Makroiqtisodiy muvozanat. Makroiqtisodiy barqarorlikni 
ta’minlashda iqtisodiy o‘sish, investitsiyaning ahamiyati 
Milliy iqtisodiyot darajasida to‘liq bandlikka erishish, inflatsiyani eng 
kam darajaga keltirish va barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish, 

---

 309
makroiqtisodiy muvozanatni taqozo etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish va 
umuman takror ishlab chiqarish ham iqtisodiyotning barcha darajasida, 
ya’ni mikro va makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy muvozanatning 
ta’minlanib turilishini zarur qilib qo‘yadi. Shunday ekan, iqtisodiy 
muvozanat, iqtisodiy o‘sish va takror ishlab chiqarish jarayonining eng 
muhim va asosiy shart-sharoiti bo‘lib yuzaga chiqadi. Iqtisodiy 
muvozanatga ta’rif berishdan oldin iqtisodiy fan tarixida bu muammo 
bo‘yicha ancha keng tarqalgan yondashuvlarga alohida e’tiborni 
qaratamiz. 
Iqtisodiyot fani tarixida «iqtisodiy muvozanat» tushunchasining 
turlicha ta’riflari mavjud bo‘lib, ularni umumlashtirilgan holda ikkita
yo‘nalishga ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish bevosita «iqtisodiy 
muvozanat» tushunchasining vujudga kelish va rivojlantirilishining 
tarixiy bosqichlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda mazkur tushuncha 
«umumiy bozor muvozanati» sifatida talqin qilinishi darajasigacha yetib 
keladi. Bu yo‘nalishda iqtisodiy muvozanatlikning ko‘plab modellari 
mavjud bo‘lib ular turli davrlarda bu muammoga har xil qarashlarni aks 
ettirgan: 
1) oddiy takror ishlab chiqarish modeli (F. Kene tomonidan XVIII 
asrda Fransiya misolida tushuntirib berilgan); 
2) oddiy va kengaytirilgan kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
sxemasi (XIX asrda klassik iqtisodchilar tomonidan asoslab berilgan); 
3) erkin raqobat qonuni amal qilgan sharoitda umumiy iqtisodiy 
muvozanat modeli (L. Valras tomonidan asoslangan); 
4) «Xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish» modeli (V. Lyontyev asos 
solgan); 
5) qisqa davrli iqtisodiy muvozanat modeli (D. Keyns siklik 
rivojlanishni tahlil qilish orqali ko‘rsatib bergan). 
Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga oid ilk fikrlar klassik siyosiy 
iqtisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va 
sabablari to‘g‘risida tadqiqot» nomli asarida yoritilgan bo‘lib, unda 
iqtisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga 
solinishi, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat faqat bozor mexanizmi 
yoki «ko‘rinmas qo‘l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o‘tilgan. Uning: 
«Alohida olingan har bir odam faqat o‘zini o‘ylagan holda, o‘zining 
shaxsiy manfaatlari yo‘lida qilgan harakatlari ko‘rinmas qo‘l orqali uning 
qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo‘naltiriladi 
va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga 
qaraganda ko‘proq samara beradi», – degan mashhur fikri hozirgi kunda 

---

 310
ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ammo, u iqtisodiy muvozanatni 
ta’minlash jarayonlarida davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan. 
Iqtisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o‘z hissasini 
qo‘shgan namoyandalardan biri J. S. Milldir. U: «Jamiyat ortiqcha puldan 
o‘z kuchi bilan qutula olmaydi, shu sababli yagona yo‘l narxning o‘sishi 
bo‘lib, faqat shu yo‘l bilan talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni 
ta’minlash mumkin», – deb ta’riflagan. Uning fikricha, narx o‘sishini 
talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblik ta’minlangunga qadar davom 
ettirish zarur
1
.
XX asrning 20-yillari oxirlari va 30-yillari boshlarida G‘arbdagi 
bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida «Buyuk 
depressiya» nomi bilan mashhur bo‘lgan barqaror va uzoq davom etgan, 
makroiqtisodiy beqarorlik hukm surdi. Bundan yuz yil oldin 
shakllantirilgan klassik nazariya ta’limoti ro‘y bergan inqiroz 
jarayonlarning barcha jihatlari bo‘yicha tushuntirib berishga layoqatsiz 
bo‘lib qoldi. D. J. Keyns klassik iqtisodchilar nazariyasini tanqid qilib, 
iqtisodiyot nazariyasida haqiqiy to‘ntarish qilishga olib kelgan nazariyani 
yaratdi. 
Bu barcha iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanatlik to‘g‘risidagi 
g‘oyalari o‘zlari yashagan muhit sharoitidan kelib chiqqan holda, 
birmuncha cheklangan xarakterga egadir. Avvalo, ularning iqtisodiy 
g‘oyalari umumiy bozor muvozanatini tahlil qilish bilangina cheklanadi, 
xolos. Shu sababli ularning g‘oyalari iqtisodiyotning umumiy 
muvozanatligi yoki «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasini to‘liq yoritib 
berish darajasiga yetmagan, bu o‘z navbatida iqtisodiy muvozanatning 
umumiy shart-sharoitlari va namoyon bo‘lish shakllarini ham ko‘rsatib 
berolmagan. Buning sababi oddiy bo‘lib, siklik rivojlanish natijasida 
vujudga keladigan ishlab chiqarish sohalarini qamrab olgan va «ortiqcha 
ishlab chiqarish inqirozlari», deb nomlangan. 
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti doimiy inflatsiya va ishsizlik 
sharoitida rivojlanib, makroiqtisodiy beqarorlik xarakteri kuchayib borishi 
natijasida iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash ham ancha murakkab 
kechib, davlatning samarali makroiqtisodiy siyosat (moliya va pul kredit) 
olib borishini taqozo etadi. Hozirgi zamon iqtisodiyot fanida iqtisodiy 
muvozanatlik tushunchasi o‘quv adabiyotlari darajasida bo‘lsa-da, barcha 
1
Qarang: Mill J.S. On the Defintion of Political Economy; and on the Method 
of Invtstigation Proper to it. In: Tssays on Some Unsettled Questions of Political 
Economy. L., p. 133–137.

---

 311
jihatlari (sabablari, oqibatlari, natijalari) bilan birgalikda ancha keng 
tadqiq qilinadi. Jumladan, iqtisodiy muvozanatlikning mohiyati, uni 
ta’minlash muammolari K. Makkonell, S. Bryu tomonidan yopiq va ochiq 
iqtisodiyot uchun yalpi talab va yalpi taklifning muvozanatligi orqali 
tushuntirilib beriladi. Ular ko‘plab alohida olingan bozorlardagi 
muvozanatli narx va ishlab chiqarish hajmini o‘rganish orqali xususiy 
muvozanatlikning tahlili bilan shug‘ullangan bo‘lsa, barcha turli xil 
bozorlardagi umumiy taklif hajmi va ulardagi narxlarning o‘rtacha 
darajasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni keng miqyosda o‘rganib chiqish 
orqali umumiy bozor muvozanatini ko‘rsatib berishga harakat qiladilar. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan mualliflar va boshqa ko‘pchilik G‘arb 
iqtisodchilari tomonidan «iqtisodiy muvozanat» tushunchasi bo‘yicha zikr 
etilgan barcha iqtisodiy g‘oyalar ham «umumiy bozor muvozanati», ya’ni 
yalpi talab va yalpi taklif muvozanati doirasi bilan cheklanadi. Bundan 
tashqari ushbu tushunchalar ancha mavhumlashtirilib, murakkab 
matematik tenglashtirishlar va jadvali tahlil usullari orqali bayon qilinadi. 
Bu esa iqtisodiy hodisa va jarayonlarning iqtisodiy mazmunini ilg‘ab 
olishni ancha qiyinlashtiradi. 
Dunyodagi iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar iqtisodiy 
tizimi yuzlab yillar davomida shakllanib, o‘zining rivojlanishida nisbatan 
barqarorlikni saqlab qolishi (siklli rivojlanish natijasida kelib chiqadigan 
iqtisodiy beqarorliklarni hisobga olmaganda) o‘z-o‘zidan «umumiy 
iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasini nazariy tadqiq qilishni «kun 
tartibi»dan chiqarib qo‘yadi. 
Sobiq sotsialistik tizim amal qilib turgan davrda uning tarkibiga 
kirgan mamlakatlarda jamiyat ehtiyojlari va ishlab chiqarish hajmi bir 
markazdan turib muvofiqlashtirilib borilganligi tufayli iqtisodiy 
muvozanatlik muammosi o‘quv adabiyotlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida 
qayd qilinmagan va o‘rganilmagan. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga ishlab chiqarish 
munosabatlarining to‘liq mos kelishi hamda «Rejali va proporsional 
rivojlanish qonuni»ning amal qilishi, go‘yoki o‘z-o‘zicha iqtisodiy 
muvozanat va takror ishlab chiqarishning to‘xtovsiz kengayib borishini 
ta’minlaydi, degan aqidaning mavjud bo‘lishi har qanday muvozanatni 
ilmiy-nazariy tadqiq qilishni ham inkor etgan. 

---

 312
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov shu muammo 
haqida ta’kidlaganidek, «dono» Davlat Plan qo‘mitasi, undan yuqoriroqda 
esa partiya Markazqo‘mi idoralarni ishga solib, ma’muriy yo‘l bilan, 
reja-direktiv qarorlar tizimi orqali ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
rivojlanish darajasi bilan ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyati 
o‘rtasida sun’iy muvozanat tiklanardi»
1
.
Iqtisodiy muvozanatlik nazariyasidagi ikkinchi yo‘nalish sobiq 
sotsialistik lager mamlakatlari iqtisodiy tizimining inqirozga uchrashi 
oqibatida vujudga keldi. Bu mamlakatlarda shiddatli tarzda ro‘y bergan 
ijtimoiy-iqtisodiy beqarorliklar, ya’ni iqtisodiy o‘sish sur’atlari va bandlik 
darajasining surunkali pasayib borishi, inflatsiya jarayonlarining noxush 
oqibatlari hamda takror ishlab chiqarishdagi doimiy ravishda vujudga 
kelib turgan boshqa nomutanosibliklar, makroiqtisodiy muvozanatlikka 
erishish orqali iqtisodiy o‘sishni zarur qilib qo‘ydi. Bu nazariya iqtisodiy 
fanlar oldiga «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining iqtisodiy 
mazmunini, uni ta’minlashning shart-sharoitlarini va namoyon bo‘lish 
shakllarini ilmiy nazariy tadqiq qilish vazifasini ham qo‘yadi. 
Shu sababli sobiq SSSR hududida vujudga kelgan Mustaqil 
Hamdo‘stlik Davlatlari iqtisodchi olimlari tomonidan mazkur 
muammoning nazariy va amaliy tomonlarini o‘rganishga alohida e’tibor 
qaratila boshlandi. Bunda, albatta, rossiyalik iqtisodchilar bildirgan fikr va 
qarashlar ustuvorlikka ega. Biroq, «iqtisodiy muvozanatlik tushunchasi» 
turli iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Ayrimlar, iqtisodiy 
muvozanatlikni cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish 
usullari va ularni jamiyat a’zolari o‘rtasidagi taqsimlashning o‘zaro mos 
kelishi sifatida tavsiflaydi
2
.
«Iqtisodiy muvozanat» tushunchasiga berilgan bu ta’rif quyidagi 
sabablarga ko‘ra cheklangandir: