Microsoft Word Махмудов Р. Ииида бошкарув психол. Дарслик doc

2-§. Ички ишлар идоралари фаолиятида фавқулодда 
вазиятлар ва уларни бартараф этишнинг психологик 
жиҳатлари 
Дунёда зиддиятли ҳолатларни бошидан кечирмаган инсон бўл-
маса керак. Бунда биз стресс, фрустрация, можаро ва бўҳтонни на-
зарда тутамиз. Улар ҳуқуқ-тартибот органларида ҳам учраб туради. 
Стресс (зўриқиш, руҳий босимни ҳис этиш) – инсоннинг экс-
тремал фаолиятда жавоб ҳаракат қилиш ҳолатини билдиради. Ми-
сол тариқасида стрессни кўриб чиқамиз. 
Стресс ахборот ва эмоционал стрессларга бўлинади. 
«Ахборот стресси» маълумотларнинг ҳаддан ташқари кўплиги 
боис тўғри қарор чиқара олмаслик ҳамда ўзига юклатилган вазифа-
ни бажара олмасликни билдиради. 
Эмоционал стресс таҳдид, хавф-хатар, қўрқиш ва мусибат оқи-
батида юзага келади. Бунда унинг турли шакллари (импульсив, тор-
мозли, генерализациялашган) руҳий жараёнларнинг кечишига таъ-
сир кўрсатади. Бунда руҳий бузилишлар фаолиятнинг мотивацион 
тузилиши трансформациясига, ҳаракатланиш ва сўзлашув аппара-
тининг шикастланишига сабаб бўлади. 
Стресс одамга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин. 
Шу боис ҳуқуқ-тартибот органлари ходимлари ва ҳарбий хизматчи-
лар фаолиятини мақбуллаштириш стрессларнинг олдини олишга 
қаратилган бўлиши лозим. Албатта, инсоннинг ҳаёт фаолиятини 
стрессларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бироқ стрессларнинг олди-
ни олишда уйқуга тўйиб, эрта тонгда яхши кайфият билан уйғо-
ниш, бадан тарбия қилиш, котраст душ қабул қилиш катта аҳами-
ятга эга. 

---

44
Ҳозирги кунда аутоген машқлар жуда расм бўлган. Унинг мақ-
сади стресс ҳолатига тушмаслик, тушган ҳолатда эса, уни атрофда-
гиларга ёки қўл остидаги ходимларга билдирмаслик ҳамда ўтказ-
масликдан иборат. 
Инсон организми мураккаб ва ниҳоятда чидамлидир. Инсон 
организми тузилиш хусусиятига кўра ҳар бир ташқи хатти-
ҳаракатга ҳимоя реакциясига асосланган ҳолда мослашиб боради. 
Кескин вазиятларда инсоннинг организми, жумладан юрак ва қон 
томир тизимида, нафас олишида, эндокрин тизимида ўзгаришлар 
юзага келади.
Ходимларнинг, айниқса раҳбар ходимларнинг кескин вазият-
лардаги психологик ҳолати фанда ҳали чуқур ўрганилмаган. Пси-
холог олимлар томонидан кескин вазиятларга турлича таърифлар 
берилган бўлиб, ҳали битта умумий фикрга келинмаган. Баъзи 
олимлар фавқулодда ҳолатларда шахс психологиясида салбий ўзга-
ришлар юзага келишини, бошқалари бундай ҳолатларга жавобан 
шахс психикасида ижобий ҳаракат бошланишини таъкидлайдилар.
Инсондаги физиологик ўзгариш фавқулодда ҳолатда ҳиссий 
зўриқишни келтириб чиқаради. Ҳиссий зўриқишсиз физиологик 
ўзгариш юзага келмайди (ҳатто зўриқиш физиологик шикастланиш 
билан тугаса ҳам). Фавқулодда вазиятларда шахснинг кундалик иш 
режими, дам олиш вақтида ўзгариш беради. Ёнғин чиқиши, уйлар 
бузилиши, портлашлар, зилзила, гидротехник иншоотларнинг из-
дан чиқиши, радиоактив ва атом электростанцияларининг бузили-
ши, кимёвий воситалар ишлатилиши оқибатида инсонда қаттиқ 
ҳаяжон ва руҳий зўриқиш юзага келади. Фавқулодда ҳолат: 
а) аввало муҳит билан бевосита боғлиқ бўлади, шахсга ҳеч нар-
са боғлиқ бўлмай қолади (масалан, табиий офатлар билан боғлиқ 
ҳолатларда); 
б) шахс билан боғлиқ ҳолатлар, автоҳалокатлар, ҳарбий ҳара-
катлар, турли қуролларни қўллаш натижасида юзага келади (ички 
ишлар идоралари ходимларининг гаров сифатида тутқунликда сақ-
ланаётганларни озод қилиш жараёнида, хавфли руҳий касал шахс-
лар билан ишлашларида). 
Шахсларнинг фавқулодда ҳолатларга тайёр ёки тайёр эмаслиги 
сув тошқини, қор кўчиши ҳолларида, қурғоқчиликда, зилзила, эпи-
демияларда маълум бўлади. Фавқулодда ҳолатлар шахснинг ҳаёти-
га хавф солиши, аввало ўлим билан боғлиқ бўлиши мумкин. 

---

45
Шундай қилиб, фавқулодда вазиятларда стресс ҳолати юзага 
келади. Стресс аввало қўрқув кўринишда намоён бўлади, натижада 
шахс ўз организмини жисмоний ва руҳий жиҳатдан ҳимояга тайёр-
лайди ва кўп ҳолларда ҳиссий зўриқиш оқибатида шахснинг қоби-
лияти йўқолиши мумкин. Унинг хатти-ҳаракатларида ноаниқлик-
лар юзага келади. Швеция ҳарбий медицинасининг тадқиқотлари 
шуни кўрсатдики, шахс тасодифан, вафот этганида унинг қонида 
адреналин моддаси кам, аксинча, ўлими олдидан ўлиши мумкин-
лигини билса ёки ўлаётганини сезса, кўп ажралар экан. Бундай 
модданинг ажралиши яшаш истагини билдиради. 
Стресс ҳолатида шуларни инобатга олиш керакки, шахс фақат 
қўрқинчли нарсани кўрганида эмас, балки ваҳима, қўрқинчли нар-
салар, ўтмишдаги ҳалокат, фалокат ҳақида эшитса ҳам стресс ҳо-
латга тушиб қолиши мумкин. Бундай ҳолатлар шахснинг психо-
логик ҳимоя механизмини ишга туширади. 
Фавқулодда вазиятлар нуқтаи назаридан, замонавий уруш ин-
сон руҳиятига салбий таъсир кўрсатади, яъни психологик жиҳатдан 
синиш ҳолатини юзага келтиради. Психологик синиш кўп ҳолларда 
ўзини ўзи ўлдириш билан якунланади. Ўзини ўзи ўлдириш ҳаётдан 
тўйиш, яшашдан маъно-мақсад кўрмаслик натижасида келиб чиқа-
ди. 
Энг қўрқинчлиси – шахснинг бу дунёда ҳеч кимга керак эмас-
лигини ҳис этиши. Бунинг натижасида фожиа юз бериши мумкин. 
Ижтимоий турмушда қийинчиликларга дуч келган шахс бу қийин-
чиликлар тугашини билса, энг асосийси, бу ҳол ўзи учун синов 
эканлигини тушунса, яшашдан маъно-мақсад борлигини билади, 
тушунади ва бунга ҳаракат қилади. 
Фавқулодда вазиятларда раҳбар ходимга қўйиладиган талаб 
ҳам, бунинг натижасида интеллектуал, ҳиссий-иродавий талаб ҳам 
ўзгаради. Ушбу ҳолатда раҳбарнинг бундай вазиятга психологик 
жиҳатдан тайёрлиги биринчи ўринга чиқади. Раҳбарнинг фикрлаши 
ҳам сифат жиҳатдан ўзгаради. Оддий кунларда раҳбарда бошқа-
ришнинг оддий усуллари қўлланилса, фавқулодда ҳолатдаги кун-
ларда эса ижодий ёндашиш, жавобгарликни ҳис қилиш, жавобгар-
ликдан қўрқиш асосий ўринга чиқади. Раҳбарнинг психологик жи-
ҳатдан бундай вазиятларга тайёр эмаслиги хатти-ҳаракатида но-
аниқликларни юзага келтиради, натижада қўл остидаги ходимлар, 
фуқаролар ўлими билан боғлиқ ҳолатлар юзага келиши мумкин. 

---

46
Бугунги раҳбар ходимларга фавқулодда ҳолатлар юзага келга-
нида қандай ҳаракат қилишлари кераклиги ҳақида методик тавсия 
берадиган махсус адабиётлар етарли эмас, борлари ҳам ички ишлар 
идоралари фаолияти билан боғлиқ эмас. Худди шундай ҳолатларда 
тўғри, аниқ ҳаракат қила оладиган, энг асосийси, психологик, фи-
зиологик, биологик жиҳатдан фавқулодда ҳолатларда ишлай ола-
диган ходимларни тайёрлаш зарур. 
Фавқулодда ҳолатларда раҳбар қўл остидаги ходимларнинг хат-
ти-ҳаракатини тўғри ташкил эта олмаса, буйруқ ва кўрсатмалар-
нинг ходимларга таъсир кучи камаяди. Шу боис мақсадга эришиш 
учун, аввало, ишонтириш усулини қўллаш орқали ходимлар, фуқа-
роларнинг ҳиссий-иродавий томонларига таъсирни кучайтириш 
керак.
Фавқулодда ҳолатларда аниқ хавфнинг мавжудлиги психик, 
жисмоний жиҳатдан катта зўриқишни юзага келтиради. Лекин, 
шунга қарамай, шахс жисмоний, руҳий кучини салбий ҳолатларни 
енгишга қаратади, бошқа томонидан эса, бари бир, салбий ҳиссиёт, 
қўрқув ва ваҳима шахсни ўзини ҳимоя қилишга мажбур этиб қўяди. 
Шу боис шахс қочиши, яшириниши, ўзини қўярга жой топа олмай 
қолиши мумкин. 
Кучли овоз, ёруғлик, ранг ёки қоронғилик ҳам шахс психика-
сига таъсир этади, натижада у вазиятни бошқаролмай қолади, ҳам-
ма ўзи билан ўзи бўлиб, буйруққа бўйсунмай қўяди. 
Фавқулодда ҳолатларда кўпчилик шахслар бир-бирларининг 
хатти-ҳаракатини кузатадилар, бундай ҳолат юқумли бўлади. Фав-
қулодда ҳолатлардан чиқишнинг энг тўғри йўли аввало жамоада 
бирдамликнинг мавжудлигидир. Бир-бирини қўллаш, қарор қабул 
қилишда бир жон ва бир тан бўлиб ҳаракат қилиш, раҳбарга мадад, 
маслаҳат бериш орқали муаммони ҳал қилиш мумкин. 
Фавқулодда вазиятларда ҳар бир шахснинг ким эканлиги (қўр-
қоқми, ваҳимачими ёки ўзини бошқара оладиган шахсми, раҳбар-
ми) аниқ кўринади. Фавқулодда вазиятларда раҳбарнинг шахсий 
намунаси, ҳар бир фикрни, сўзни ўз вақтида айта олиши, овозидаги 
ўзига ишонч ҳам муҳим ҳисобланади ва бошқаларнинг хатти-ҳара-
катини тетиклаштиришга ундайди.
Бундай вазиятларда асосий эътиборни қийинчиликка қаратиш-
нинг ўзи нотўғри, чунки фуқароларда тушкун кайфият юзага келиб 
қолиши мумкин. Шунинг учун асосий эътибор қийинчиликка эмас, 
балки келажакка, унинг натижаларига қаратилиши керак бўлади. 

---

47
Фавқулодда вазиятларда баъзан кўп нарса яхши тайёргарликка эга 
битта шахсга (масалан, снайпер, яхши ҳайдовчи, турли портловчи 
моддаларни яхши биладиган шахсга ёки жисмонан бақувват ёки ақ-
ли ўткир ходимга) ҳам боғлиқ бўлиб қолади. Чунки, снайпер баъзи 
«лидер»ларни йўқ қилишга яқиндан ёрдам беради. Натижада сал-
бий хатти-ҳаракатга эга бўлган етакчи йўқолганидан сўнг гуруҳ-
нинг хатти-ҳаракати бузилиши мумкин. 
Шахснинг фавқулодда вазиятларда ўз хатти-ҳаракатини назо-
ратдан чиқариб қўйиши унинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. 
Масалан, ХХ асрдаги Биринчи жаҳон урушида АҚШ армиясининг 
икки миллион аскаридан 159 мингга яқини урушдан қўрқиши нати-
жаси уларнинг психикасида ўзгариш юзага келган. Улардан 
116 минг нафари ўлган, ярадорлар 204 минг кишини ташкил этган. 
Ўртача 1000 кишидан 6–10 таси психик қўрқув ҳолатига тушиб 
қолган. Бу психологияда руҳий жароҳат олиш деб аталади.
Фавқулодда вазиятларда стресс ҳолати деярли барча шахсларда 
мавжуд бўлади. Стресс – организмнинг ижтимоий турмушимиздаги 
салбий воқеа-ҳодисаларга жавоб реакцияси. Буни нафақат салбий 
асабий зўриқиш, балки организмнинг салбий воқеа-ҳодисага муно-
сабати деб тушунсак ҳам бўлади. Стресс нафақат инсонга, балки 
ҳайвонлар, ўсимликларга ҳам хос эканлигини социологик тадқиқот-
лар исботлаган. Қаттиқ стресс шахсда ошқозон яраси, инфаркт, қон 
босими касалликларини келтириб чиқаради, баъзида бирданига соч 
оқариши, танада оқ доғлар юзага келиши мумкин. Стресс кўпинча 
баъзи нарсаларга ҳаддан ташқари кўп талаб қўйилиши, оилавий 
шароит билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Шунингдек, стресс ички 
муҳит тузилиши билан ҳам боғлиқ бўлади, масалан, турмушидан, 
фаолиятидан доимий равишда қониқмаслик натижасида ҳам келиб 
чиқади. 
Стресснинг юзага келишига яна учта омил сабаб бўлиши мум-
кин: 1) қўрқув, 2) кучли қаршилик, 3) силла қуриши. 
Ҳиссиётга берилмайдиган, қўрқувни енга оладиган шахс стресс 
ҳолатларга қарши кураша олади. Ҳиссиётга бериладиган шахсларда 
стресс дарров қўрқувга айланади. Кучли қаршилик шахснинг иро-
даси билан боғлиқ бўлиб, иродаси кучли шахс ҳар қандай ижтимо-
ий қаршиликни енга олади. Силласи қуриш ҳам стресс натижаси-
дир.
Умуман олганда, ҳар бир шахс стресс объекти бўлиши мумкин. 
Лекин стрессга ҳамма бир хилда берилмайди, чунки инсон организ-

---

48
ми турлича тузилган, масалан, тез касал бўлиш, воқеа-ҳодисага тез 
эътибор қаратиш, қўрқув ва ҳоказо. 
Шундай қилиб, инсон ҳар қандай вазиятда ҳам тушкунликка 
тушмасликка, ўзи ва атрофидаги ходимлар билан муносабатини 
бузмаслиги, энг муҳими, бундай вазиятларда ўзини қўлга олиш 
чораларини кўриши лозим. Бунинг учун кўплаб психологик усул ва 
воситалар мавжуд. Бироқ инсон ҳеч қачон ўзидан қочиб кета ол-
майди. Шу боис ички ишлар идораларида фаолият олиб бораётган 
раҳбарлар бошқа ходимлар, энг муҳими, қўл остидагилар билан 
самимий муносабатда бўлишлари, бир-бирларини тўғри тушуниб, 
келишган ҳолда хизмат қилишлари керак. Бунинг учун эса шахс 
психологиясини яхши билиш, шунингдек фавқулодда ва кескин 
вазиятларда барча қийинчиликларни бартараф этиш учун ходим-
ларда чидамлилик, сабр-тоқат, матонат, фидойилик, меҳнатга ва 
жамиятга бўлган ижобий муносабат ҳамда ходимларга нисбатан 
садоқат каби хислат ва фазилатлар мужассамлашган бўлиши талаб 
этилади.