Microsoft Word mumtoz faylasuflar hikmati ziyouz com doc

SHAN YAN
(Miloddan avvalgi 390-338yillar)
Xitoy faylasufi Shan Yan kambag‘allashgan aslzoda oiladan bo‘lib, haqiqiy ismi Gunsun Yan edi. Shan Yan Vey saltanati hukmdori Ven-xouning birinchi vaziri faylasuf Li Kuy (424-386 yillar)ning qo‘lida tahsil oldi. Keyinchalik u saroyda maslahatchi va islohotchi vazifalarida xizmat qildi. Shan Yan legistlar maktabining vakillaridan edi. Uning «Shan viloyati hukmdorining kitobi» nomli asari bizga ma’lum.
Sin hukmdori Syao Gun (miloddan avvalgi 361-388 yillar) Shan Yan ta’limoti bilan qiziqib, unga davlat islohotlarini o‘tkazishni ishonib topshirdi. Bu voqea qadimiy Xitoyda yangi falsafiy ta’limotning ilk bor hayotga tatbiq etilishi sifatida tarix sahifalariga bitildi. Va bu ish katta muvaffaqiyatlar bilan amalga oshirildi.
Shan Yan o‘ta yuksak farosat sohibi edi. U o‘z islohotlari ba’zi guruhlar tomonidan qarshilikka uchrashini avvaldan ko‘ra bildi. Shu bois barcha shubha va gumonlarning oldini olish, jamoatchilikda davlat qonunlarining kuchiga ishonch tuyg‘ularini uyg‘otish uchun avvaldan maxsus farmon chiqardi. Bu g‘aroyib farmonda kimda-kim katta g‘o‘lani yelkasiga ortib, mamlakat poytaxtining shimoliy darvozasidan janubiy darvozasiga qadar olib borsa, o‘sha odamni 10 tilla tanga bilan mukofotlash va’da qilingandi. O’sha vaqtlarda 10 tilla tanga juda katta boylik sanalardi. Shu tufayli farmonni eshitgan fuqarolar ishonishni ham, ishonmasliklarini ham bilmay hayron qoldilar. Hech kim bu ishni bajarishga jur’at etmadi. Shunda poytaxtning markaziy maydonida mukofot 50 tilla tanga qilib belgilangani haqidagi farmoyish o‘qib eshittirildi. Bir fuqaro bu ishni amalga oshirishga rozilik bildirib, g‘o‘lani hammaning ko‘z o‘ngida yelkasiga ortdi-da, shaharning bir burchidan ikkinchi burchiga olib bordi. Hukumat vakillari xaloyiq guvohligida 50 tilla tangani sanab, egasiga topshirdilar. Bu tadbir odamlarni davlat qonunlariga ishontirish maqsadida atayin o‘ylab topilgandi. Shan Yan shunga o‘xshash amaliy tadbirlar yordamida jamoatchilikni davlat qonunlariga ishonishga va hurmat qilishga o‘rgatgan.

• 
  * *
  

«Agar bilimlar muntazam rag‘batlantirilaversa, tinimsiz kengaya boradi. Va natijada mamlakatni idora etish mushkullashadi, chunki makr-hiyla kuchayib ketadi. Bilimlarga to‘siq qo‘yib, rag‘batlantirilmasa, odamlar samimiy va oddiyliklaricha qoladilar», — deb yozadi Shan Yan.

• 
  * *
  

Davlat yo dehqonchilik va yo urush tufayli osoyishtalikka erishishi mumkin, hukmdor ham yo dehqonchilik, yoki urush tufayligina obro‘-e’tibor qozonadi.

• 
  * *
  

Agar mamlakat qashshoq bo‘lsa-yu, urushga qarshi butun kuchini safarbar etsa, unga dushman mamlakatda og‘u paydo bo‘ladi. Qashshoq mamlakatda esa olti turdagi tekinxo‘rlik barham topadi. Bordi-yu, mamlakat badavlat bo‘lib, hech kim bilan urishmasa, og‘u shu mamlakat ichida paydo bo‘lib, olti ko‘rinishdagi tekinxo‘rlik yuzaga keladi. Natijada bunday davlat zaiflashadi.
Tekinxo‘rlikning olti ko‘rinishi quyidagilardir:

1. 
   Keksayganda loqayd yashashga intilish.
   
2. 
   Donni o‘ylamay-netmay sarflash.
   
3. 
   Go‘zal libos va lazzatli taomlarga ruju qo‘yish.
   
4. 
   Serhasham buyumlarga muhabbat.
   
5. 
   O’z vazifasiga sovuqqonlik bilan qarash.
   
6. 
   Ta’magirlik.
   

* ¹⁶ *
«Bir lahza ham qonunni yoddan chiqarmaslik darkor, — deydi Shan Yan. — Tarafkashlarni kuchsizlantirish, gapga chechanlarni qo‘lga olish va har qanday mulohazakorlikka chek qo‘yib, mamlakatni faqat va faqat qonunga tayanib boshqarish joizdir».
* * *
Qattiq jazo choralarini qo‘llab, jinoyat uchun o‘zaro javobgarlik tizimi joriy etilganda odamlar o‘zlarida qonun kuchini sinab ko‘rishga jur’at qilolmaydilar.
* * *
Nodon xalqni boshqarish oson. Tentak odamlarni og‘ir mehnatga majburlash oson. Aqlli kishilarni esa mashaqqatli mehnatga jalb etish mushkuldir.
* * *
Jazo kuch-quvvatni paydo qiladi, kuch-quvvat qudratni, qudrat esa larzaga solguvchi ulug‘vorlikni, ulug‘vorlik o‘z navbatida ezgulikni yuzaga keltiradi. Demak, ezgulikning ibtidosi jazodir.
* * *
Mutlaqo dono hukmdor donishmandlikka emas, qonunga tayanib ish ko‘radi. Agar u qonundan voz kechib, ilmni afzal ko‘rsa, uning fuqarolari o‘z ishlarini tashlab, shuhrat ketidan quva boshlaydilar.
* * *
Odatda, hukmdor ezgulik, aql-farosat, jasurlik va kuch-quvvat bobida fuqarolardan farq qilmaydi. Shunga qaramay xalq orasidagi donishmand zotlar hukmdorga qarshi hiyla-nayrang ishlatishga jur’at etolmaydilar; fuqarolar ichidagi jasur va kuchli odamlar hukmdorni o‘ldirishga jazm qilolmaydilar; fuqarolar son jihatdan ko‘pchilikni tashkil etsalarda, o‘z hukmdorlarini taxtdan ag‘darishga qo‘rqadilar; ba’zi odamlar yuksak mukofotlar evaziga behisob boylikni qo‘lga kiritishga qodir bo‘lsalar-da, buning uchun kurashib o‘tirmaydilar; va nihoyat, fuqarolar keskin jazo choralari qo‘llangan chog‘da ham norozilik bildirolmaydilar. Bularning barisiga sabab bitta. U ham bo‘lsa — qonun.
* * *
100 nafar odam bir quyonni quvar ekan, jonivorni 100 bo‘lakka ajratib, bo‘lashib olish uchun emas, balki hali hech kim bu quyonga ega bo‘lmagani bois bu ishni bajaradilar. Va aksincha, agar butun bozor quyon sotuvchilar bilan to‘lib-toshib ketsa ham hech kim quyonni o‘g‘irlashga jur’at qilolmaydi. Chunki bu quyonlarga egalik huquqi o‘rnatib bo‘lingandir.
* * *
Aslzodalik martabasi va maosh bilan rag‘batlantirish usuli mamlakatni yo yashnatadi, yo halokatga mahkum etadi.
* * *
Hukmdorga biron-bir katta mansabdorning qilmishlari haqida xabar yetkazgan kishi nasl- nasabidan, odamlar orasida tutgan darajasidan qat’i nazar, o‘sha mansabdorning amali, aslzodalik martabasi, yer-mulki va maoshiga to‘la vorislik qiladi.

• 
  * *
  

Insonlardagi boylikka va aslzodalikka intilish havasi qabr ichidagina barham topadi.

• 
  * *
  

Suv oqimi doimo pastga intilganidek, odamlar boylikka talpinadilar. Shu bois hukmdorning farmoyishidan o‘zlariga foyda tegishini ko‘zlagan odamlar uning har qanday buyrug‘ini so‘zsiz bajaradilar.

• 
  * *
  

Insonparvar kishi boshqa odamlarga nisbatan insonparvar bo‘lishi mumkin, ammo bu o‘zgalarni insonparvar bo‘lishga majbur etolmaydi. Insonparvar kishi o‘zga odamlarni sevishi mumkin. Ammo u odamlarni bir-birlarini sevishga majbur qilolmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, olamni boshqarish uchun faqat odamsevarlik va adolatning o‘zigina kifoya qilmaydi.