Microsoft Word Норматова Шоира darslik 11. 02 2015. doc

5 B
Tayanch so‘z va iboralar: Holiqi olam, yaralmoq, bunyod bo‘lmoq, borliq, 
tovushga taqlid, shovullamoq, sharshara, qag‘illamoq, shu tarzda, to‘qillamoq, 
tuyoq, taqa, zangillamoq, rosmana, ibtidoiy ong egasi, chaqmoq, chaqin, chaqa, 
zakovat, gap chaqmoq, honumoniga o‘t qo‘ymoq, chaqimchilik, yostig‘ini 
quritmoq, xatarli, jafokash, holva, tengsiz qudrat sohibi, mag‘zini chaqmoq, bir 
chimdim haqiqat, gugurt, ayon bo‘lmoq. 
I. Quyidagi so‘zlarning ma`no farqlarini misollar yordamida tushuntirib 
bering: 
Bunyod bo‘lmoq /yaralmoq, odamzod insoniyat/ bashariyat, shovullamoq/ 
shivirlamoq, to‘qillamoq/ taqillamoq, chaqa / mayda, chaqimchilik / chaquv 
 


Matnni o‘qing.
ENG AVVALGI SO‘Z 
Holiqi olamning “Bo‘l” degan birgina so‘zidan borliq yaralgan, inson 
bunyodga kelgan. Odamzod tilga kirib u aytgan birinchi so‘z nima edi? Bu 
savolga javob hech bir kitobda yo‘q. Olimlar, insoniyatning ilk so‘zlari tovushga 
taqliddan paydo bo‘lgan, deydilar. Darhaqiqat, qadimgi ajdodlarimiz tog‘dan 
shovullab tushgan suvni shovva, shar-shar to‘kilganini sharshara degan. 
Qushlarning churq-churq qilgani chumchuq, lak-lak qilgani laylak (aslida 
laklak), qag‘illagani qarg‘a, bul-bul deya yoqimli sayragani bulbul_bo‘lgan. 
Keyinchalik o‘zi yasagan buyumlarga ham shu tarzda nom bergan. To‘qillab 
urilgani to‘qmoq, tuyoq ostida taqillagani taqa, zangillagan qo‘ng‘iroq zang 
deb atalgan. Bu ayon, lekin birinchi so‘z nima edi? 
Yurtimizda yuz ming yil muqaddam yashagan neandertal odamning Tarix 
muzeyidagi qiyofasiga qarab o‘ylayman. Xayol qilamanki, rosmana insonga 
aylanmagan bu ibtidoiy ong egasi toshni toshga urib, chaq etgan tovushni 
eshitgan-u chaq, deya ovoz chiqarib, o‘zining birinchi so‘zini aytgan. Toshni 
toshga chaqqan, keyinroq tosh bilan danak chaqqan, yong‘oq chaqqan, bolasiga 
ham “Chaq!” deb buyurgan. 
Bora-bora toshdan o‘t chiqarib uni ham ”chaq” dedi. Ko‘kda “chaq” etib 
yongan olov ham chaq bo‘ldi. Keyinchalik chaqmoq, chaqin, chaqmoqtosh 
so‘zlari paydo bo‘ldi. Tosh bir-biriga urilganda uchgan yeri chaqa, toshga 
qoqilganning barmog‘i chaqa. Ko‘p gapirganning tili chaqa. 
Tosh maydalab chaqa degan inson ming yillar o‘tgach, pul maydalab chaqa 
dedi. Mayda bolalarini ham bola-chaqa dedi. 

---

118
Taraqqiyot insonga aql va zakovat berdi. Zakovatli inson tosh chaqishni 
qo‘yib gap chaqishga o‘tdi. Toshdan o‘t chiqargan bo‘lsa, gapdan alanga 
chiqardi. Gap chaqib o‘z qardoshining honumoniga o‘t qo‘ydi. 
Gap chaquvchining oti ham chaqdan uzoqqa ketmadi. Uni chaqimchi,