Microsoft Word omk leksiya jiynaq

( Oqsil ) ----------------- DNK
TRANSKIRPSIYA
 ► RNK 
1
>-
л
— > 
\ 
v 
j- 
/ 
'
:
'-Ь 
..,-v
8-sızılma. Biologiyanıń tiykarǵı nizamlıǵı 
DNK shınjırınan alınǵan iRNK nukleotidlar tártibi formasındaǵı 
informaciya ribosoma járdeminde belok molekulasındaǵı aminokislotalar rejimine 
kóshiriledi. 
Belok sintezi procesi translyatsiya dep ataladı. Nuklein kislotalarda hár bir 
aminokislotalardı teńiytuǵın hám tańlap biriktirip alıp tasıwda dáldalshılıq etetuǵın 
birin-ketin ush nukleotidlar kombinatsiyası barki, bul uz gezeginde aminokislota 
kodı, belok kodı, kodon, keń mániste genetikalıq kod dep júritiledi. 
Belok molekulasına kiretuǵın aminokislotalar 20 ta bólgenligi ushın kodonlar sanı 
da 20 dan kem bóliwi múmkin emes. 
Bunda ónim bólesi kombinatsiyalar sanı 64, kodlanatuǵın aminokislotalar 
sanınan ádewir ulken. Ne ushın degen soraw tugiladi? Málim bÓliwishe, 20 ta 
aminokislotadan 18 tasi birden artıq, yaǵnıy 2, 3, 4 hám 6 kodon menen kodlana 
alar eken. Bunnan tısqarı, ush kodon UAA, UAG, UGTs aminokislotalardı kodlay 

---

almaydıganlar hám olardı payda bóliwi polipeptid shınjırınıń tawsılǵanınan bildirgi 
beredi. Sol sebepli de olar terminatorlar «tugatuvchilar» dep ataladı. 
Poliribosomalarda belok sintezi iRNKning 5' aqırınan baslanıp Ol aqırında 
tawsıladı. Belok sintezi tawsılǵannan keyin iRNK ribosomadan ajralıp shıǵadı hám 
ribosoma eki subparchalarga ajratıladı. 
Mutatsiya procesi hám DNK reparatsiyasi 
DNK molekulası strukturasın tagitsi nomutsobil faktorlar tásirinde Ózgertiw 
mutatsiya dep ataladı. Mutatsiyaga dus kelgen DNK molekulasında násillik 
informaciya ózgeredi hám organizmdiń mu'tadil jaǵdayda jasawına keskin tásir 
kÓrsatadi. Tiri organizmdiń mutant formaları payda boladı. Boshda 
organizmlerden ayrıqsha olarda, Ósimlik hám mikroorganizmlarning xujalik 
áhmiyeti joqarı bÓlgen mutant formalarınan xalıq xojaligida keń kólemde 
paydalanıladı (16 -keste). 
16 -keste. 
Auksotrof mutantlar járdeminde L-aminokislotalarınıń baslanǵısh 
metabolitlarini alınıwı 
Амино-кислота
Продуцент
Тансик модда
Субстрат
Культурал 
суюдликда 
аминокислота 
L-лизин
Breviabacterium
fiavum
Треонин, метионин 
ёки гомосерин
Глюкоза
сахароза
60-100
L-грионин
Escherichia coli
Лизин, метионин, 
изолейцин
Глюкоза
20
L-орнитин
Coryneobacterium
glutamicum
Аргинин
Глюкоза
26
L-фенилаланин
Arthrobacter
parqfineus
Тирозин
н-
алканлар
15
L-тирозин
Coryneobacterium
sp.
Фенилаланин
н-
алканлар
19
L-валин
Coryneobacterium
glutamicum
Изолейцин
Г люкоза
П
Insan organizmindegi mutatsion ózgerisler ogir keselliklerdi kelip shıǵıwına 
sebep boladi (aqqan keselligi). Mutatsiyaga dus kelgen DNK molekulasın túp 
jaǵdayına qaytıw procesi- DNK reparatsiyasi dep ataladı. Reparatsiya procesi 

---

DNKaza, DNK-polimeraza II hám DNK-ligaza fermentleri qatnasıwında ámelge 
asıriladı. Bul fermentler sisteması járdeminde DNK strukturası dáslepki mu'tadil 
jaǵdayına qaytadı. 
GEN MUHANDISLIGINING MOXIYATI vA vAZIFALARI 
Viruslar menen prokariot kletkalar arasındaǵı materialdıń kúshirilishini, 
tábiy sharayatta bakteriyalarda utadigan rekombinatsiya mexanizmlerin Úyreniw, 
plazmidalar hám turaqlı faglardıń kletkadaǵı ómirin túsiniw, genler ústinde túrli 
manipulyatcıyalar ótkeriw múmkinshiligin beredi. Ilimpazlar qolında DNKnıń 
kerekli bir bólegin bakteriya kletkasına kóshirip ótkeretuǵın sistema plazmidalar da 
bar. Bunday transmissiv kóshirip ótkeriwshi halqalı molekulalar - plazmidalar hám 
mu'tadil viruslar vektor dep ataladı (17-keste). Olar tábiyaattıń ózi biologlarga 
usınılǵan sawǵa boladi. Sonday eken, endi bakteriyalardı kul'turada (olar ósetuǵın 
ortalıqta ) insanlar ushın kerekli beloklardı, fermentlerdi sintezlashga májbúr etip 
bÓlmasmikan degen soraw tugiladi? Bul ideyalardıń ámelde júzege chiqipgi gen 
injinerligi yamasa genetikalıq injinerlik dep atalatuǵın hám úlken perspektivaǵa iye 
bÓlgen jańa tarawdı dúnyaǵa keltirdi. 
17-keste 
Biotexnologiyada keń qóllaniladigan birpara vektorlar 
Xarakteristikası 
Векторлар
Нусхалар
микдорн
Улчамн, 
мин 
г 
нуклеотидлар
клонлаш учун плазмида векторлари: pBR322
40-50
4,4
рАСУ 184
~20
4,0
клонлашда махсус катталикдаги векторлар: л. 
Chion4А
100-200
41,8
космида рНС 79
-20
6,4
генлар экспрессияси учун плазмида векторлари: 
ptrpED5-l
40-50
6,7
Gen injinerligi qısqasha aytqanda, genler ústinde túrli manipulyatcıyalar 
ótkeriw, olardı túrde Úyreniw tiykarında funktsional bólimlerge bóliw, kerekli 
jayınnan kesiw, kerek bolmaǵan bólegin alıp taslaw, kerek bólgen bólimlerin basqa 

---

genlerden yamasa sintez
yamasa rekombinant gen
mikrob kletkaǵa yamas
túrlerdi yamasa prep
texnologiyalardıń yigindi
Ayırım DNK mol
maqsetinde ilgerinen kle
kelingen, 
klonlanish 
qollanilmaqda. Kletka 
kúsheytiw múmkin. 
Klon-Eeb birden
aytıladı. Klonlash tiykar
klonlash DNK dıń anıq b
кодловчи ДНКни фраг- 
sintez yóli menen alıp jalǵaw hám sol usıld
gen jańa organizmge kiritip (Mısalı, ada
yamasa tıshqandıń ósiw gormoni genin 
preparatlarni sintez qılıw hám bas
yigindisi bolıp tabıladı (9 -sızılma ). 
K molekulaları -genlerdiń bir túrin kóp n
en kletkalardıń taza liniyalarini alıwda kópd
nish 
texnikasın 
molekulalarǵa 
masla
letka liniyalarining birdeyligin, klonlash
-bir old kletkadan kelip chshtsan kletka
tiykarınan mutant kletkalar alıw ushın isl
ıq bir úlgisin taza halda kóbeytiriwden iba
ментларини олиш. 
2- вектор (плазмида). 
3- рестриктаза. 
4- промотор уланиши. 
5- кодловчи ДНК. 
6- рекомбинант ДНК. 
7- рекомбинант ДНКни кир
8-модификацияланган 
8- хужайралар селекдияси.
9 -sızılma. Gen injenerl
lda tayarlanǵan gibrid 
adamdıń insulin genin 
kalamushga ), zárúr 
basqa goyalar hám 
p nusqasın payda etiw 
pdan berli isletilinetib 
maslastırılǵan 
variantı 
lonlash usılı menen de 
kletkalar populyatsiyasiga 
hın isletiledi. Molekulyar 
n ibarat. 
ни киритиш. 
хужайра. 
ияси. 
enerligi manifulyasiyalari 

---

mexanizmi 
TRANSPOZONLAR 
Transpozonlarning jańalıq ashılıwı genetikalıq injenerliktiń rawajlanıwda 
zárúrli áhmiyetke iye boldi. 
Kóship juretuǵın genetikalıq elementler-transpozonlarni ósimlik organizminde 
AKD1 alımasi Barbara Mak Klinton, mikroorganizmlarda AKD1 alımı Axmad 
Buxoriy hám hashoratlarda Rossiya alımı Georgiy Georgiev jańalıq ashqan. 
Kóship juretuǵın genetikalıq elementler áyne waqıtta transpozitsion elementler 
yamasa transpozonlar dep da ataladı. Transpozonlar xilma- qıylı strukturaǵa iye 
bólsalarda, barlıq transpozon molekulalarınıń eki shetinde arnawlı nukleotidlar 
izbe-izligi, oraylıq bólekte bolsa DNK molekulasınıń belgilengen jayında " 
yopipshoq" úshler payda etip tegis emes kesetuǵın transpozaza fermentin sintez 
etiwshi gen bar bolıp tabıladı. 
Transpozaza ferment kletka daǵı DNK molekulasın " jabısatuǵın" úshler 
payda etip kesadi hám usı waqıtta transpozon úshlerine qovushtiradi. Ónim bólgen 
xromosoma DNK si hám transpozon DNK sidan ibarat qovushma kletka DNK 
bólaklarini boglovchi ferment ligaza tásirinde óz-ara boglanadi. Transpozonlarning 
kletka DNK siga integraciyası tómendegishe ámelge asadı. Transpozonlar 
xromosomada óz ornın ózgertirgende genetika da ózgeredi. Ádetde jasaw ortalıǵı 
keskin ózgergende transpozonlarning kóship júriwi artadı. Usınıń nátiyjesinde 
kóship juretuǵın genetikalıq elementler qatnasıwında gen injenerligine 
tiykarlanǵan kóp ǵana biotexnologik processler jaratılǵan. 
Qadaǵalaw sorawları? 
1. Fermentlerdi sintezlewge májbúr etip bolmayma eken degen soraw tuwıladi? 
2. Gen injenerliginiń mánisi hám wazıypaları? 
3. Gen injenerligi manifulyasiyalari mexanizmi?