Microsoft Word Umumiy soliqlar va soliqqa tortish rtf rtf
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari
Download 3.18 Mb. Pdf ko'rish
|
2 Вахабов А , Жураев А Соликлар ва соликка тортиш Дарслик
|
7.2. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari Hozirgi vaqtda mamlakatimizda soliq majburiyatlaridan soliq to‘lovchilarning bo‘yin tovlashi masalasi dolzarb hisoblanadi. Xorijiy davlatlarning iqtisodiy adabiyotlarida soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlash masalalariga katta e’tibor berilib kelinadi. Masalan, K.Persxalava mazkur usullarni xo‘jalik operatsiyalarining turlariga bog‘liq ravishda turkumlashni tavsiya qiladi. 80 Lekin, mazkur yondoshuv bir qator kamchiliklarga ham ega. Jumladan, muallif soliqdan bo‘yin tovlashning ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgartirish usulini va xodimlar sonini rasman oshirish usulini alohida guruhlarga ajratadi. Holbuki, xodimlar sonining rasman oshirilishi korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan maxsulotlar tannarxining oshishiga olib keladi. Chunki, ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar ishlab 80 Перцхалава К.А. Выявление и первоначальный этап расследования уклонений от уплаты налогов или страховых взносов в государственные внебюджетные фонды. Дис. на соис. уч. степени к.э.н. –М., 1999. С.86 314 chiqarish korxonalarida xom-ashyo va materiallardan keyingi o‘rinda turuvchi xarajatlar hisoblanadi. Demak, mehnat haqi xarajatlarining o‘sishi ishlab chiqarish xarajatlarining o‘sishi sifatida baholanishi mumkin. Rus olimi I.Kucherov tomonidan taklif qilingan turkumlash mezoni ko‘proq real amaliyotga mos keladi. I.Kucherov soliqdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlashda soliq mexanizmining elementlarini va ularning qay usulda ta’sir qilishini hisobga olishni taklif qiladi. 81 Ammo shuni e’tirof etish lozimki, birinchidan, soliqqa tortish obyektini noto‘g‘ri ko‘rsatish va soliqqa tortish bazasini kamaytirish imkonini beruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni soxtalashtirish usullarini alohida-alohida guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq emas, chunki soliqqa tortish obyektlari xususida noto‘g‘ri ma’lumotlar berish bevosita iqtisodiy ko‘rsatkichlarni soxtalashtirish orqali amalga oshiriladi; ikkinchidan, soliq to‘lovchilarning birlamchi buxgalteriya hujjatlarida soxta ma’lumotlarning mavjudligi natijasida soliqqa tortish bazasining qisqarishi usuli I.Kucherov tomonidan taklif qilingan turkumlashda o‘z aksini topmagan. Soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlarini bajarishdan bo‘yin tovlash usullarini quyidagi guruhlarga ajratgan holda turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1) Soliq to‘lovchilarning davlat soliq xizmati organlariga soliq hisob-kitobi va moliyaviy hisobotlarini topshirmasliklari. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lovchilar qonunda ko‘rsatilgan muddatda davlat soliq xizmati organlariga har bir soliq turi bo‘yicha soliq hisob-kitobini, shuningdek, moliyaviy hisobotni taqdim etishlari shart. Ammo, ushbu usulni qo‘llashda moliya-xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun davlat soliq xizmati organlariga hujjatlarni taqdim etish talab etilmaydi. Soliq to‘lovchilar tomonidan soliq organlariga «nollik» balanslarni, moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirilmaganligi to‘g‘risidagi soxta ma’lumotlarning berilishi ham mazkur usulga kiradi. Respublikamizda hozirgi vaqtda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning birinchi usulini fuqarolarga nisbatan qo‘llashning huquqiy asoslari mavjud emas. 2) Yuridik va jismoniy shaxslarning soliq nazoratidan chetda qolishi. 81 Ковалевская Д.Е. Налоговые преступления в уголовном праве Российской Федерации. //Налоговый Вестник. –2000. №11. С.101 315 Soliq nazoratini amalga oshirish maqsadida har bir soliq to‘lovchi korxonaning joylashgan o‘rniga ko‘ra, fuqarolarni esa, yashash joylariga ko‘ra soliq organlarida hisobda turishlari shart. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini yuritishni davlat soliq xizmati organlaridan yashirish soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning juda keng tarqalgan usullaridan biriga aylangan. Ayrim hollarda korxonalar tomonidan umuman, joriy davrda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini yuritilmaslik to‘g‘risida soxta ma’lumotlar beriladi. Shuning uchun hisobga qo‘yish to‘g‘risidagi ariza qabul qilinayotganda amaldagi qonunchilikka ko‘ra xususiy tadbirkor o‘zining shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi shart. Hisobga olish masalasida tashkilot tomonidan ariza berilganda tegishli tartibda tasdiqlangan hujjatlarning bir nusxasi taqdim etiladi. Ro‘yxatdan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnoma, ta’sis hujjatlari va davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlar mazkur usulni amalga oshirishda tadbirkorni ro‘yxatdan o‘tkazishda soxta yoki o‘g‘irlangan hujjatlar shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar sifatida hisobga qo‘yiladi. Shunday qilib, soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati boshqa shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur usulni qo‘llash, ko‘pchilik hollarda, «bir kunlik firma»larning yuzaga kelishiga olib keladi. Ularni soliq organlarida hisobga qo‘yish bir yoki bir necha moliyaviy-xo‘jalik operatsiyasini bajarish maqsadida amalga oshiriladi. Ko‘zda tutilgan operatsiyalar amalga oshirilgandan so‘ng, mazkur firma tugatiladi. Mana shunday firmalarning yuzaga kelishi va faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiluvchi manzilli qonuniy me’yorlarning mavjud emasligi davlat byudjetiga jiddiy zarar etkazadi. 3) Soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalarini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilmasligi. Mazkur usuldan foydalanish, asosan, korxonalarning buxgalteriya hisobida ayrim bitimlarni aks ettirilmasligida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq korxona va tashkilotlarning barcha operatsiyalari birlamchi buxgalteriya hujjatlarida o‘z aksini topishi shart. Ana shu birlamchi buxgalteriya hujjatlariga asosan buxgalteriya hisobi yuritilishi lozim. Shuning uchun ham ayrim operatsiyalarni yashirish maqsadida soliq to‘lovchilar birlamchi buxgalteriya hujjatlarini yo‘q qiladilar yoki 316 ularni rasmiylashtirmaydilar. O‘zbekiston Respublikasi sharoitida, tovarlarni sotish natijasida olingan naqd pullarni kassaga kirim qilmaslik holatlari mazkur usul namoyon bo‘lishining asosiy shakli hisoblanadi. Mazkur usulni amalga oshirish aholi bilan hisob-kitoblarni nazorat-kassa mashinalarisiz va xaridorlarga chek berish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Hech kimga sir emaski, respublikamiz bank tizimida naqd pullarning hisob-kitob cheklari berildi. Bundan savdo korxonalari sezilarli noqonuniy daromad olishga erishadi, chunki cheklar ma’lum diskont bilan qabul qilindi. 4) Soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish imkonini beruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni noqonuniy o‘zgartirish yo‘li bilan soliqqa tortish obyekti xususidagi ma’lumotlarni soxtalashtirish. Amaldagi qonunchilikka muvofiq soliqqa tortish obyektlari sifatida mulk, foyda, daromad, sotilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati maydonga chiqadi. Soliqqa tortish obyekti soliqqa tortishning muhim elementlaridan biri hisoblanadi va u soliq yukini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Soliq to‘lovchining jismoniy yoki yuridik shaxs ekanligi, uning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishga xos bo‘lgan xususiyatlar soliqqa tortish obyektining miqdoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa soliq to‘lovchiga noqonuniy asosda soliq yukini kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq har bir soliq turi bo‘yicha alohida soliq stavkalari belgilangan. Bulardan tashqari soliq imtiyozlari ham soliq to‘lovchilarning har bir toifasi uchun alohida qilib belgilangan. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulidan foydalanish o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladiki, buning natijasida soliqqa tortish obyektining haqiqiy miqdori uning e’lon qilingan miqdoridan sezilarli darajada yuqori bo‘ladi. 5) «Soxta eksport» operatsiyalarini amalga oshirish yo‘li bilan qo‘shilgan qiymat solig‘ini noqonuniy qoplash. Ma’lumki, qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlarni, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarni sotish bo‘yicha oborotlar hisoblanadi. Davlat byudjetiga to‘lanadigan soliq summasi sotilgan mahsulotlar (xizmatlar, ishlar) uchun xaridorlardan olingan soliq summasi bilan mol etkazib 317 beruvchilarga to‘langan soliq summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. O‘zbekiston soliq qonunchiligiga ko‘ra eksport qilinayotgan tovarlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar qo‘shilgan qiymat solig‘iga «nollik» stavkada tortiladi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulidan fodalanish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: eksport qilinayotgan tovar haqiqatda mamlakat chegarasidan chiqmaydi, eksportchi korxona byudjetdan qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirish uchun bojxona organlarining soxta muhridan foydalanadi. olib chiqib ketilayotgan tovarlar atayin yuqori baholarda aks ettiriladi. qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha byudjetdan qoplash summasini undirish uchun amalda bitta eksport bitimi bo‘yicha bir necha soliq to‘lovchilar murojaat qilishadi. Soliqdan bo‘yin tovlash mazkur usulining namoyon bo‘lish shakllaridan biri qo‘shma faoliyat xususidagi shartnomani rasmiylashtirish yo‘li bilan bitimni yashirish hisoblanadi. 6) Notijorat tashkilotlari tomonidan foyda solig‘iga tortilmaydigan asosiy faoliyat turi bahonasida tijorat faoliyatini yuritish. Mazkur usulning mavjudligi, faoliyati foyda olishni ko‘zlamaydigan tashkilotlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Bu tashkilotlarning asosiy faoliyat turi bo‘yicha pul mablag‘lari soliqqa tortilmaydi, ammo ularning tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlari foyda solig‘iga tortiladi. Ular notijorat faoliyat shaklida tijorat faoliyatini amalga oshiradilar. Bu usul notijorat tashkilotlari tomonidan ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishda ko‘p qo‘llaniladi. Ular, odatda, ta’lim xizmatlari ko‘rsatishdan olingan pul mablag‘larini a’zolik badallari sifatida rasmiylashtiradilar. 7) Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni aksiz solig‘iga tortilmaydigan tovarlar sifatida ishlab chiqarish va sotish. Aksiz solig‘i to‘laydigan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan barcha xo‘jalik operatsiyalari birlamchi buxgalteriya hujjatlarida aks etgan bo‘lishi kerak. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulida soliq to‘lovchilar birlamchi buxgalteriya hujjatlaridagi ma’lumotlarni soxtalashtiradilar. O‘zbekiston Respublikasida eksport qilinayotgan tovarlar aksiz solig‘iga tortilmaydi. Lekin, shu tovarlarni bevosita ishlab 318 chiqaruvchilar eksport qilayotganda soliqqa tortilmaydi. Mazkur usulni qo‘llashda soliq to‘lovchilar eksport operatsiyalari haqiqatda amalga oshirilmagan sharoitda aksiz solig‘i bo‘yicha berilgan engilliklardan noqonuniy tarzda foydalanadilar. Shunisi xarakterliki, nafaqat aksiz solig‘i, balki boshqa soliq turlari bo‘yicha ham soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Jumladan, korxonalarning foydasidan olinadigan soliqni to‘lashdan bo‘yin tovlash usullariga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: ishlab chiqarish jarayonini texnik jihatdan qayta qurollantirish, rekonstruksiya qilish, uy-joy qurilishi kabi foyda hisobidan moliyalashtiriladigan xarajatlar yuzasidan beriladigan soliq imtiyozlari summasini oshirib ko‘rsatish; korxonaning balansida turgan ijtimoiy-madaniy muassasalarni saqlash yuzasidan beriladigan soliq imtiyozlari summasini oshirish; ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, 1991-1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan korxonalarga foyda solig‘idan berilgan imtiyoz summasidan noqonuniy tarzda foydalanish; boshqa shu kabi xususiyatlar. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanishga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: o‘zaro hisoblashishlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblamaslik; soliq hisobotlarida qo‘shilgan qiymat solig‘i summalarini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish; byudjetdan qoplanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summalarini noqonuniy tarzda oshirib ko‘rsatish; qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha pul omonatlari, joriy hisobvaraqlar, to‘lovlar, o‘tkazmalar, cheklar va boshqa qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha berilgan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foydalanish; boshqa xususiyatlar. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanishga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar naqd pulda olingan daromadlar bo‘yicha quyidagilardan iborat: yirik miqdorda moddiy yordamlar olish faktini yashirish; 319 qaytarib bermaslik sharti bilan olingan ssudalar summasini ko‘rsatmaslik; jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiyada daromadlarni to‘liq ko‘rsatmaslik; o‘z vaqtida deklaratsiyani davlat soliq xizmati organlariga taqdim etmaslik; boshqa xususiyatlar. Yuqorida qayd etilgan usullardan sezilarli darajada farq qiluvchi usullar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu guruhdagi usullar mijozning pul mablag‘lari xususidagi ma’lumotlarni soxtalashtirishi natijasida paydo bo‘ladi. Mazkur guruhga mansub bo‘lgan usullarga quyidagilarni kiritish mumkin: a) hisob-kitoblarning ma’lum qismini naqd pullarda amalga oshirish va naqd pulda olingan tushumlarni aylanma kassaga kirim qilmaslik. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni 7-moddasining 3-bandiga muvofiq, soliq to‘lovchilar tomonidan qonunchilikda belgilangan muddatlarda to‘lanmagan soliqlar soliq organlari tomonidan soliq to‘lovchining hisob-raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan inkassa topshiriqnomasi qo‘yish yo‘li bilan undirib olinadi. Ayrim korxonalar olayotgan tushumlarini soliq organlarining inkassa topshiriqnomalari asosida to‘lanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida naqd pulda olingan tushumlarni aylanma kassaga kirim qiladilar, lekin hisob-raqamiga kirim qilmaydilar, kassaga kirim qilingan naqd pullar hisobdor shaxslarga berish, mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashish kabi maqsadlarga xarajat qilinadi. b) byudjetdan qarzdorlik (boqimanda) mavjud bo‘lgan sharoitda hisob-kitoblarni uchinchi shaxs orqali amalga oshirish. Mazkur usuldan foydalanishdan ko‘zlangan maqsad soliq to‘lovchining joriy hisob-raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan majburiy tartibda undirilishi lozim bo‘lgan soliq to‘lovlaridan bo‘yin tovlash hisoblanadi. Bunday sharoitda tovarlarni sotish natijasida olinadigan tushum summasini soliq organining inkassa topshiriqnomasiga asosan olib qo‘yilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mol etkazib beruvchi xaridordan to‘lov summasini uchinchi shaxsning joriy hisob-raqamiga o‘tkazishni talab qiladi. 320 Mazkur usuldan foydalanish ko‘lamini tavsiflovchi ko‘rsatgichlardan biri – boqimandalar summasi mutlaq miqdorining tahlil qilingan davr mobaynida sezilarli ravishda o‘sishi hisoblanadi. Umuman olganda soliq majburiyatlaridan bo‘yin tovlash usullari umumiy belgilariga ko‘ra aniq guruhlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, har bir soliq turi bo‘yicha ushbu usullardan foydalanishga xos bo‘lgan xususiyatlar mavjud bo‘lib, ular, pirovard natijada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Download 3.18 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|