Mikrobiologiya va

V-' Panxnindae Ciicinav jridae
RNK - ikki ipli viruslar





CtsOTaviridae Ptoaniyxoviridae Bunyauridae Arena\Tridae


tu,»t_»
"rP* ‘rfiVffn-m¹


Orthornyxoviridae Rrtiuviridae Rhabdo\iridae
20L’l '3Tv^
Togaviridae Fla\T\iviridae Ffloviridae





Reovmdae
RNK - btr Ipli viruslar
© Picomaviridae Caliciviridae


23-rasm. Odamlarda asosiy kasalllk keltirib chiqaruvchi viruslar morfologiyasi va o‘lchamlari


Tartib-genomning tipiga bog‘liq ravishda virus oilalarini birlashtiradi va ularning lotincha nomlanishiga“ - viralis” qo‘shimchasi qo‘shiladi, masalan Mononega viralis (bir ipli manfiy RNK ipli).
Oila - umumiy evolyutsion kelib chiqishiga ega bo‘lgan viruslar guruhlaridan (avlodlardan) tashkil topadi. Oila nomning oxiriga viridae so‘zi qo‘yiladi, masalan Poxviridae.
Oilacha-bir oilaga kiruvchi viruslarni o‘rganishda ularning umumiy


50




evolvutsion kelib chiqishiga qarshi yangi ma'lumotlar olingan taqdirda bu tokson qo'llaniladi. Oilacha “virinae’* qo'shimchasiga ega. Masalan, chin chechak virusi oilasi 2 ta oilachaga Chordopoxvirincie (umurtqalilarda chin chechak ketirib chiqaruvchi) va Entomopoxvirinae (hasharotlarda chin chechak keltirib chiqaruvchi) bo'linadi.
Avlod - umumiy evolyutsion kelib chiqishiga ega va umumiy ko'plab xususiyatlari o'xshash bo'lgan viruslarni jamlashtiradi. Avlod so‘zi (virus) so'zi bilan tugaydi. Masalan Chordopoxvirinae oilachasiga 6 avlod kiritilgan, bulardan Orthopoxvirus va Parapoxvirus avlod vakillari tibbiv amaliyotda ahamiyatliroq.
Tur — viruslarning avlod ichidagi bo'lim idir. Tur bu nukleotid tarkibi o'xshash va ma’lum bir ekologik muhitni egallovchi bir avlodga mansub viruslar yig'indisidir. Turni nomlashda -** virus" qo'shimchasi qo'llaniladi. Masalan, Chin chechak virusi, Gripp virusi. Poliovirus, lekin hamma viruslarda oila osti kategoriyasi berilmagan va bakteriyalarga o'xshash binomonal (qo‘shaloq) nomlash ham virusologiyada qo‘llanilmaydi.
Virusologik amaliyotda vimslar turlari kenja tur, serovariantlar. genetik variantlar, shtammlar kabi rasmiy qabul qilinmagan ko'rsatkichlar ham keng qo'llaniladi.
Viruslarning tartib, oila, oilacha, avlod, turlarini aniqlashda asosiy mezonlar quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Virus genomining tuzilishi va turi.
   
2. 
   Virus replikatsiyasining strategiyasi.
   
3. 
   Virionning tuzilishi.
   

Avlod ichida turni saralash maqsadida quyidagi mezonlardan foydalaniiadi:

• 
  genom tarkibidagi o‘xshashlik;
  
• 
  tabiiy xo‘jayini (ekologik manba);
  
• 
  to‘qima va hujayralar tropizmi;
  
• 
  patogenlik va sitopatologiya;
  
• 
  infeksiyaning yuqish yo‘li;
  
• 
  virionning fizik-ktmyoviy xususiyati;
  
• 
  simmetriya tiplari;
  
• 
  virusning antigenlik xususiyatlari.
  

Zamonaviy tasnif bo‘yicha odam uchun patogen bo‘lgan viruslar 20 ta oilaga kiritilgan. Bulardan 13 tasi RNK genomli viruslar va 7 tasi esa DNK genomli viruslar hisoblanadi (23-rasm).


51

Virusologiyada qo‘lIaniIadigan tekshiruv usullari D.I. Ivanovskiy chinni sham filtrlami qo'llab viruslar olamini kashf qildi. Elektron mikroskopning kashf qilinishi. viruslarni ko'rish, ularning ultrastrukturalarini o‘rganishni ochib berdi. Gradiyent zichliklarda о 4a tez ultra sentrifiigalami qo‘llash orqali viruslarning tozalangan preparatlarini olish imkoniyatini va ularning kimyoviy tarkibini o'rganishga olib keldi. Virusologiya fanining rivojlanishidagi asosiy omillardan biri. viruslarning o‘stirib olish usullarini ishlab chiqilganligi hisoblanadi. Viruslar obligat parazitlar bo‘lib, faqat tirik hujayralardagina ko‘paya olishi mumkin.

Viruslar keltirib chiqaruvchi yuqumli kasalliklar diagnostikasida zamonoviy usullar bilan bir qatorda sinalgan turli xil viruslogik tekshirish usullari qo'llaniladi:

• 
  elektron mikroskopiya usuli;
  

-sitoskopik, immunoflyuorissent usullar;
-hujayra kulturalarida viruslarni o‘stirish va ajratib olish;
—rivojlanayotgan tovuq embirionida viruslarni o'stirish va ajratib olish; -gemagglyutinatsiya reaksiyasi yordamida viruslarni aniqlash;