Mikrobiologiya va

a-Yalang'och ikosaedral simmetriya. b-qiyingan ikosaedrai simmetriya. d-Yalang'och spiral simmetriya. e—Kiyingan spiral simmetriya. f—lamaki mazaika virusi. g-Polioma virusi (sxematik modeli)


Kapsomerlarni elektron mikroskopda ko'rish mumkin, har bir virionlar oilasi uchun kapsomerlarni soni ularga xos hisoblanadi. Masalan, adenoviruslar 252 ta, pikornoviruslar 60 ta kapsomerlai tutadi. Nuklein kislotasi va kapsomer o‘zaro birikib virusni nukleokapsidni hosil qiladi.
Murakkab virionlami nukleokapsidi tashqi tomondan Jipoproteinli qobiq bilan o‘ralgan boiib - superkapsid yoki peplos deb nomlanadi. Superkapsid tarkibida viruslar o‘ta murakkab tuzilishlarga ega bo’lib. virusning nuklein kislotasi oqsil qobiq bilan 0‘ralgan, uning ustidan kapsid o‘rab turadi (virus mag‘izi), kapsid ustida esa virusni yana bir ichki matriks ^ oqsil qavati (M-qavat) boiib u super kapsidga birikib ketadi (OITV), chin chechak virusi tuzilishi esa prokariot hujayralariga yaqin turadi.
Virionning kapsid kapsomerlari nuklein kislotani tashqi tomondan o‘rab turganda ma’lum simmetriya tiplarini shakllantiradi. Virionlarda uch xil simmetriya tiplari uchraydi: spiralsimon, kubsimon va aralash.


48




Oqsillardan tashqari, yog* va uglevodlar lipo-, glikoproteinlar ko'rinishida uchraydi. Ba'zi viruslarda glikoproteinlar superkapsid tarkibida tikanak ko'rinishida (gripp. paragripp viruslarda) bo'lishi mumkin. Superkapsid ostida M. F oqsi liar bo* lib. viruslar bilan zararlangan hujayralarning bir-biri bilan qo'shilib ketishini ta'minlaydi, bu esa gigant ko*p yadroli simplast hujayralari hosil bo'lishiga olib keladi va hujayralarning destruksiyasi bilan tugaydi.
Spiralsimon simmetriya (tamaki mazaika, gripp. koronaviruslarda) vintsimon ko'rinishdagi nuklein kislotasini tashqaridan mustahkam oqsil subbirliklari (protomer) o'rab turadi. Shakllangan nukleokapsid tayoqchasimon yoki ipsimon ko'rinishda bo'ladi. Spiral tayoqchasimon simmeriya tipiga ega bo'lgan oddiy viruslarga tamaki bargi virusi, ipsimonlariga esa ba'zi bir bakteriofaglar misol bo*la oladi. Bu tipdagi simmetriya tutuvchi oddiy viruslar odam va umirtqali hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi.
Kubikyoki ikosaedriksiinmetriyada kapsid virionni nuklein kislotasi joylashgan ma’lum ko'rinishdagi izometrik tana. mag*izni hosil qiladi. Kubsimon simmetriyada kapsid sharsimon. ba'zida prizmasimon shakilli kapsomerlardan tuzilgan. Har bir kapsomer besh (pentomer) yoki olti (seksomer) subbiiiiklardan tashkil topadi. Kubsimon simmetriya asosida. kapsomerlar hosil qiladigan tengtomonli burchakli kombinatsiyalaryotadi.
Kubsimon simmetriyali oddiy viruslar (yalang'och) ko‘p qirrali shakilda (gepatit A. Koksaki \ л boshqa enteroviruslar), superkapsid bilan o^lralgan murakkab viruslar esa, asi sferik shakilga ega (orto- , paran.iksoviruslar) bo'ladi. Lekin murakkab viruslarning o'qsimon (qutirish virusi). parallelepiped (chin chechak virusi) shakllariga ega tiplari ham bor.
Aralash simmetriya tiplari bakteriofaglarda kuzatiladi, ularning bosh qismida kubsimon. tanasida esa spiralimon simmetriyalar uchraydi.
Murakkab tuzilishga ega bo'lgan virionlarning ichki strukturasi. ularning mag'izi deb ataladi. Adenoviruslarda mag'iz qismida DNK bilan bog'langan gistonlarga o‘xshash oqsi liar uchrasa, reoviruslarda bu ichki kapsid oqsildan iborat.
Viruslarning taksonomik toifalari. Virusologiyada quyidagi taksonomik toii'alar (kategoriyalar) qabul qilingan Viruslar tasnifi va taksonomiyasi yangi olingan maiumotlar asosida doimo to'Idirilib boriladi.


49




Viruslar taksonomiyasi bo‘yicha Xalqaro Tashkilot—VTXT (International Committee on Taxonomy of Viruses—ICTV) shug‘illanadi. Bu tashkilot Butun Jahon SogMiqni Saqlash Tashkiloti bilan yaqin aloqada bo'ladi. Hozirgi kunda VTXT da 1550 xildan ortiq viruslar xususiyatlari yozilgan reestr tuzilgan va ma’lumotlar bazasi yaratilgan. Viruslar taksonomiyasining zamonaviy tizimi K. Linney tasnifining prinsiplariga asoslanadi va quyidagi taksonomik mezonlardan iborat: tartib, oila, oilacha, avlod, tur.


Qobiqli vimslar


| Qobiqsiz vimslar
gv&fo1 1 DNK- tkbi lpHvi^isTar . V.











Heipesviridae Hepadnaviridae Poxviridae


Polyoma viridae
Adenoviridae Papilloma v kidae
Г •"PI^K ^bTr ipll .vtrq51af'?~^;