«Mikroekonomika-2» páninen lektsiya materialları 1-modul mikroekonomika hám bazar

2. Bazar teń salmaqlılıġı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.
Bazar - bul satıwshılar hám qarıydarlar ortasındaǵı ónim satıw hám satıp alıw boyınsha erkin munasábetler sisteması bolıp tabıladı.
Bazar - bul birinshiden, satıwshılar hám qarıydarlardı uchrashtirib turadıǵan jay; olar ortasında kelisim baha boyınsha tavar almasıwı júz boladı. Bazarda satıwdı ámelge asırıw ushın belgili ǵárejetler etiledi jáne bul ǵárejetler bazar tuwrısında informaciya alıw, shártnamalar dúziw, diydarlasıwlar ótkeriw, satıp alınatuǵın tavar yamasa xızmettiń muǵdarlıq hám sapa xarakteristikaların anıqlaw hám basqa túrdegi ǵárejetler menen baylanıslı. Bunday ǵárejetler transakciyalıq ǵárejetler bolǵanı ushın da, bazardı transaktsiyalar kompleksi dep da qaraw múmkin. Bazardıń ayriqsha ayrıqshalıqı sonnan ibarat, ol dáramatlardı nátiyjeli iskerlik kórsetip atırǵan sub'ektler esabıǵa qayta bóliwleydi, yaǵnıy zamanagóy texnologiyadan, sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanayotgan xojalıq sub'ektleri esabıǵa.
Bazarlar óziniń aymaqlıq masshtabına kóre lokal, milliy hám xalıq ara bazarlarǵa bólinedi. Sawda ob'ekti bolıp, tutınıw tovarları, resurslar, (miynet, kapital, jer, isbilermenlik qábileti, informaciya ) hám xızmetler esaplanadı.
Tovarlar bazarı menen bir qatarda pul bazarı (qımbat bahalı qaǵazlar bazarı) da bar. Bazardaǵı bahalar sawda processinde yamasa odan aldın qáliplesiwi múmkin.
Bazardıń nátiyjeli iskerlik kórsetiwi transakciyalıq ǵárejetler menen baylanıslı. Transakciyalıq ǵárejetler - bul tavar almaslaw salasındaǵı ǵárejetler bolıp tabıladı. Bul túsinik birinshi bolıp R. Kouz tárepinen kiritilgen (1937 y). Transakciyalıq ǵárejetler óz ishine tómendegi ǵárejetlerdi aladı : informaciya alıw, óz-ara shártlesiw hám diydarlasıwlar menen baylanıslı ǵárejetler, tovarlar qásiyetlerin anıqlaw menen baylanıslı ǵárejetler, múlk huqıqını qorǵaw hám basqalar.
Hár bir bazar óziniń ekew qarar qabıl etiwshi sub'ektine iye: satıwshılar hám qarıydarlar. Bazarda qabıl etiletuǵın qararlardıń muwapıqlıǵı hár bir naǵıymettiń teń salmaqlılıq narxi hám teń salmaqlılıq muǵdarı menen támiyinlenedi. Baha talap hám usınıs munasábetleri nátiyjesi retinde, úy xojalıqları hám firmalar tárepinen qabıl etiletuǵın qararlardı muwapıqlastırıw ushın za’ru’rli informaciya bolıp esaplanadı. Bunday informaciya bir waqtıniń ózinde jámiyettegi kem ushraytuǵın naǵıymetlerdi bólistiriw mashqalasın sheshiw ushın za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Mısalı, nan narxining asıwı - qarıydarlar ushın nonni tutınıwdı sheklew tuwrısında signal bolsa, firmalar ushın nonni islep shıǵarıwdı asırıw hám nan bazarındaǵı teń salmaqlılıqdı qayta tiklew tuwrısında za’ru’rli informaciya bolıp xızmet etedi.
Bahalar kem ushraytuǵın resursların ratsional bólistiriwdi támiyinleydi, naǵıymetlerdi ratsional tutınıw etiwge, ǵárejetlerdi kemeytiwge odaydı. Baha jer, kapital hám resurslar iyeleriniń tabısını anıqlaydı. Bazar sistemasında muwapıqlastırıw máselesin bazar sheshedi. Muwapıqlastırıw máselesi menen baylanıslı ǵárejetlerge transakciyalıq ǵárejetler dep ataladı.
Bazar muwapıqlashtirishdan tısqarı islep shıġarıwshılar hám qarıydarlar qararların waqıt boyınsha tártiplestiredi. Bul keleshektegi naǵıymetler (f'yuchers) bazarınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Keleshektegi naǵıymetlerdiń sawdasi, olardıń bahaları tuwrısında oyda sawlelendiriwge ıyelewge, olardıń keleshekte salıstırǵanda kem ushraytuǵınlıǵı tuwrısında informaciya beredi. Qarıydarlar hám islep shıġarıwshılar bunday baha informaciyalarına kóre, ózleriniń ámeldegi xojalıq jobaların qayta kórip shıǵadılar hám ózleriniń ekonomikalıq háreketlerin tártipke saladılar.
Ekonomikalıq sub'ektler ratsional háreket etiw printspına kóre óz maqsetlerine jetiwi ushın xojalıq iskerliginde aktiv qatnasadılar, bunıń tiykarǵı mánisi sonnan ibarat, ekonomikalıq sub'ektler berilgen resurslardan paydalanıwdan alınatuǵın nátiyjelerdi maksimallastıradı yamasa belgili nátiyjelerdi alıw ushın ǵárejetlerdi azaytadı.