«Mikroekonomika-2» páninen lektsiya materialları 1-modul mikroekonomika hám bazar

3. Almaslaw shegarasınıń norması (MRS)
Бефарқлик iymek sızig'ining tómenge tárep yotiqligi naǵıymetti naǵıymet menen chekli almastırıw normasın ańlatadı. Almaslaw normsınıń norması ádetde menen belgilenedi.
Бефарқлик iymek sızig'ining tangens múyeshi yotiqligi keri bolǵanı ushın keri boladı. Lekin, oń bolıp, ol múyesh yotiqligining absolyut ma`nisi boyınsha alınadı.
Byudjet shegarası tovarlar narxiga hám qarıydardıń tabısıǵa tiykarlanadı hám ol ámeldegi pul qarjılarıda qanday tutınıw tovarlar kompleksin satıp alıw múmkinligin kórsetedi.
Byudjet shegarası berilgen dáramat hámde hám bahalarda qarıydar tárepinen satıp alınıwı múmkin bolǵan, birinshi hám ekinshi naǵıymetlerdiń barlıq kombinatsiyaların ańlatadı.
Byudjet shegarası teńlemesi grafikda sızıǵını beredi, bul sızıqǵa byudjet sızıǵı dep ataladı.
Qarıydardıń tańlaw máselesin yechilishini grafikda kórip shıǵamız. Grafikdaǵı shtrixlanǵan úshmúyeshlik qarıydardıń tańlaw tarawı, yaǵnıy tutınıw komplekslerin kompleksi.
Qarıydardıń teń salmaqlılıq shárti tómendegishe jazılıwı múmkin:
Almaslaw normsınıń norması. Бефарқлик iymek sızig'ining tómenge tárep yotiqligi X2 naǵıymetti X1 naǵıymet menen chekli almastırıw normasın ańlatadı. Almaslaw normsınıń norması ádetde MRSX1, X2 menen belgilenedi.
Бефарқлик iymek sızig'ining tangens múyeshi yotiqligi keri bolǵanı ushın MRSX1, X2manfiy boladı. Lekin, MRS oń bolıp, ol múyesh yotiqligining absolyut ma`nisi boyınsha alınadı.
Byudjet shegarası tovarlar narxiga hám qarıydardıń tabısıǵa tiykarlanadı hám ol ámeldegi pul qarjılarıda qanday tutınıw tovarlar kompleksin satıp alıw múmkinligin kórsetedi.
Byudjet shegarası berilgen dáramat R hámde P1vaP2 bahalarda qarıydar tárepinen satıp alınıwı múmkin bolǵan, birinshi hám ekinshi naǵıymetlerdiń barlıq kombinatsiyaların ańlatadı. Byudjet shegarasını tómendegishe jazıw múmkin:
jáne bul teńsizlik tovarlarǵa sarplanadıǵan ǵárejetler jıyındısı, qarıydar tabısıdan aspawını ańlatadı. X1va X2 larning keri bolmaw (X1≥0 vaX2≥0) shártini kiritsak, ol halda biz qarıydardıń tovarlardı satıp alıwı múmkin bolǵan salasın (5. 3-suwretde shtrixlanǵan bólim) anıqlaǵan bólemiz:

6-súwret. Qarıydardıń tańlaw tarawı.

Byudjet shegarası teńlemesi grafikda ABchizig'ini beredi, bul sızıqǵa byudjet sızıǵı dep ataladı.

Qarıydardıń tańlaw máselesin yechilishini grafikda kórip shıǵamız.

7-súwret. Qarıydardıń tańlawı.
Grafikdaǵı shtrixlanǵan úshmúyeshlik qarıydardıń tańlaw tarawı, yaǵnıy tutınıw komplekslerin (X1X2), kompleksi.
Qarıydardıń teń salmaqlılıq shárti tómendegishe jazılıwı múmkin:
4. Maplik shegarası ham MRS.
Tutınıw teoriyası tómendegi postulatlarga tiykarlanadı:
1. Qarıydarlar barlıq naǵıymetlerdi klassifikatsiya etedi hám bir-biri menen salıwtira aladı. Basqasha aytqanda, qarıydar ekew hám naǵıymetler komplekslerinnen kompleksdi ga salıstırǵanda kóbirek qálewi yamasa kompleksdi ga salıstırǵanda kóbirek qálewi yamasa ekewin da paydalıq dárejesi birdey dep qarawı múmkin: eger kompleks komplekske salıstırǵanda nafliroq bolsa, ekewi da birdey dárejedegi nafga iye boladı.
Sonı atap ótiw kerek, bul tańlaw kompleksler ma`nisine baylanıslı emes. Qarıydar apel'sinni limonǵa salıstırǵanda kóbirek qálewi múmkin, lekin limon arzanlaw bolǵanı ushın, qarıydar limondı satıp aladı.

1-súwret. Ulıwma paydalıq hám chekli paydalıqdıń ózgeriwi.

2. Qarıydar qálewi tranzitiv bolıp tabıladı. Eger qarıydar kompleksdi ga salıstırǵanda kóbirek xohlasa hám kompleksdi kompleksten kóre kóbirek xohlasa, ol jaǵdayda ol kompleksdi komplekske salıstırǵanda kóbirek qálegen boladı, yaǵnıy:

3. Twyinmaslik. Qarıydar mudamı hár bir naǵıymettiń kemrek bólegiden kóre, kóbirek bólegin alıwdı xohlaydi (bul shárt turmısda mudamı da atqarılavermaydi).
Shekli paydalıq - bul paydalıq funktsiyasınan qandayda bir bir naǵıymet ózgeriwshisi boyınsha alınǵan jeke tuwındı bolıp tabıladı.
Shekli paydalıq - bul qandayda bir naǵıymetten qosımsha bir birlik tutınıw etiw nátiyjesinde (basqa naǵıymetler tutınıwı ózgermegende) qarıydar tárepinen alınatuǵın qosımsha payda.
Ulıwma paydalıq menen chekli paydalıqdıń ózgeriwi tómendegi suwretde keltirilgen (5. 1-súwret).
Бефарқлик iymek sızig'i - bul qarıydar ushın bir qıylı payda beretuǵın naǵıymetler kombinatsiyaların ańlatadı. Shama menen oylayıq,- gumma,- fanta ishimligi.
2-súwret. Бефарқликegrichizig'i.

5. Optimaltanlash (substitut, komplementar, bıyparqne'matvaantine'mat) vaiste'molchitalabi

Ekewtovargamukammalwrindoshtovardeyiladi, agariste'molchiulardanbittasiniyekinshisibilanbirxilnisbatdaalmashtirishgatayyorbwlsa. Ápiwayıholatdaiste'molchibirtovarniyekinshisibilanbirga-birnisbatdaalmashtirishgatayyorbwlganbwlsamukammalwrindoshtovarlarhisoblanadi.
Boljawqilaylik, qarıydarqizilvakwkqalamdanbirinitanlamoqchi, lekinuniqalamlarningrangiqiziqtirmaydi, qalambwlsabas, kwkmi, qızılmifarqiywq.
Tutınıwtwplami 10 taqizilva 10 kwkqalamdaniboratbwlsin (10, 10 ). Odabuiste'molchiuchun 20 taharxilnisbatdagiqizilvakwkqalamlarbirxilyaxshihisoblanadi. Buǵanımatematikkwrinishdayozishmumkin: X1+X2=20, buholdayuqoridagitenglamaniqanoatlantiruvchiharqandaytwplam (X1X2) qarıydardıń (10, 10 ) jıynaqdanwtuvchibefarqlikchizig'idayotadi. Jetilisken orınlas tovarlardıń бефарқлик sızıqları ózgermeytuǵın yotiqlikka iye.
Shama menen oylayıq, biz qarıydardıń ústin kóriwin ekew kók hám ekew qızıl qalamga salıstırǵanda qaraytuǵın bolsaq, uholda bul tovarlar ushın beforqlik sızıǵınıń yotiqligi -2 ge teń boladı hám qarıydar ekew qızıl qalam alıw ushın ol ekew kók qalamdan waz keshiwine iwg'ri keledi.
Keyingi temalarda biz tiykarınan birge bir almastırılatuǵın jetilisken orınlas tovarlardı qaraymız.
Jetilisken tolıqlawısh tovarlar - hár mudam birge hám ózgermeytuǵın nisbatda tutınıw etiletuǵın tovarlar. Buǵan mısal retinde oń hám shep poyafzalni keltiriw múmkin. Qarıydar shep hám oń poyafzalni birge kiyip yuradi. Tek shep yamasa oń poyafzal onıń párawanlıǵına tásir etpeydi. Jetilisken tolıqlawısh tovarlar ushın бефарқлик sızıǵını chizamiz. Shama menen oylayıq, biz tutınıw kompleksin (10, 10 ) etip tańladıq. Jıynaqǵa bir shep batılkani qossak, jıynaq (11, 10 ) boladı, lekin qosılǵan bir poyafzal qarıydardıń párawanlıǵın ózgertirmeydi. Tap sonday, bir oń poyafzal qossak da (10, 11), bunda qarıydar párawanlıǵı ilgeri (10, 10 ) bolǵanda qanday bolsa sondayligicha qaladı. Eger shep hám oń poyafzallar sanı birdey oshsa, qarıydardıń párawanlıǵı asadı hám ol joqarılaw ústin kóriw noqatıǵa ótedi. Ústin kóriwdiń asıwı strelka arqalı kórsetilgen hám ol oǵan joqarıǵa jónelgen. Biz tiykarınan, tovarlar birdey, birge-bir nisbatda tutınıw etiletuǵın tovarlardı qaraymız.
Antine'mat - qarıydarǵa yoqmaydigan tovarlar. Mısalı, kópshilik shiyki piyaznı unamaydı.
Bıyparqli naǵıymet - bul sonday naǵıymetlarki, onı tutınıw etiwge qarıydar bıyparq qaraydı. Mısalı, qarıydar xompiyozga bıyparq, qálempirdi tutınıwdı jaqsı kóredi. Bıyparq ne'mast piyaz, qarıydar qálempirdi jaqsı kóredi.
Twyinish. Birpara jaǵdaylarda twyinish jaǵdayını qarawǵa tuwrı keledi, mısalı, qarıydar ushın sonday bir ústin kóretuǵın tovarlar kompleksi bar, oǵan jaqınlasqan tárepke onıń párawanlıǵı, ústin kóriw noqatı názerden asıp baradı, kerisinshe, odan uzaqlasqan tárepke onıń párawanlıǵı azayıp baradı. Qarıydar ushın eń jaqsı noqat, qarıydar sol jıynaqdı tutınıw qilsa onıń párawanlıǵı maksimal dárejede boladı, eger kóbirek tutınıw qilsa ol antine'matga aylanadı, kemrek tutınıw qilsa párawanlıǵı azayadı. Mısalı shokoladli tort hám muzqaymoq. Qarıydarlar, ádetde, ózleri qálegen muǵdardan artıq tutınıw etpeydi. Ekonomikalıq noqatı názerden qaraǵanda bizni sonday tutınıw tarawı qızıqtiradiki, bunda qarıydarlardıń ózleri qálegen muǵdardan tómen muǵdarda tutınıw etedi.
Tákirarlaw ushın sorawlar
1. Qarıydar tańlawı tranzitiv bolıp tabıladı.
2. Shekli paydalıq.
3. Бефарқлик iymek sızig'i.
4. Orınlas hám tolıqlawısh tovarlar degende neni túsinesiz?
5. Toyınǵanlıq degende neni túsinesiz?
6. Diskret tovarlar degende neni túsinesiz?
7. Qarıydardıń tańlawı tarawı.