«Mikroekonomika-2» páninen lektsiya materialları 1-modul mikroekonomika hám bazar

5-tema. Tutiiwshiniń artiqshalig'i hám islep shıġarıwshılardıń artiqshalig'i
Joba:
1. Diskret tovarlarǵa talap. Talap funktsiyasına kóre naflilik funktsiyasın dúziw
2. Qarıydar artıqmashlıǵınıń basqa mazmunı
3. Úzliksiz talap sızıǵıǵa jaqınlasıw. Kvazichiziqli naflililik funktsiyası
4. Qarıydar artıqmashlıǵı ózgeriwiniń mazmun-mánisi. Óndiriwshi artıqmashlıǵı.
Tavarganarxbozortomonidanwrnatiladiganraqobatlashganbozordatovarniishlabchiqaruvchilarbozornarxida (teń salmaqlılıqnarxida) sotadi, shubozornarxidaiste'molchilartovarnisotiboladi.
Lekin, ayırımiste'molchilaruchuntovarningqiymatiuningbozornarxidankwrayuqoriroq. Sonıńuchunhamutovarnibozornarxidanyuqoriroqnarxdahamsotibolishimumkin.
Qarıydarortiqchaligi - qarıydartomonidantovargatwlashimumkinbwlganmaksimalnarxbilantovarninghaqiqiynarxiwrtasidagifarqnibildiradi. Anıqlawqilibaytadiganbwlsak, qarıydarningtovaruchunberishimumkinbwlganmaksimalnarxdantovarnisotibolishdatwlanadiganhaqiqiynarxningayirmasigateng.
Qarıydarortiqchaligi (qosımshanaf) bólekinsonningqanchalikwrtachayaxshiyashayotganliginikwrsatadi.
Qarıydarningumumiyortiqchaligibutalabchizig'ibilanbozornarxichizig'iwrtasidajoylashgansoha (9. 1-suwretdeshtrixlangansoha).
Qarıydarortiqchaligibarchaiste'molchilarningumumiysofnafiniwlchashgayordamberadivauyordamidabizbozornidavlattomonidanmuvofiqlashtirilishisamaradorligini, qarıydarortiqchaliginiumumiynatijasiningwzgarishiniwlchashasosidaaniqlashimizmumkin.

9. 1-súwret. Qarıydar artıqmashlıǵı.

Mısal. Boljawqilaylikbirdonaapel'sinningbozornarxi 5 swmdeylik, lekiniste'molchiushbubirdonaapel'sinuchun 10 swmberishgatayyor, yaǵnıyapel'sinningiste'molchiuchunqiymati 10 swmgateng.
Istemolchiortiqchaligi
Qarıydarushbubirdonaapel'sinnibozornarxida, yaǵnıy 5 swmgaoladivauiqtisodqilgan 10 -5q5 swmiste'molchiortiqchaliginibildiradi, qarıydarqwshimcha 5 sumlıqnafoladi (9. 2-súwret).
Qarıydaryekinshiapelsinnihamsotiboladi, nimauchundeganda, uyekinshiapel'sinuchunberishimumkinbwlganmaksimalnarx 9 sum, qarıydarortiqchaligi 4 swmgateng. Tapshundaydavometsak 4-apel'sinuchuniste'molchiortiqchaligi 1 swmgateng, besinshiapel'sinnisotibolishgaiste'molchibefarqqaraydi, nimauchundegandauiste'molchiningumumiyortiqchaliginioshirmaydi.
9. 2-súwret. Ulıwma qarıydar artıqmashlıǵını grafikda anıqlaw.
Sonday etip, qarıydardıń qarıydar oriqchaligi 5+4+3+2+1=15 swmga teń. Qarıydardıń sarpı 25 ge teń.
Óndiriwshi artıqmashlıǵı óndiriwshi tárepinen alınǵan ulıwma mápti ańlatadı.
Birdey islep shıġarıwshılar ushın bir birlik ónim ǵárejetleri bazar narxiga teń bolsa, basqa óndiriwshi ushın usı ǵárejetler bazar narxidan kishi bolıp tabıladı. Sonday eken, islep shıġarıwshılar usı tavardı satıwdan payda, yaǵnıy artıqsha máp aladılar. Hár bir tavar ushın usı artıqsha máp tavardıń bazar narxi menen onı óndirisdegi chekli ǵárejeti ortasındaǵı farqga teń bolıp, onı óndiriwshi aladı.
Bul parq bir birlik ónimnen alatuǵın payda menen óndirisdegi hár qanday rentani qosılganiga teń.
Ulıwma óndiriwshi artıqmashlıǵı bul barlıq islep shıġarıwshılar tárepinen alınatuǵın paydalardıń ulıwma jıyındısı bolıp tabıladı.
Bazar ushın ulıwma óndiriwshi artıqmashlıǵı usınıs sızıǵıdan tartıp tap bazar narxi sızıǵıına shekem bolǵan aradaǵı júzege teń (9. 3-súwret).
9. 3-súwret. Óndiriwshi artıqmashlıǵınıń grafikdaǵı suwreti.

Suwretdegi shtirxlangan úshmúyeshlik qarıydar artıqmashlıǵını ańlatadı. Qarıydar artıqmashlıǵı islep shıġarıwshılardiń ulıwma sap paydasın ólshewge járdem beriwin itibarǵa alsak, biz bul kwsatkich járdeminde mámlekettiń bazarǵa aralashuvidan alınatuǵın qosımsha payda yamasa záleldi qarıydar artıqmashlıǵınıń nátiyjelik ózgeriwdi ólshew járdeminde anıqlawımız múmkin.

Qarıydar hám óndiriwshi artıqmashlıǵı járdeminde mámlekettiń ekonomikalıq siyasatını bahalaw múmkin. Biz aldınǵı baplardıń birinde bahalardı mámleketlik tárepinen qadaǵalaw etiliwi, yaǵnıy mámleketlik tárepinen ornatıladıǵan maksimal hám minimal bahalar jáne bul siyasattń ekonomikalıq saldarları tuwrısında gápirgan edik.
Shama menen oylayıq, tavarǵa mámleketlik tárepinen maksimal baha P* ornatildi deylik, yaǵnıy muozanat baha) (9. 4-súwret).
9. 4-súwret. Baha mámleketlik tárepinen qadaǵalaw etilgende qarıydar hám óndiriwshi artıqmashlıǵınıń grafikdaǵı suwreti.
Maksimal baha ornatılǵanda bir qatar islep shıǵarıwshılar (ǵárejetlerin maksimal narxda qoplay almaǵanı ushın ) bazardan siqib shiǵarıladı hám islep shiǵarıladıǵan hám satılatuǵın ónim kólemi Qe den Q1 ge shekem azayadı. Tavardı satıp alıwdı dawam ettirip atırǵan qarıydarlar tavardı tómen narxda satıp aladılar hám olardıń tutınıw artıqmashlıǵı asadı. Usı asqan artıqshalıq grafikda qosshtrixlangan A tórtmuyush júzi menen kórsetilgen. Lekin bir qatar qarıydarlar tavar kólemi qısqargani ushın onı satıp ololmaydilar. Olardıń tutınıw artıqmashlıǵınıń qısqarganligi shtrixlanǵan V úshmúyeshlik yuziga teń. Sonday eken, qarıydar artıqmashlıǵınıń sap ózgeriwin tómendegishe anıqlaw múmkin.
(1)
bul erda,- qarıydar artıqmashlıǵınıń sap ózgeriwi.
Suwretden kórinip turıptı, olda, A>B bolǵanı ushın sap qarıydar artıqmashlıǵı oń >0
Endi óndiriwshi artıqmashlıǵını qaraymız. Bazarda qalıp óndirisdi dawam ettirip atırǵan islep shıġarıwshılar bazar narxidan tómen narxda Q1 kólemde ónim islep shıǵaradı. Islep shıġarıwshılar grafikda kórsetilgen A tórtmuyush yuziga teń bolǵan qarıydar artıqmashlıǵını joǵatadılar.
Bazardan siqib shıǵarılǵan islep shıġarıwshılar tárepinen joǵatılǵan óndiriwshi artıqmashlıǵı bolsa S úshmúyeshlik júzi menen kórsetilgen. Sonday eken, óndiriwshi artıqmashlıǵınıń ulıwma ózgeriwi teń:
(2)
bul erda, ∆i/ch - óndiriwshi artıqmashlıǵınıń sap ózgeriwi.
Maksimal baha ornatılǵanda tiykarǵı joytıwlar islep shıġarıwshılar gerdenine tuwrı keledi.
Suwretden kórinip turıptı, olda, narxni baqlaw ulıwma jalpı artıqshalıqdıń belgili bólegin joytıwǵa alıp keledi hám usı joytıwǵa tolıq joytıw dep ataladı.
Artıqshalıqlardıń ulıwma ózgeriwin anıqlaw ushın biz iste'mochi artıqmashlıǵı ózgeriwi ∆ist. hám óndiriwshi artıqmashlıǵı ózgeriwi ∆i/ch ni qosamız.
(3)
Sonday etip, biz V hám S úshmúyeshliklerdiń yuziga teń bolǵan tolıq joytıwdı alamız. Bul tolıq joytıw bahalardı baqlaw menen baylanıslı mámlekettiń ekonomikalıq siyasatınıń nátiyjesiz ekenligin kórsetedi. Bul erda islep shıġarıwshılar tárepinen joǵatılǵan artıqshalıqdıń qarıydarlar yutib alǵan artıqshalıqtan úlken ekenligin kóriw múmkin.
Eger talap sızıǵı oǵırı elastik bolmaǵanda bahalardı baqlaw da kútá úlken joytıwǵa alıp keliwi múmkin (9. 5-súwret).

9. 5-súwret. Baha mámleketlik tárepinen qadaǵalaw etilgende elastik bolmaǵan talapdaǵı joytıwlar.

Suwretden kórinip turıptı, olda, V úshmúyeshlik júzi bazardan siqib shıǵarılǵan qarıydarlardıń joytıwları bolıp, bul bazarda qalıp tavardı satıp alıw huqıqına iye bolǵan qarıydarlardıń yutug'ini ańlatiwshı A tórtmuyush maydanıdan úlken. Bul erda bazardan siqib shıǵarılǵan qarıydarlar úlken joytıwǵa iye.
Endi shama menen oylayıq mámleketlik tárepinen minimal baha P' ornatildi deylik (Pmin> Pe, Pe- teń salmaqlılıq baha), yaǵnıy mámleketlik narxni teń salmaqlılıq narxidan joqarı etip belgilenedi (9. 6 -súwret). Suwretden kóriw múmkin islep shıġarıwshılar baha asqanda Qe salıstırǵanda kóbirek Q1 ónimdi óndiriske háreket etedi. Qarıydarlar kemrek (Qewrniga Q2miqdorda) ónim satıp alıwǵa háreket etedi.
9. 6 -súwret. Baha teń salmaqlılıq narxidan joqarı belgilengendegi islep shıġarıwshılar hám qarıydarlardıń joytıwları.
Eger biz islep shıġarıwshılar bazarda qansha ónim sotilsa sonsha ónim islep shıǵaradı, dep shama menen oylasak, bazarǵa islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı Q2 ge teń boladı jáne bul erda da islep shıġarıwshılar hám qarıydarlar artıqmashlıǵı joytıladı. Bul erda A tórtmuyushning júzi islep shıġarıwshılardiń alǵan qosımsha artıqmashlıǵını ańlatadı. Lekin, minimal (Pmin) narxda ónimdi kólemi Qe muǵdardan Q2 ge qısqargani ushın óndiriwshi artıqmashlıǵınıń bir bólegi joytıladı. Nátiyjede óndiriwshi artıqmashlıǵınıń ózgergen bólegi tómendegine teń: (4)
Qarıydarlar minimal (Pmin) narxda hár bir ónim ushın teń salmaqlılıq narxdan joqarı baha tóliydi hám nátiyjede olardıń tutınıw artıqmashlıǵıǵa suwretdegi A tórtmuyush yuziga teń bolǵan muǵdarda azayadı. Baha asqanlıǵı munasábeti menen birpara qarıydarlar usı bazardan shıǵıp ketedi hám tavardı satıp ololmaydilar hám buǵan uyqas bolǵan artıqshalıqdı joǵatadı. Bul joytıw suwretde V úshmúyeshlik menen kórsetilgen.
Sonday eken, qarıydarlardıń artıqmashlıǵınıń ulıwma ózgeriwi tómendegin skólkemlestiredi:. (5)
Kórinip turıptı, olda, bunday siyasat qarıydarlardıń turmıs dárejesin tushurib jiberedi.
(4)- hám (5)- ańlatpalardı qosıp ulıwma artıqshalıqdaǵı ózgeriwdi anıqlaymız: (6 )
Sonday eken, mámleketlik tárepinen minimal baha ornatılǵanda ulıwma tolıq joytıw payda boladı hám ol ekew S hám V úshmúyeshlikler ústleriniń jıyındısı menen ańlatpalanadı.
Endi biz islep shıġarıwshılar artıqmashlıǵını óndiris Qe muǵdardan Q1miqdorga keńeytirilganda qaray shıǵamız. Haqıyqatlıqtan da minimal baha teń salmaqlılıq narxdan joqarı bolǵanda ol islep shıġarıwshılardi Q1 muǵdarǵa ónim óndiriske odaydı. Lekin, olar bazarda tek Q2 kólemdegi ónimdi satıwı múmkin tek. Olar muǵdardaǵı ónimdi óndiriske ketken ǵárejetlerdi qoplaydigan dáramattı olaolmaydi (9. 7-súwret). Suwretde usı ǵárejetler shtrixlanǵan D trapetsiya júzi menen kórsetilgen.
9. 7-súwret. Minimal baha ornatılıwı nátiyjesindegi joytıwlar grafigi.

Nátiyjede islep shıġarıwshılardiń artıqmashlıǵı ózgeriwi tómendegine teń:

Sonday eken, islep shıġarıwshılar Q1 aralıqda ónim islep shıǵarsa, ulıwma yoqotish jáne de artadı hám ol (-B-C-D) yuzani skólkemlestiredi.
Bunday halda hár bir óndiriwshi óz óniminiń hámmesiniń joqarı narxda sotaman dep wylaydi. Sońıda mámleketlik tárepinen ornatılǵan minimal baha siyasatı artıqsha ónim óndiris ushın ketken ǵárejetlerdi qoalamaganligi sebepli, islep shıġarıwshılardiń paydasın talay qısqartirib jiberiw múmkin. Taǵı bir mısal jol menende miynet (jumısshı kúshi) bazarın qaraylıq.
Belgili miynet bazarında jumısshı kúshi bahası bul mıynet haqı. Mámleketlik tárepinen minimal jumıs xaqi (Wmin) belgilendi deylik.
9. 8-suwretde usınıs sızıǵı jumısshı kúshi usınısın, talap sızıǵı - jumısshı kúshine talaptı ańlatadı. Mámleketlik tárepinen ornatılǵan minimal mıynet haqı Wmin miynet resursları bazarındaǵı teń salmaqlılıq mıynet haqı We den úlken, yaǵnıy
Wmin>We
9. 8-súwret. Minimal mıynet haqı grafigi.
Usı siyasat nátiyjesinde jumıs jayı tapqan jumısshılar (suwretde L1 jumısshı ) joqarı mıynet haqı aladı. Lekin, muǵdarıdaǵı jumısshılar jumıs tapa almaydılar hám ıssız qaladılar. Sonday eken, bunday siyasat ıssızlıqka alıp keliwi múmkin.
Turaqlı narxni támiyinlew hám óndiris kólemin sheklew siyasatı. AQSh hám Evropa mámleketlerinde minimal narxni ornatıwdan tısqarı, bahalardı turaqlılastırıwda óndiris kólemin kemeytiwdi yamasa óndirisdi chekli xoshametlew siyasatların qosıp júrgizedi. Ásirese, bunday siyasat AQShda awıl xojalıǵı sisteması qollanıladı.
Turaqlı bahalardı ustap turıw. Rawajlanǵan mámleketlerde turaqlı baha kóbinese sutga, temeki hám donga qollanıladı, bunnan maqset, usı tovarlardı islep shıġarıwshılardiń dáramatların etarli dárejede bolıwın támiyinlew.
Bunday siyasatda mámleketlik ónimge narxni R* dárejede belgilep, onı sol dárejede bolıwın támiyinlew ushın kerekli kólemdegi ónimdi satıp aladı. Usı jaǵday 9. 9 -suwretde kórsetilgen. Bul jaǵdayda mámlekettiń, qarıydarlardıń hám islep shıġarıwshılardiń tabıs hám joytıwlardı analiz etip shıǵamız.
Baha P* dárejede ornatıladıǵannan keyin tutınıw talabı Q0 den Q1 ga pasayadi, usınıs bolsa Q2 ge shekem asadı. P* narxni ustap turıw ushın hám bazalarda tavar rezervlarni toplanıwını aldın alıw ushın mámleketlik artıqsha muǵdardaǵı tavardı satıp alıwı kerek. Tutınıw talabı mámleketlik talabı ∆Q qosıladı hám islep shıġarıwshılar barlıq ónimdi P* narxda satıw múmkin boladı.
9. 9 -súwret. Narxni turaqlı bolıwın támiyinlew.

Tavardı satıp alıwshı qarıydarlar tavardı R0 ga salıstırǵanda qımbatlaw P* narxda satıp aladılar hám olar ózleriniń qarıydar artıqmashlıǵını A tórtmuyush yuziga teń bolǵan bólegin joǵatadılar (9. 9 -súwret). Qarıydarlardıń basqa bir bólegi tavardı satıp olaolmaydilar hám olardıń joytıwı V úshmúyeshlik júzi menen ańlatpalanadı, nátiyjede qarıydarlardıń ulıwma joytıwı ∆ist. tómendegine teń boladı :

Basqa tárepden qaraǵanda, islep shıġarıwshılar yutib shıǵadı. Siyasattń maqseti da sonnan ibarat edi. Islep shıġarıwshılar Q0 ga salıstırǵanda kóbirek, yaǵnıy Q2miqdordagi ónimdi joqarılaw bolǵan P* narxda sotadilar. Islep shıġarıwshılardiń artıqmashlıǵı (∆i/ch) tómendegi muǵdarǵa asadı :
Endi mámlekettiń ǵárejetleri (Q2- Q1) xP* ga teń, yaǵnıy bul mámleketlik tárepinen satıp alınǵan tavar summası. Bul ǵárejet da sońıında qarıydar joytıwıǵa qosıladı, ne ushın degende ol salıqlar esabınan tolıqnadı. 9 -suwretde mámlekettiń ǵárejeti úlken tórtmuyush menen kórsetilgen. Mámlekettiń usı ǵárejetleri azayıwı múmkin, eger ol satıp alǵan óniminiń bir bólegin shetke (ádetde tómen narxda) sotsa. Lekin, bul mámleketlik ishindegi islep shıġarıwshılardiń óz ónimin shetke shıǵarıp satıw múmkinshiligin cheklaydi.
Bunday siyasattń adamlardıń turmıs dárejesine tásirin bahalaw ushın biz qarıydar artıqmashlıǵıdaǵı hám óndiriwshi artıqmashlıǵıdaǵı nátiyjelik ózgerislerdi qosıp, odan mámleketlik ǵárejetin ayiramiz:
Sonday eken, bunday siyasatda jámiyet óz faravonligining bir bólegin joǵatadı. 9. 9 -suwretde usı joytıw shtrixlanǵan tarawdıń maydanı menen ańlatpalanadı. Kórinip turıptı, olda, bunday siyasat kútá úlken jámiyet joytıwları menen baylanıslı.
Siyasattń tiykarǵı maqseti fermerler tabısını asırıw bolsa, bunnan nátiyjelilew jol barma, degen sorawdı qóyadıǵan bolsaq, oǵan bar, dep juwap beriw múmkin.
Fermerleniń tabısını A+V+E muǵdarǵa asırıwdı jámiyetti kemrek joǵatwı arqalı ámelge asırıw jolı bul usı A+V+E pulni tuwrıdan-tuwrı fermerlerdiń ózine beriw bolıp tabıladı. Qarıydarlardıń narxni turaqlılashtirishdagi joytıwı barlıǵı bir A+V ga teń bolǵanı ushın, fermerlerge usı pul tikkeley berilsa, jámiyet 9. 9 -suwretde shtrixlanǵan júzege teń bolǵan aqshanı únemlewi múmkin.
Óndirisdi sheklew (óndiris kvotasi). Mámlekettiń bazar narxiga tásir etiw siyasatıdan biri bul - ónim óndiris kólemin sheklew arqalı ónim narxini kerekli dárejegeshe kóteriw múmkin. Mámleketlik hár bir firmanıń ónim óndiris kólemin nızam shıǵarıw arqalı belgilewi (kvotalashi) múmkin. Qandayda bir ónimdi óndiris yamasa satıw boyınsha litsenziyanıń mámleketlik tárepinen beriliwi, sonday siyasatti júrgiziwge mısal bolıwı múmkin. Mısalı, spirtli ishimliklerdi satıwǵa beriletuǵın litsenziyalardı kóbeytiw yamasa kemeytiw arqalı spirtli ishimlikti satıw kólemin asırıw yamasa kemeytiw múmkin. Satıw kóleminiń qısqarıwı tavar narxini kerekli dárejege asırıw imkaniyatın beredi.
Taǵı AQSh mámleketiniń awıl xojalıǵı siyasatı qaraymız. AQSh mámleketiniń awıl xojalıǵı siyasatı kóbirek ónim óndirisdi kemeytiwdi xoshametlewge qaratılǵan. Fermerler egin egiw maydanınıń qısqatirsalar, yaǵnıy egin maydanlarınıń bir bólegi egilmesdan qaldırilsa, soǵan muwapıq pul kompensatsiyasın aladılar. Egin maydanların kemeytiw esabınan narxni asırıw mexanizmın tómendegi 9. 10 -suwretde keltirilgen.
9. 10 -súwret. Egin maydanları sheklengende usınıs sızıǵı (usınıs sızıǵı S1 elastik emes bolǵanı ushın ol gorizotal kóriniste).

Sonı atap ótiw múmkin egin maydanları sheklengende usınıs sızıǵı absolyut elastik bwlmay qaladı, yaǵnıy usınıs Q1 ge teń bolıp, ol ózgermeydi, ónimniń bazar narxi bolsa Pe den P* ga kóteriledi.

Bunday siyasatda qarıydar artıqmashlıǵınıń ózgeriwi tómendegishe teń.
FermerlerQ1miqdordamahsulotishlabchiqarib, uniyuqoriP*narxdasotadi. Nátiyjede fermerler artıqmashlıǵı A tórtmuyush yuziga teń muǵdarda asadı. Lekin, óndiris kólemi Qe den Q1 ge qısqargani ushın fermerler S úshmúyeshlik yuziga teń bolǵan artıqshalıqdı joǵatadı. Bulardan tısqarı, fermerler egin maydanın (islep shıǵarı kólemin Q1ge) qısqargani ushın mámleketlikten pul kompensatsiyası aladı. Sonday etip, islep shıġarıwshılar artıqmashlıǵınıń ulıwma ózgeriwin tómendegishe anıqlaw múmkin:
∆i/ch= A - S + pul kompensatsiyası
Mámleketlik ǵárejetleri, yaǵnıy femerlarga tolıqnatuǵın xoshametlew (kopensatsiya) aqshası keminde V+S+E ga teń bolıw kerek. Bul erda V+S+E fermerler egin erlerin qısqartirmaganda qosımsha ónim islep shıǵarıp, onı joqarı P* narxda satıwı nátiyjesinde alıw múmkin bolǵan qosımsha paydaǵa teń. Sol sebepli da mámleketlik ǵárejetleri keminde V+S+E ni skólkemlestiredi hám ol fermerlerge pul kompensatsiyası jol menende berilgeni ushın islep shıġarıwshılar artıqmashlıǵı tómendegishe boladı :
Usı óndiriwshi artıqmashlıǵınıń ózgeriwi mámlekettiń bahalardı ónimniń bir bólegin satıp alıw esabınan turaqlı bolıwın támiyinlew siyasatıdaǵı artıqshalıq ózgeriwiniń ózi. Fermerlerge mámleketlik joqarıdaǵı siyasatlarınan qay-qaysısını qóllawı parq etpeydi, ekewi da fermerlerge birdey payda alıwǵa alıp keledi.
Qarıydarlrga da bunı ayırmashılıǵı joq, ne ushın degende, olar eki siyasatda da birdey joytıwǵa iye. Ol eki siyasattan qay-qaysısı mámleketlik ushın qımbatlaw bolıwına qaraymız. Bul erda 9. 10 -suwretdegi úshmúyeshlikler ústleri jıyındısı V+S+E 9 -suwretdegi sırtdan kishi bolǵanı ushın da mámlekettiń egin egiletuǵın erlerdi sheklew siyasatı, artıqsha ónim satıp alıw tiykarında bahalar turaqlılıǵındı remontlaw siyasatıdan ekenligi kelip shıǵadı. Biraq mámlekettiń egin egiletuǵın erlerdi sheklew siyasatı jámiyet ushın fermerlerge pul kompensatsiyasın beriw siyasatina kóre qımbatroqqa túsedi.
Egiletuǵın erlerdi sheklew siyasatıdaǵı jámiyet párawanlıǵınıń ózgeriwi tómendegine teń:
∆jamiyat párawanlıǵınıń ózgeriwiq∆ist+∆i/ch - mámleketlik ǵárejetleri=
= -A-V+A+V+E-V-S-Eq-V-S,
bul erda mámleketlik ǵárejeti= V+S+E.
Eger mámleketlik fermerlerge A+V+E pulni tikkeley berip baha hám óndiris kólemine tásir etpesa, jámiyet bunday siyasattan anıq yutadi. Bunday jaǵdayda fermerler A+V+E paydanı aladı, mámleketlik A+V+E muǵdarda joǵatadı hám jámiyettiń ulıwma párawanlıǵı ózgeriwi nolga teń boladı. Lekin, birpara jaǵdaylarda siyasat ekonomikadan ústin keledi.
Salıqdı bólek firma iskerligine tásirin qaraymız. Shama menen oylayıq, salıq firmanıń óndiris kóleminden alınadı hám ol ónim narxiga tásir etpeydi.
Biz kóremizki, óndiris kólemine qoyılǵan salıq firmanı islep shıǵarıw kólemin kemeytiwge odaydı (9. 11-súwret).
Suwretden kóriw múmkin, qısqa múddetli aralıqda oń ekonomikalıq payda menen islep atirǵan firma q1 kólemde ónim islep shıǵarıp P1 bazar narxida sotadi. Salıq hár bir islep shıǵarılǵan ónim birligine qoyılǵanlıǵı ushın, ol firmanıń chekli ǵárejetin MC1dan MC2= MC1+ t (t - bir birlik ónimge qoyılǵan salıq ) jaǵdayǵa jıljıtadı. Salıq tap sonday ortasha ózgeriwshen ǵárejetti da t muǵdarǵa joqarıǵa jıljıtadı.
9. 11-súwret. Básekilashuvchi firmanıń óndiris kólemine salıqdıń tásiri.
Endi shama menen oylayıq, tarmaqtaǵı barlıq firmalar salıqqa tortilgan. Majud bazar narxida hár bir firma óz óndiris kólemin qısqartirgani ushın tarmaqtıń da jalpı ónimi qısqaradi jáne bul bazar narxining oshishga sebep boladı (9. 12-súwret).
9. 12-súwret. Salıqdı tarmaq óndiris kólemine tásiri.
Suwretden kóriw múmkin, tarmaqtıń ulıwma usınısın S1dan S2 = S1 +t holaga jılısıwı bazar narxini P1 den P2ge wstiradi. Narxning asıwı, firmalardı óndiris kólemin baha ózgermagandagiga salıstırǵanda kemrek kemeytiwge odaydı.
Uzaq múddetli aralıqdı qaraytuǵın bolsaq, óndiris kólemine qoyılǵan salıq birpara firmalardı biznesten shıǵıwǵa májbúr etedi. 9. 13-suwretde salıqdı uzaq múddetli aradaǵı tásiri sáwlelendirilgen.
b)
9. 13-súwret. Tarmaq óndiris kólemine salıqdıń uzaq múddetli tásiri.

a) suwretdenkwrishmumkinki, salıqharbirfirmaninguzoqmuddatlioraliqdagiwrtachaxarajatinisiljishgaolibkeladi. Bul óz gezeginde birpara ǵárejetleri joqarı bolǵan firmalar paydasın qısqartirib nolga teńlestiredi. Olar bul tarmaqtan shıǵıp basqa, kóbirek payda alatuǵın tarmaqlarǵa oǵada baslaydı. Nátiyjede bul bazar usınısı sızıǵını shepke (b súwret) joqarıǵa jıljıtadı (S1 den S2 jaǵdayǵa ) hám harajatlar asqanın kórsetedi. Bazar narxi P1 den P2 ge wsadi, bazar usınısı bolsa Q1 den Q2 ge azayadı. Salıq tásiri tawsılǵandankeyin, yaǵnıytarmaqtayangiuzoqmuddatlimuvozanat (E2 noqat ) vujudgakelgandatarmaqtakamroqmahsulotishlabchiqaruvchikamroqfirmaqoladi.

Bizkwrdikkidavlatningbozormexanizmigaaralashuvijamiyatdatwliqywqotishgaolibkeladi. Sonıńuchunhamdavlatwziningekonomikalıqsiyosatinishlabchiqqandatwliqywqotishlarnihisob-kitapdanchetdaqoldirmasligikerak. Lekin, bunnandavlatningraqobatlashganbozorgaaralashuvihardoimhamywqotishlargaolibkelaveradi, deplıqbwlmaydi. Tómendegiikkiholdadavlatningaralashuviraqobatlashganbozordaiste'molchilarvaishlabchiqaruvchilarningturmushdarajasiniwsishgaolibkeladi.
Birinshiden, qarıydarlarvaishlabchiqaruvchilarningharakatinatijasidavujudgakeladiganyutuqyokiywqotishbozornarxidawzifodasinitopmasa. Bundayywqotishyokiyutuqlarbozorganisbatntashqisamaradeyiladi, nimauchundeganda, olarbozorganisbatantashqaridarwyberadi. Bazarganisbatantashqisamaragamisolqilibishlabchiqaruvchilartomonidanatrof-ortalıqnizaharlashnatijasidavujudgakeladiganjamiyatxarajatlarinikeltirishmumkin. Usıxarajatlarnifaqatdavlatningaralashuviorqalibartarafqilishmumkin (bumasalagakeyingiboblarningbiridabatafsiltwxtaymiz).
Ekinshiden «bozorqiyinchiligi»- buerdamahsulotningsifati, kimtomonidan, qashanishlabchiqarilganligitwg'risidaaxborotningtwliqbwlmasligi, qarıydarlarniortiqchaywqotishlargaolibkelishimumkin, yaǵnıyiste'molchinafliknimaksimallashtiradigantovarlarnisotibolishbwyichatwg'riqarorqilolmasligimumkin.
Bundayholdadavlatningaralashuvini (tovarlaryorlig'idatovartwg'risidatwliqaxborotbwlishnidavlattomonidantalabqilinishi) nátiyjelidebqarashmumkin. Básekilashganbozorningmuvozanatholatdaishlashiiste'molchivaishlabchiqaruvchiortiqchaliginimaksimalbwlishinita'minlaydi, sonday eken, teń salmaqlılıqholatdaiste'molchilrwztalabinimavjudishlabchiqarishxarajatlaridamumkinbwlganengpastnarxdaqondiradi. Básekilashgan bazar natiyjeliligi óndirisdi támiyinleydi.
Uzaq múddetli aralıqda básekilashgan bazardıń teń salmaqlılıq awhali shárti tómendegishe teńlik menen ańlatpalanadı : MR = MC = AC = P. (9. 14-súwret)
Ekenin aytıw kerek qısqa múddetli aralıqda, básekilashgan bazar sharayatında firma artıqsha payda alıwı yamasa zálel kóriwi múmkin. Lekin, uzaq múddetli aralıqda bunday jaǵday istisno etiledi, ne ushın degende, tarmaqqa kiriw, odan shıǵıw erkin bolǵanda, tarmaqtaǵı joqarı payda basqa firmalardı ózine jalb etedi, tarmaqtaǵı zálel menen isleytuǵın firmalar basqa tarmaqqa ótediler.
Básekilashgan bazar sheklengen resursların optimal bólistiriwge járdem beredi hám nátiyjede qarıydarlardıń mútajliklerin maksimal dárejede qandırıwǵa eriwiladi. Bunday bóliwleniw P=MC shártida támiyinlenedi. Firmalar usı shártga kóre óndirisdi baha chekli ǵárejetke teń bolǵansha shekem múmkin dárejede maksimallashtiradilar. Usı shárt orınlanǵanda tekǵana resursların nátiyjeli bólistiriwge eriwiladi, bálki maksimal óndiris natiyjeliligine da eriwiladi. Básekilashgan bazar firmalardı minimal ǵárejetlerde ónim óndiriske jáne onı usı ǵárejetlerge uyqas bolǵan narxda satıwǵa májbúr etedi. Teń salmaqlılıq jaǵday grafigida ortasha ǵárejet grafigi talap sızıǵıǵa urinadi tek. Eger AC>P bolsa, firma zálel kóredi hám tarmaqtan ketiwge májbúr boladı. Eger AC
Basqa firmalardıń kirip keliwi artıqsha paydanı nolga túsiredi. Bul óz gezeginde teń salmaqlılıq jaǵdaynı uzaq múddetkeshe turaqlı saqlanıwınan dárek beredi.
Básekilashgan bazarda hám teń salmaqlılıq jaǵday sharayatında básekilashvchi tarmaqqa qarawlı firmalar ǵárejetleri birdey dep qaraladı. Lekin, biz bilgenimizdey birpara firmalar sapalı shiyki zatda isleydi, basqaları zamanagóyroq hám nátiyjelilew úskenede hám texnologiyada isleydi, taǵı basqası joqarı maman kadrlar menen isleydi. Ulıwma alǵanda ekew birdey firmanıń ózi bolmaydı. Óz ózinden ayqınki, sapalı resurslar menen isleytuǵın firmalardıń ǵárejetleri basqalardıkiga qaraǵanda kem boladı.
14-súwret. Básekilashgan firmanıń uzaq múddetli aradaǵı teń salmaqlılıq awhali.
Bul jaǵdaynı básekilashgan bazardaǵı firmalardıń ortasha ǵárejetleri birdey boladı, degen shárt menen sáykes keliwin tejewde tómendegishe túsintiredi: yaǵnıy sapalı resurs iyeleri óz resursları ushın kóbirek jumıs xaqi aladı, tolıq jetilisken nátiyjeli úskenelerdiń ijara haqi da joqarı boladı.
Ekonomikalıq renta - buraqobatlashganbozordakerakliresursuchunfirmatwlashimumkinbwlgannarxbilanushburesursningminimalnarxiwrtasidagifarq. Mısalı, ortashaxomashyodanfoydalanibishlabchiqarilganharbirmahsulot 10 swmkeltirsin, sheklengensifatlixomashyodanfoydalanibushbumahsulotniishlabchiqarganda (ǵárejetlerningkamayishivamahsulotsifatinioshishihisobiga) harbirmahsulotdanoladiganfoyda 20 swmnitashkilqilsin, deylik. Sapalı resursdı hámme firmalar da satıp alıwǵa háreket etedi. Lekin, sapalı resurs sheklengen bolǵanı ushın hámme firmalar satıp ala almaydı. Eger sapalı sheki onim básekilashgan bazarda sotilsa, onıń narxi ortasha sheki onim narxidan álbette joqarı boladı. Eger ortasha sheki onim narxi P1va sapalı sheki onim narxi P2 (P2>P1) bolsa. Sapalı sheki onim iyesi ∆P = P2 - P1ge teń bolǵan ekonomikalıq renta aladı. Nátiyjede ónim óndiriwshi firmalardıń ortasha ǵárejeti bir-birine teń boladı.
Sonday etip, nátiyjeli resurslardan paydalanıp alınǵan barlıq payda usı resursların satıp alıwǵa sarplanadı. Usı jaǵday básekilashgan bazardaǵı firmalardıń ortasha ǵárejetleri teńlesiw tendentsiyasına iye ekenligin kórsetedi.
Qısqa juwmaqlar
Mámlekettiń bazar narxiga tásir etiw siyasatıdan biri bul - ónim óndiris kólemin sheklew arqalı ónim narxini kerekli dárejegeshe kóteriw múmkin. Mámleketlik hár bir firmanıń ónim óndiris kólemin nızam shıǵarıw arqalı belgilewi (kvotalashi) múmkin. Qandayda bir ónimdi óndiris yamasa satıw boyınsha litsenziyanıń mámleketlik tárepinen beriliwi, sonday siyasatti júrgiziwge mısal bolıwı múmkin.
Básekilashgan bazardıń teń salmaqlılıq jaǵdayda islewi qarıydar hám óndiriwshi artıqmashlıǵını maksimal bolıwın támiyinleydi, sonday eken, teń salmaqlılıq jaǵdayda qarıydarlr óz talabını ámeldegi óndiris ǵárejetlerinde múmkin bolǵan eń tómen narxda qandiradi. Básekilashgan bazar sheklengen resursların optimal bólistiriwge járdem beredi hám nátiyjede qarıydarlardıń mútajliklerin maksimal dárejede qandırıwǵa eriwiladi.
Qadaǵalaw hám talqılaw ushın sorawlar
1. Mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı degende neni túsinesiz?
2. Mámlekettiń ekonomikalıq siyasatını bahalawda qarıydar hám óndiriwshi artıqmashlıǵıdan qanday paydalanıw múmkin?
3. Óndiris kólemin sheklew qanday saldarlarǵa alıp keledi?
4. Óndiriske salıqdı uzaq hám qısqa múddetli tásirin anıqlama berb beriń.
5. Bazar qaysı jaǵdayda nátiyjeli iskerlik kórsetedi?
6. Básekilashgan bazar natiyjeliligi.
7. Ekonomikalıq renta degende neni túsinesiz?
8. Óndirisdi kvotalash tavar narxiga qanday tásir kórsetedi?
9. Turaqlı bahalardı támiyinlewde mámlekettiń roli. Talap sızıǵı elastikliginiń jámiyet joytıwıǵa tásiri.

6 -tema. Bazartalabihámteńsalmaqliliq

Joba:
1. Individual hám bazar talabı. Teris talap funktsiyası.
2. Shiziqli talap sızıqların qosıw.
3. Talaptı tártipke keltiriwde intensiv hám ekstensiv sheklewler
4. Narxni belgilew. Shekli dáramat sızıqları. Dáramatǵa kóre elastiklik
5. Bazar teń salmaqlılıqı. Ekew ayriqsha qal
6. Salıqlar hám olardı basqaǵa ótkeriw. Salıqqa tortilganda “ólik” jugin joǵatılıwı

1. Individual hám bazar talabı. Teris talap funktsiyası.

Biz bul bapta anıq bir bazardıń modelin kórip shıǵamız - yaǵnıy kvartiralar bazarın. Úyreniwdi bazardıń modelinituzishdan baslaymız.
Model degende real ekonomikalıq ob'ekttiń yamasa hádiyse hám processtiń ápiwayılasqan kórinisin túsinemiz.
Ekonomikalıq -matematikalıq model degende bolsa ekonomikalıq processlerdiń biz úyreniwimiz ushın kerek bolatuǵın kórsetkishlerin teńleme, teńsizlik yamasa funktsiyalarorqali ańlatılıwın túsinemiz.
Biz ortasha ólshewdegi universitet qalashasıdaǵı kvartiralar bazarın qaraymız. bul kvartiralarni eki túrge bólemiz. yaǵnıy universitetke jaqın bolǵan kvartiralar, olardı birinshi sheńber ishinde jaylasqan dep qaraymız, qalǵan kvartiralar birinshi sheńberden sırtda jaylasqan deylik, bul kvartiralar ekinshi sheńber ishinde jaylasqan. Birinshi sheńber ishinde jaylasqan kvartiralar ekonomikalıq tárepten kóbirek qızıqtiradi. Shunik bul kvartiralarda jasawshı studentler ushın oqıwǵa barıw hám qaytıw júdá ońaylıq bolıp úlken harajat talap etpeydi.
Birinshi sheńber sırtında jasawshı studentler universitetke barıwı ushın kóp waqıt talap etiledi, avtobusda uzaq waqıt sarplap baradı. Bizni qızıqtırarlıq zat, bul birinshi sheńber ishindegi kvartiralar bolıp, kimler ol jaǵdayda yashaydı, kvartiralar narxi qanday beliglanadi.
Shama menen oylayıq, sırtqı sheńber ishinde kvartiralar kóp, ishki sheńberge jaylawmaǵan studentler sırtqı sheńberdegi kvartiralardan birine jaylasıwı múmkin. Sırtqı sheńber ishinde jaylasqan kvartiralar narxi biz varaydigan model arqalı anıqlanmaydi, usınıń sebepinen bul bahalar kzogen ózgeriwshiler retinde qaraladı, ishki sheńber ishindegi kvartiralar narxi biz qaraytuǵın modelorqali anıqlanadı jáne bul kórsetkishler endogen dep qaraladı.
Ápiwayılastırıw : kvartiralarni hámmesi birdey tipda, olar tek jaylasıwına kóre parıq etedi. Usınıń sebepinen tek kvartiralar narxi tuwrısında gáp baradı.
Bul model járdeminde tómendegi sorawlarǵa juwap izleymiz: kvartiralar narxini ne belgileydi?, kimler ishki kvartira ishinen kvartira yollaydi?, kvartiralar bóliwleniwi ekonomikalıq mexanizmı qanday anıqlanadı?, qaysı túsinikler járdeminde kvariralarni bólistiriw usıllarınń jaqsılıǵın bahalaw múmkin.
Optimallastırıw hám teń salmaqlılıq
Optimallastırıw : insanlar tutınıw etiwi múmkin bolǵan tovarlar quramı variantlarınan eń jaqsı strukturani tańlayli.
Muvazanatlik: bunda bahalardıń ózgeriwi talap usınısqa teń bwlgunga shekem dawam etedi.
Birinshi printspǵan kóre insanlar erkin tańlaytuǵın bolsa, olar ózine kerek bolǵan zatlardı tańlaydı.
Ekinshi printsptı analiz etip búydew múmkin, talap hám usınıs hár qanday waqıtta bir-birine teń bolmaytuǵını múmkin. Teń salmaqlılıqǵa rishish belgili waqıt talap etedi. Bul waqıt davodmida qatar ózgerisler bolıp teń salmaqlılıqǵa eriwilmay qalıwı múmkin. Lekin, biz qaraytuǵın ápiwayı modelde talap usınısqa teńlesedi.
Sonı da aytıw kerek, túr-túrli modellerde teń salmaqlılıq anıqlanadı. Bazardıń ápiwayı modelinde teń salmaqlılıq talaptı usınısqa tengligi menen anıqlanadı. Ulıwma keń mánistegi modeller ushın teń salmaqlılıqtu'siniksi da keń hám ulıwma boladı. bunday modellerde teń salmaqlılıq jaǵdayǵa erisiw ekonomikalıq sub'ektlerdiń háreketi shártlesiwdi talap etedi.
2. Shiziqli talap sızıqların qosıw
Talap sızıǵı - bul talap muǵdarın baha menen bog'laydi, yaǵnıy ol belgili narxda qansha talapkvartirani kireyge alıwdı kórsetedi.
Shama menen oylayıq, kvartirani ijara alıwshılardan soraw ótkerip, kim kvartira ushın qansha maksimal baha tólewi múmkinligin anıqladik. Kireyshilerden birewi bir oyga 500$ tólewin aytdi. Sonday eken, bir kireyshi kvartira ushın bir oyga 500$ tolıqsa, ol jaǵdayda bir kvartira kireyge beriledi. Ekinshi kireyshi 490$ oyiga tólewge tayın ekenligin aytdi. Eger kvartirani bazar narxi 490$ bolsa, ekew kvartira kireyge beriledi. Birewi 500$ tólewchiga, ekinshisi 490$ tólewshi shaxsqa.
Qandayda bir shaxs xızmet yamasa tavar ushın maksimal baha tólewge tayın bolsa bul baha sol individniń rezerv narxi dep ataladı. Rezervnarx shaxs tárepinen tavar ushın tolıqnishi múmkin bolǵan eń joqarı baha. Lekin, shaxs sol rezerv narxda tavardı satıp alıwı da, satıp almasligi da múmkin. Rezerv narxda shaxs tavardı satıp aladıma, ywqmi ayırmashılıǵı joq.
1. 1-súwret. Kvartiraga talap sızıǵı.

Usınıs sızıǵı

Agaruyniijaragaberuvchiuyegalarikwpbwlsavaularbir-birigabog'liqbwlmaymustaqilnarxbelgilasa, bundaybozorgaraqobatlashganbozordeyiladi. Basqa túrdegi bazarlar da bar. Úy iyeleri kóp bolǵan bazardı qaraymız. Eger kireyge alıwshılar kvartiralarning narxi tuwrısında informaciyaǵa iye bolsa ol halda ishki sheńber ishindegi kvartiralar ushın teń salmaqlılıq baha birdey boladı. Taǵı bir másele, waqıt aralıǵı. Eger biz uzaq múddetli aralıqdı qaraytuǵın bolsaq, mısalı 1 jıl yamasa 2 jıl, ol jaǵdayda bul aralıqda úy jay qurıladıǵan bolsa, kvartiralar sanı olarǵa qoyılatuǵın narxga sáykes keledi. Biz qısqa múddetli aralıqdı qaraymız, bul aralıqda kvartiralar sanı ózgermeydi hám ol qandayda bir sanǵa teń boladı.
Kvartiralar bazarında usınıs sızıǵı vertikal kóriniske iye (1. 2-súwret). Hár qanday berilgen narxda barlıq kvartiralar kireyge beriledi.
1. 2-súwret. Qısqamuddatlioraliqdagitaklifchizig'i.

Talap hám usınıs sızıǵını bir grafikda suwretlab teń salmaqlılıq noqat tabamız (1. 4-súwret).

Bul grafikda teń salmaqlılıq baha R*, S - kireyge beriletuǵın kvartiralar sanı R* teń salmaqlılıq narxda kvartiralarga bolǵan talap, kireyge beriletuǵın kvartiralar sanıǵa teń. Bul jaǵday kireyshilerdi da, kireyge beretuǵınlardı da qánaatlantıradı. Usınıń sebepinen bul jaǵday teń salmaqlılıq jaǵday dep ataladı.
1. 3-súwret kvartiralarning bazardaǵı teń salmaqlılıq awhali.

Eger kvartira narxi R teń salmaqlılıq narxdan kishi bolsa R
Tap sonday, eger ijara narxi teń salmaqlılıq narxdan joqarı bolsa R>R*, bul halda bir qatar kvartiralar kireyge alınbay qaladı. Úy iyeleri ijara haqi ololmay qalıwdan qorqıp ijara narxini túsiredi.
Sonday etip tek teń salmaqlılıq R* narxda kireyge alınatuǵın kvartiralar sanı, úy iyeleri tárepinen kireyge beriletuǵın kvartiralar sanıǵa teń boladı. Tek teń salmaqlılıq narxda talap usınısqa teń boladı, tek teń salmaqlılıq narxda kireyge alıwshılar háreketi hám úy iyeleri háreketi bir-birine sáykes keledi.
Ishki sheńberdegi kvartiralar ushın bazar narxni anıqlap kimler ishki sheńber ishinen kvartira aladı, kimler sırtqı sheńber ishinen jay aladı degen sorawǵa juwap beriw múmkin. Biziń modelde bul sorawǵa juwap ápiwayı. Bazar teń salmaqlılıq jaǵdayda bolǵanıda kim ijara haqini R* narxda yamasa odan joqarı narxda tóliy alsa ol ishki sheńber ishinen kvartirani kireyge aladı, kim R* narxni tóliy almasa sırtqı sheńberden kvartirani kireyge aladı.
Qandayda bir shaxsnıń rezerv narxi R*ga teń bolsa onıń ushın ayırmashılıǵı joq, ishki sheńberden jay aladıma yamasa sırtqısınan. Ishki sheńberden kvartira alıwshı basqa kireyshiler kvartirani ózleri tólewi múmkin bolǵan maksimal narxdan tómen narxda kireyge alıwadı. Sonday etip kvartiralar kireyshiler ortasında kvartira ushın qansha haq tólewi múmkinligine qaray bóliwlenedi.
3. Talaptı tártipke keltiriwde intensiv hám ekstensiv
sheklewler
Bazar xarakteristikalarınıń ózgeriwi
Shama menen oylayıq kvartiralar usınısı asdı, 1. 5-súwret. Kóriw múmkin,
1. 4-súwret. Kvartiralar usınısınıń asıwı.

Teń salmaqlılıq baha R* pasayadi, eger usınıs qısqarganda edi teń salmaqlılıq baha oshardi. Eger talap hám usınıs sızıqları birdey muǵdarda shepke yamasa wnga jıljısa, teń salmaqlılıq baha ózgermeydi, 1. 6 -súwret.

Shama menen oylayıq, qala hákimligi kvartiralar ushın jılıǵa 50$ salıq belgiledi. Hár bir jay iyesi jılıǵa oǵan tiyisli hár bir kvartira ushın 50$ salıq tóliydi. Salıq kvartira narxiga qanday tásir etedi.
Kópshilik wylaydiki, salıqdıń bir bólegi ijaachilar gerdenine ótedi. Rasında bolsa bunday emes, kvartiraning teń salmaqlılıq narxi ózgermeydi. Salıq ornatılǵanı menen usınıs sızıǵı ózgermeydi, kvartiralar sanı ilgeri qansha bolsa salıqtan keyin da sonsha qaladı. Talap sızıǵı da ózgermeydi, sebebi studentler tárepinen hár bir narxda satıp alınatuǵın kvartiralar sanı aldınǵı jaǵdayda qaladı. Eger talap sızıǵı da, usınıs sızıǵı da jıljımasa baha salıq belgileniwi menen ózgermeydi.
1. 6 -súwret. Talapvataklifchiziqlaribirxilmiqdorgachapgasiljigandamuvozanatnarxwzgarmaydi.

Salıqdı baha ózgeriwine alıp kelmewin tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Salıq qóyılgunga shekem úy iyeleri kvartiralari ushın eń joqarı baha swragan edi. Teń salmaqlılıq baha R* eń joqarı baha bolıp, bul narxda barlıq kvartiralar kireyge berilgen edi. Úy iyeleri salıq ornatılǵannan keyin narxni qoralı qoylara almaydı. Eger kvartira narxini kóteriw múmkin bolǵanda olar aldınan bul jumıstı etiwi múmkin edi. Bul jaǵdayda hesh qanday salıqdı kireyshiler gerdenine ótkerip bolmaydı. Úy iyeleri salıq summasın tolıq tólewge májbúr.

Bunday analiz kvartiralar sanı ózgermeytuǵın bolıwına tiykarlanadı. Eger salıq ornatılıwı kvartiralar sanını ózgertirsa, kireyshiler tárepinen tolıqnatuǵın baha ózgeredi.
4. Narxni belgilew. Shekli dáramat sızıqları. Dáramatǵa kóre
elastiklik
Kvartiralarni bólistiriwdiń basqa usılları
Baha diskriminatsiyasini ótkeriwshi monopolist. Bazardaǵı kvartiralarning iyesibir kisi bolǵanda yamasa bazardaǵı bir neshe úy iyeleri birlesip birge birden-bir jay iyesi retinde háreket qilsa bunday bazar monopol bazar boladı.
Monopolist bolǵan jay iyesi kvartiralarni auktsion shárti boyınsha izbe-iz eń joqarı baha tóliytuǵın kireyshilerge satıwı múmkin. Bul degeni, túr-túrli kireyshiler kvartiralar ushın túr-túrli baha tóliydi, bunday jaǵdayǵa baha diskriminatsiyasidan paydalanıwshı monopolist dep ataladı.
Ápiwayılastırıw ushın, shama menen oylayıq baha dikriminatsiyasini qwllovchi monopolist kireyshilerdiń hár birin kvartira satıp alıwı boyınsha rezerv narxini biladi deylik.
Bul sonı ańlatadıki, monopolist birinshi kvartirani eń joqarı baha tólewshi kireyshine beredi, biziń jaǵdayda 500$. Keyingi kvartirani 490$ ga beredi hám sonday dawam ettiredi. Hár bir kvartira eń joqarı baha tólewchiga beriledi. Sońǵı kireyshi kvartira ushın R* baha tóliydi. Baha diskriminatsiyasidan paydalanıwshı monopolistning ayrıqshalıqı sonda, básekilashgan bazar jaǵdayıda kvartiralarni kim kireyge alǵan bolsa, bul jaǵdayda da usılardı ózi kvartiralarni kireyge alıwadı. Sonday eken baha diskriminatsiyasini ámelge asırıwshı monopolist jaǵdayıda kireyshiler kvartira ushın túr-túrli baha tolıqb alıwsa, básekilashgan bazarda sol kireyshiler ibr qıylı teń salmaqlılıq baha R*ni tolıqb kvartirani kireyge alıwadı. Óytkenin keyin kórip shıǵamız.
Monopolist kireyge beretuǵın kvartiralarni qısqartirib narxni asıradı, nátiyjede ol monopol dáramat aladı. Kvartiralarga R narxdagi talaptıD (P) deylik. Monopolist kvartirani R narxda kireyge bersa ol R∙ D (P) dáramat aladı. Bul dáramat boyı R narxga teń, eni kvartiralar sanı D (P) ga teń bolǵan tórtmuyush júzege teń.
Monopolist básekilashgan bazar narxi R*dan joqarı baha ornatıp maksimal payda aladı.
Monopoliyada básekilashgan bazarǵa salıstırǵanda kem kvartira kireyge beriledi hám narxi da joqarı boladı.
Ijara baha ústinen qadaǵalaw ornatılsa. Shama menen oylayıq qala hákimligi ijara narxini teń salmaqlılıq baha R*dan tómen ornatdı. Bul halda usınıstan talap asıp ketedi.
1. 7-súwret. Monopolist tabısı tórtmuyush yuziga teń.

Kvartiralarni kimler alıwı twg'rsida geypara zat deyiw qıyın. Ijara narxi ústinen qadaǵalaw ornatılsa kvartiralarning bir bólegin básekilashgan bazarda alǵan insanlar alıwı, bir bólegin sırtqı sheńberde jasawshılar alıwı múmkin.

Kvartiralarni bólistiriwdiń qaysı usılı jaqsı
Biz kvartiralarni bólistiriwdiń tórt usılını kórip shıqtıq :
Básekilashgan bazar ;
Baha diskriminatsiyasini qwllovchi monopolist;
Ápiwayı monopolist;
Ijara narxi qadaǵalawı.
Biz kórip shıqqan tórtew usıldan hár birinde kvartiralar túr-túrli insanlarǵa beriledi hám bunda hár xail ijara narxi qóyıladı. Kvartiralarni bólistiriw institutınıń qay-qaysısı jaqsı? Jaqsısın qaysı kriterya arqalı salıwtirib anıqlaw múmkin?
Bólistiriwde qatnasuvshılardıń ekonomikalıq jaǵdayıǵa qaray bahalaw da múmkin. Anıq búydew múmkin, baha diskriminatsiyasini qollaǵan úy iyeleri kóp aqshaǵa ıyelewi múmkin. Bul usıl úy iyelerine maksimal daromald keltiredi.
Tap sonday pikirlab, ijara narxi ústinen baqlaw usılı eń unamsız usıl degen juwmaqqa keliw múmkin. Kireyge alıwshılar tuwrısında gápiradigan bolsaq, baha diskriminatsiyasini qwllovchi monopoliyada ortasha turmıs párawanlıǵın basqa usıllarǵa qaraǵanda tómen, sebebi kireygeoluvchilardan kóp bólegi basqa bólistiriw usıllarına qaraǵanda kóp pul tóliydi. Ijara narxi qadaǵalaw etilgende - kvartira alǵan kireyshilerdiń turmıs párawanlıǵı básekilashgan bazarǵa salıstırǵanda asadı, lekin kvartira ololmaganlarniki básekilashgan bazardagidan tómen boladı.
Úy iyeleri hám kireyshilerdiń turmıs párawanlıǵın itibarǵa alǵan halda, biz kórip shıqqan bólistiriw usıllarınan qay-qaysısı jaqsı ekenligin, qanday hám qaysı kriterya arqalı bahalaw múmkin?
Pareto boyınsha nátiyjelililik
Bizni jaǵdayda kvartiralarni bólistiriw usılı Pareto boyınsha nátiyjeli dep ataladı, eger atqarıwshılardan hár birin turmıs párawanlıǵın tómenletiwge hám olardıń qandayda bir bóleginń turmıs párawanlıǵın asırıwǵa alıp keletuǵın basqa alternativ usıl ámeldegi bolmasa. Basqasha aytajaq bolsaq, sonday bólistiriw usılı topilsaki, onıń járdeminde keminde birewin turmıs párawanlıǵın asırǵanda basqalarınıń turmıs párawanlıǵı pasaymasa bul jerde biz Pareto boyınsha nátiyjesiz bólistiriw usılını kóremiz, eger qandayda-birdiń turmıs párawanligii tómenlewine alıp keletuǵın bolsa bóliwlanishni Pareto boyınsha nátiyjeli deymiz. Sonday eken, Pareto boyınsha nátiyjeli bóliwlanishda hesh kim óziniń jaǵdayını ózgertiwden mápdar emes. Kimdir párawanlıǵın asırsa basqa bir kisin párawanlıǵı pasayadi, buǵan ol jol qwymaydi.
Endi biziń modeldi Pareto natiyjeliligi boyınsha qaraymız. Shama menen oylayıq kvartiralar tosınarlı bóliwlandi. Bul halda kimdir ishik sheńberden kvartira olmoqchi edi, lekin ol sırtqı sheńberge jaylawdı, sırtqı sheńberden olmoqchi bolǵan kireyshine kvartira ishki sheńberden berildi. Kvartiralarni almshtirishga ruxsat berilgen deylik. Ekenin aytıw kerek, jetkilikli dárejedegi kompensatsiya esabıǵa kvartirasini almastırıwdı xoxlaydiganlar tabıladı.
Mısalı, A individ ishki sheńberden kvartira aldı hám ol kvartirani 200$ ga bahaladı. Sırtqı sheńberden alǵan individ V ishki sheńberdegi úydi 300$ ga alıwǵa tayın. V individ A ga qansha bolıp tabıladı kompensatsiya tolıqb olar kvartiralarini almastırıwı múmkin, bul jerde anıq summanı áhmiyeti joq. Bul halda A ni da V ni da turmıs párawanlıǵı asdı. Keregi sonda, kvartira ushın kim kóp pul tolıqsa ol sol kvartirani aladı, sebebi ishki sheńberde jasap kvartirani tómen bahalaytuǵınva onı belgili kompensatsiyaǵa almastırıwdı xoxlovchilar tabıladı.
Shama menen oylayıq barlıq erkin almasıwshılar tugadi. Nátiyjede bul process boyınsha kvartiralarni qayta bóliwleniwi Pareto boyınsha nátiyjeli boladı. Eger sonday bolmasa kireyshiler ortasında almasıw júz bolıp eki táreptiń turmıs párawanlıǵın, basqalardıkini pasaytirmasdan, asırıw múmkin bwlardi, lekin bul - biz aldın aytqan erkin almasıwlar tugadi degen pikirge qarsı. Sonday eken, erkin almasıwlar tawsılǵannan keyingi keyingi kvartiralarning bóliwleniwi Pareto boyınsha nátiyjeli.
Kvartiralarni bólistiriw usılını bahalaw
Sońı nátiyjede soraw tuwıladı, barlıq paydalı almasıwlar tugugandan keyin kvartiralarni kim aladı?
Sorawǵa juwap beriwden aldın atap ótiw múmkin, ishki sheńber ishinde jasawshılardıń rezerv narxi (kvartira ushın maksimal tólewimumkin bolǵan baha), sırtqı sheńber ishinde jasawshılarnikidan úlken bolıwı kerek, keri jaǵdayda olar kvartiralarni almastırıwǵa tushardi jáne bul olardıń ekewin da turmıs párawanlıǵın asırar edi. Sonday eken, jámi ishki sheńberde S kvartira kireyge berilsa eń joqarı rezerv narxga iye bolǵan S ta kisi sol kvartirani alardı. Bunday bóliwleniw Pareto boyınsha nátiyjeli esaplanadı, basqaları bolsa Pareto boyınsha nátiyjeli bolmaydı. Hár qanday basqasha bóliwlanishda insanlar ortasında óz-ara almastırıw júz bwlardi hám bunda eki tárep da turmıs párawanlıǵın asırǵan bwlardi, basqalardıkini pasaytirmasdan.
Pareto boyınsha nátiyjelililik kriteryaın, biz kórip ótken basqa bólistiriw usıllarına qollaymiz. Básekilashgan bazardan baslaymız. Kóriw múmkin, bazar mexanizmı arqalı bólistirilgende S ta kvartirani S ta joqarı rezervnarxga iye bolǵan kireyshiler aladı, yaǵnıy teń salmaqlılıq baha R* den joqarı baha tólewshi kireyshiler. Sonday etip, kvartiralar básekilashgan bazarda kireyge berilgende, óz-ara paydalı almastırıwlarǵa orın qalmaydı. Básekilashgan bazar arqalı bóliwleniw nátiyjede Pareto boyınsha nátiyjeli boladı.
Baha diskriminatsiyasini qwllovchi monopoliyada da bóliwleniw Pareto boyınsha nátiyjeli, sebebi bul jerde kvartiralar eń joqarı baha tólewshi kireyshilerge izbe-iz bóliwlenedi. Bul jaǵdayda da, básekilashganbozorda da kvartiralar birdey ijaralarǵa beriledi. Eki bazarda da R* narxdan joqarı tólewshiler ishki sheńberden kvartira aladı hám bóliwleniw Pareto boyınsha nátiyjeli boladı, qaysı mánisteki, bul jerde da paydalı almastırıwlarǵa mútajlik qalmaydı, lekin dáramatar túr-túrli bóliwlenedi. Anıqki, baha diskriminatsiyasidan paydalanılǵan monopoliyada qarıydarlardıń turmıs párawanlıǵı básekilashgan bazardagiga salıstırǵanda talay tómen boladı.
Ulıwma alǵanda, Pareto natiyjeliligi almastırıw arqalı alınatuǵın tabıs tuwrısında hesh nárse demaydi, ol tek almastırıw nátiyjesin ańlatadı, yaǵnıy tabısqa alıp keletuǵın barlıq almastırıwlar tolıq júz bolǵanlıǵını ańlatadı. Eger bólistiriwde bir kisin turmıs párawanlıǵı, basqanıńnı pasaytirmasdan, asırıw múmkin bolsa buǵan Pareto boyınsha jaqsılaw dep ataladı.
Ápiwayı monopolistda kvartiralarni bólistiriw Pareto boyınsha nátiyjeli emes. Shunki, monopolist kvartiralar usınısın qısqartirib joqarı narxda kvartirani sotadi. kvartiralar tolıq sotilmaydi. Usınıń sebepinen ol qandayda-bir kvartirasi bolmaǵan insanǵa kvartirani qálegen narxda satıp payda alıwı múmkin. Aldınǵı narxni ózgertirmagani ushın aldınǵı kireyshilerdiń turmıs párawanlıǵı pasaymaydi. Sonday etip bul jerde Pareto boyınsha jaqsılaw múmkin, yaǵnıy monopolist da, keyingi kireyge alǵan shaxs da párawanlıǵın, basqalardıkini pasaytirmasdan asıradı.
Sońǵısı, ijara narxinazorati boyınsha bólistiriw da Pareto boyınsha nátiyjeli emes. Shunki, bul jerde da kvartiralar bólistirilgennen keyin paydalı óz-ara almastırıwlar júz boladı.
Ishki sheńberden kvartira sol sheńber ishindegi kvartirani, sırtqı sheńberden tómen bahalaytuǵın kisige tushsa almshtirish múmkinshiligi saqlanıp qaladı.
Mısal : Kvartiralarga talap funktsiyası
D (P) =100-2P
Eger monopolistda 60 ta kvartira bolsa ol qanday narxda hám qansha kvartirani kireyge bererdi. Eger 40 ta kvartira bolsa ol qansha kvartirani kireyge beredi.
5. Bazar teń salmaqlılıqı. Ekew ayriqsha qal
Aldınǵı birinshi temada biz mikroekonomikalıq analizniń ekew fundamental printspı tuwrısında gápirgan edik: optimallastırıw printspı hám teń salmaqlılıq printspı. Sol waqıtqa shekem biz optimallastırıw printspın qóllawdı kórdik:
qarıydarlardıń optimal tutınıw kompleksdi tańlawını hám firmalardıń paydasın maksimallastırıw máselelerin qaray shıqtıq. Endi qarıydarlar háreketi menen firmalar háreketin birlestirgan halda teń salmaqlılıq jaǵday payda bolıwını úyrenemiz. Onıń ushın biz bazardıń usınısın úyreniwden baslaymız.
Usınıs sızıǵı - islep shıǵarıwshı hár bir narxda bazarǵa qansha tavar óndirisi múmkinligin kórsetedi, yaǵnıy usınıs tariypiga kóre, hár bir baha R dárejesinde bazarǵa qansha S (P) muǵdarda tavar qóyıladı. Bul jerde analiz baha menen qarıydarlar satıp alatuǵın tavar muǵdarı yamasa usınıs ortasında funktsional baylanıslılıqdı bar ekenligine tiykarlanadı.
Shama menen oylayıq, bir qotor qarıydarlar bar. Eger olardıń individual talap sızıqları berilgen bolsa olardı jılawb bazar talabı sızıǵını alıw múmkin.
Tap sonday, sol tavardı bazarǵa qwykvchi, bir-birine baylanıslı bolmaǵan, satıwshılar bolsa, olardıń usınısın jılawbbozor usınısı sızıǵını alıw múmkin.
Bul jerde individual satıp alıwshılar hám satıwshılar bozo narxi qanday berilgen bolsashunday qabıl etedi hám bazar narxini qadaǵalaw qilolmaydilar.
Bazardaǵı narxni hár bir ekonomikalıq sub'ekt qadaǵalaw qilolmasa bunday bazar básekilashgan bazar dep ataladı.
Básekilashgan bazarda bazar narxi bólek bir bazar sub'ektiniń háreketine baylanıslı bolmasada, olar birge bazar narxini belgileydiler. Tavardıń teń salmaqlılıq narxi bul sonday narxki, ol jaǵdayda tavar usınısı oǵan bolǵan talapǵa teń boladı. Geometriyalıq noqatı názerden qaraǵanda teń salmaqlılıq narxda talap sızıǵı menen usınıs sızıǵı shabıwadı hám kesilisken teń salmaqlılıq noqat bazar teń salmaqlılıqın ańlatadı.
Eger biz bazar talabı sızıǵını D (P) dep belgilesak, bazar usınısı sızıǵını S (P) dep belgilesak, ol halda teń salmaqlılıq narz R* tómendegi teńlemeniń sheshimi esaplanadı.
Teń salmaqlılıq narxda bazar talabı bazar usınısına teń boladı. Ne ushın R*muvozanat baha boladı? Shunki bul narxda barlıq individler ózi ushın eń qolay bolǵan muǵdardı tańlaydı hám usınıń menen birge, teń salmaqlılıq baha da satıp alıwshılardı, da satıwshılardı qánaatlantıradı. Eger baha teń salmaqlılıq narxdan parq qilsa, birdey individlerdiń háreketi ámelge aspay qaladı hám ol jaǵdayda óz háreketin ózgertiwge uqıplıq tkg'iladi.
Talap sızıǵı menen usınıs sızıǵı kesilisken noqatda bazar sub'ektlarining tańlawı optimal boladı hám olardıń háreketi bir-birine uyqas boladı. Teń salmaqlılıq baha R* basqa baha bolsa joqarıdaǵı eki shárt atqarılmaydı. Bazar teń salmaqlılıqı buzilsa bazar óziniń teń salmaqlılıq jaǵdayını avtomatik túrde qayta tiklew qásiyetine iye. Mısalı, eger qandayda bir R′ bazar narxidan kishi bolsa R′˂R* ol halda satıp alıwshılar ortasında tavardı alıw ushın báseki kúshayadi, bunda satıwshılar narxni asırıw arqalı juwap beredi. Bul process R′ baha bazar narxi R*ga teń bolǵanǵa shekem dawam etedi.
Tap sonday R′˃R* bolsa, talap usınıstan kishi boladı, satıwshıar tavarın bir bólegin sotaolmay qaladılar. Olar tavardı satıw ushın narxni túsirediler, nátiyjede talap asadı jáne bul process da R′ baha bazar narxi R* ga teń bolǵanǵa shekem dawam etedi.
Bazar teń salmaqlılıqı ornatilishining eki ayriqsha awhali ámeldegi hám olar turmısda ushırasıp turadı.
Birinshi jaǵday - usınıs ózgermeytuǵın boladı. Bul jerde usınıs etiletuǵın tavar muǵdarı aldınan belgilenedi hám ol narxga baylanıslı emes. Ózgermeytuǵın usınıs sızıǵı vertikal kóriniste boladı. 16. 1-súwret.
Bunday jaǵdayda teń salmaqlılıq tavar muǵdarı tek usınıs shárti menen anıqlanadı hám teń salmaqlılıq baha tek talap shártiga kóre anıqlanadı.
Ekinshi jaǵday - usınıs sızıǵı jetilisken gorizontal. Eger tarmaqtıń usınıs sızıǵı gorizontal bolsa, ol jaǵdayda tarmaq hár qanday tavar muǵdarın bazarǵa ózgermeytuǵın narxda qóyadı.
Bul halda teń salmaqlılıq baha usınıs shártiga kóre anıqlanadı, teń salmaqlılıq muǵdar - talap sızıǵı arqalı.
16. 1-súwret. A - vertikal usınıs sızıǵı, V - gorizontal usınıs sızıǵı
Talap hám usınıs funktsiyaların teris talap hám usınıs funktsiyaları kórinisinde jazıw múmkin.
PS (Q) - teris usınıs funktsiyası, bul jerde usınıs muǵdarı baha funktsiyası boladı. Qaysı narxda, qansha muǵdarda tavar usınıs etiliwin ańlatadı.
PD (Q) - teris talap funktsiyayasi, talap muǵdarı baha funktsiyası boladı. Teris talap funktsiyasında qaysı narxda, qansha muǵdardaǵı tavarǵa talap etiliwin ańlatadı.
Bul jerde teń salmaqlılıq baha satılatuǵın tavar muǵdarınń narxi, satıp alınatuǵın tavar muǵdarınń narxiga teń boladı :
PS (Q) = PD (Q)
Mısal. Shiziqli talap hám sızıqlı usınıs bolǵanda bazar teń salmaqlılıqı.
Shiziqli talap hám usınıs funktsiyası berilgen bwlsin:
D (P) = a - bp
S (P) = c + dp
a, b, c, dlarbozorparametralaribwlib, sızıqlarnikoordinatawqlaribilankesishgannuqtalarinivayotiqliginibelgilaydi.
Teń salmaqlılıq narxni topomiz:
D (P) = a - bp = c + dp = S (P)
Juwap : P* = (a-c) / (d+b)
Teń salmaqlılıq tavar muǵdarı teń:
D (P*) = a - bp* = (a - b) ∙ (a - c) / (d + b) =
= (ad + ba - ab + bc) / (d + b) = (ad + bc) / (d + b)
Bul máselelerdi teris funktsiyalar menen da sheshiw múmkin:
bPD = a - (D (P) = q) = a - q
PD = (a-q) / b
Tap sonday:
dPS = (S (P) =q) = q - s
PS = (q-c) / d
Talap narxini usınıs narxiga teńlestirip tabamız :
(a-q) / b = (q-s) / d
q* = (ad + bc) / (b + d)
Kóriw múmkin, eki halda da juwap birdey.
Ekenin aytıw kerek, usınıs hám talap sızıǵıǵa bir qatar faktorlar tásir etedi jáne bular narxga baylanıslı bolmaǵan faktorlar bolǵanı ushın, olardıń ózgeriwi talap hám usınıs sızıqlariniwngayokichapgasuradi.
6. Salıqlar hám olardı basqaǵa ótkeriw. Salıqqa tortilganda “ólik”
jugin joǵatılıwı
Bazarda salıq bolatuǵın bolsa ekew narxga alıp keledi: satıp alıwshılar tóliytuǵın baha hám satıwshılar satıp alatuǵın baha. Salıqlardıń túri kóp. Bul jerde biz tutınıw etilgen tavarǵa salıstırǵanda salıq (aktsiz salıǵı ) hám baha salıǵını qaraymız.
Tutınıw etilgen tavar kólemine salıstırǵanda salıq - bul bir birlik tavardı satıwdan yamasa satıp alınıwıdan túsken salıq bolıp tabıladı. Mısal, benzinge salıq. Benzinge salıq bir gallon ushın 12 tsentni quraydı. Eger satıp alıwshı bir gallon benzin ushın PD = 50$ tolıqsa, satıwshı PS=1, 50-0, 12=1, 38$ aladı. ulıwma alǵanda t birlik salıq sotilgan tavarǵa qoyılǵan bolsa, satıp alıwshı bir birlik tavar ushın :
PD = PS = t dollar tóliydi.
Bahaǵa qoyılǵan salıq bul hár bir birlik tavar ushın procentke ańlatpalanadı. Keń tarqalǵan baha salıǵı bul oborot salıǵı bolıp tabıladı. Eger, 5%li oborot bolsa, sotuchi 1 dollar aladı. Eger salıq stvakasi τ bolsa, ol halda talap narxi:
PD = (1+ τ) ∙ PS boladı.
Sotilgan tavar kólemine salıq qoyıldı deylik. Shama menen oylayıq, salıqdı satıwshı tolıǵın. Ol halda usınıs muǵdarı usınıs narxiga baylanıslı boladı - yaǵnıy, satıwshı tárepinen salıq tolıqngandan keyingi summa, talap muǵdarı bolsa talap narxiga baylanıslı - yaǵnıy satıp alıwshı tárepinen tolıqnǵan summa. Satıwshı alatuǵın summa bul satıwshı salıq tolıqngandan keyin tóliytuǵın summaǵa teń.
D (PD) = S (PS) (1)
PS = PD - t (2)
Bunı birinshi teńlikka qóysaq :
D (PD) = S (PD - t)
Tap sonday, ekinshi teńlemeni ózgertirsak PD = PS + t jáne onı (1) ga qoyıp alamız :
D (PS + t) = S (PS) (3)
Eki jaǵday da tiykarlanǵan hám olardan qay-qaysısıdan paydalanıw esap -kitaptı ańsatlıǵına baylanıslı.
Shama menen oylaalik, salıqdı satıwshı emes satıp alıwshı tolıǵın. Bul halda :
PD - t = PS
Bul sonı kórsetedi, satıp alıwshı salıqdı chegirib taslaǵannan keyingi tólew, satıwshıoladigansummagateng. Bunı talap hám usınısdı tengligi shártiga qóysaq :
D (PD) = S (PD - t)
Bunnankwrishmumkinki, butengliksotuvchitomonidantwlanadigansoliqtenglamasiningwzi. Budegani, salıqnisotuvchitwlaydimiyokisotiboluvchitwlaydimibumuvozanatnarxgata'sirqilmaydi.
Teris talap funktsiyaların qaraymız. Teń salmaqlılıq ónim kólemi q* gateng bwlsin. Ol halda teń salmaqlılıq teńlemesi tómendegishe jazıladı, yaǵnıy q* ga talap narxidan tolıqnatuǵın salıqdı ayirsak, ol q* kólemdegi tavar usınısı narxiga teń boladı :
PD (q*) - t = PS (q*)
Eger salıq satıwshılarǵa qóyılsa, ol halda teń salmaqlılıq shártda usınıs narxi plyus salıq talap narxiga teń bolıwı kerek:
PD (q*) = PS (q*) + t
Bul teńlemeler birdey, olardıń sheshimi da birdey teń salmaqlılıq narxni hám teń salmaqlılıq muǵdardı beredi.
Bul jaǵdaynıń geometriyalıq suwretin qaraymız. Bunı teris talap hám usınıs funktsiyaları járdeminde ámelge asıramız. Biz PD (q) - t menen PS (q) sızıqlar qaysı tavar muǵdarrida kesesiwin anıqlaymız. Onıń ushın talap sızıǵını tómenge t muǵdarǵa jıljıtamız, nátiyjedetalab sızıǵı, baslanǵısh usınıs sızıǵını kesip ótken noqattı anıqlaymız yamasa kerisinshe, PD (q) menen PS (q) + t sızıqlar kesilisken noqattı anıqlap q dıń iqymatini anıqlaymız. Eki usıl da birdey teń salmaqlılıq kórsetkishlerin anıqlawǵa alıp keledi.
16. 3-súwret. Salıqdıń ornatılıwı.
A suwretde talap sızıǵı tómenge surilgan. V suwretde usınıs sızıǵıchapga surilgan.
Mısal. Shiziqli talap hám usınıs funktsiyaları ushın salıqqa tartıwdı qaraymız. Shiziqli talap hám usınıs funktsiyaları berilgen hám teń salmaqlılıq jaǵdaynı qaraymız:
a - bPD = c + dPSva PD = PS + t
Ekinshi teńlemeni birinshige qóysaq :
a - b (PS + t) = c + dPS
bul teńlemeni sheship teń salmaqlılıq baha PS* ni tabamız :
PS* = (a - c - bt) / (d + b)
Talaptıń teń salmaqlılıq narxni PD* = PS* + t bolǵanı ushın :
PD* = (a - c - bt) / ((d + b) + t) = (a - c + dt) / (d + b)
Kóriw múmkin, satıp alıwshı tóliytuǵın baha asadı, satıwshı tóliytuǵın baha azayadı. Narxning ózgeriwi talap hám usınıs sızıqlarınıń yotiqligiga baylanıslı.
Ekenin aytıw kerek, salıqlarfirmabilaniste'molchilarningolidi-sottisigaqwyiladi. Salıqlar qarıydarlar tóliytuǵın narxni asıradı hám firmalar alatuǵın narxni túsiredi. Usınıń sebepinen salıqlardı júklew talap hám usınıs sızıqlarınıń yotiqligiga baylanıslı.
16. 4-súwret. A usınıs sızıǵı jetilisken elastik bolǵanda salıq tolıq qarıydarlarǵa juklenedi. V usınıs sızıǵı jetilisken elastik bolmaǵanda salıq tutınıwına júklep bolmaydı, salıq tolıq satıwshılar gerdenine túsedi.

Bunı anıq kórsetiw ushın, jetilisken elastik (gorizontal ) hám jetilisken elastik bolmaǵan vertikal usınıs sızıqların qaraymız. Biz aytıp ótken edik, tarmaqtıń usınıs sızıǵı gorizontal bolsa, bul berilgen narxda tarmaq bazarǵa qálegen muǵdarda mahsutold qóyadı, eger, baha berilgen narxdan kishi bolsa - nol birlik tavar qóyadı. bul halda baha usınıs sızıǵı menen anıqlanadı, usınıs etiletuǵın tavar kólemi - talap arqalı anıqlanadı. Tarmaqtıń usınıs sızıǵı vertikal bolsa, yaǵnıy tavar kólemi ózgermeytuǵın bolsa. Tavardıń teń salmaqlılıq narxi tolıq talap sızıǵı menen anıqlanadı.

Usınıs narxga kóre jetilisken elastik bolǵanda salıqdı qoyılıwını qaraymız.
Salıqdı kiritiliwi usınıs sızıǵını salıq summasına teń bolǵan muǵdarǵa tepaga suradi (16. 5-súwret). Usınıs sızıǵı jetilisken elastik bolǵanda qarıydar narxi salıq summasına asadı. Usınıs narxi, salıq tólegenge shekem qanday bolsa sondayligicha qaladı, qarıydarlar bolsa salıqdı tolıq tóliydi.
Tarmaq P* narxda usınıs etedi, satıp alıwshılar P*+ t narxda satıp aladı hám P*+t baha talap narxi boladı. 16. 5-V suwretde usınıs sızıǵı vertikal, onı tepaga sursak hesh nárse ózgermeydi. Bul halda, satıp alıwshılar tavardıń teń salmaqlılıq narxini belgileydi hám olar P* narxni tóliydi, satıwshılar bolsa P*-t summanı aladı. Salıq summası tolıq satıwshılar tárepinen tolıqnadı.
A muǵdar V muǵdar
16. 5-súwret. Salıqdıń júkleniwi.

Endi bolsa, usınıs sızıǵı jetilisken bwlmasdan oń yotiqlikka iye bwlsin. Bul halda basqaǵa juklenetuǵın salıq summası ólshewi usınıs sızıǵınıń talap sızıǵıǵa salıstırǵanda tikligiga baylanıslı. Eger usınıs sızıǵı gorizontalǵa jaqın bolsa, derlik barlıq salıq qarıydarlar gerdenine qóyıladı, eger usınıs sızıǵı vertikal sızıqqa jaqın bolsa salıq qarıydarlar gerdenine júdá kem muǵdarda túsedi.

A usınıs sızıǵı gorizontalǵa jaqın bolsa salıq jugin kóp bólegi qarıydarǵa túsedi. V usınıs sızıǵı vertikalǵa jaqın bolsa qarıydarlarǵa kem muǵdarda salıq juklenedi.
Biz kórdikki, salıqdı qoyılıwı, satıp alıwshılar tóliytuǵın narxni asıradı, satıwshılar alatuǵın narxni pasaytiradi. Tejewshi noqatı názeriden qaraǵanda, salıq menen baylanıslı real harajatlar (joytıwlar ) bolıp, ol óndirisdi qısqarıwı menen baylanıslı. Joǵatılǵan óndiris jámiyet ushın salıqqa tartıwdan payda bolǵan harajat esaplanadı. salıqqa tartıwdan jámiyet joytıwların analiz etıwde qarıydar artıqmashlıǵı hám óndiriwshi artıqmashlıǵıdan paydalanamız.
Tómendegi grafikda t salıq kiritilgennen keyin talaptıń teń salmaqlılıq narxi hám usınısnıń teń salmaqlılıq narxi kórsetilgen. Salıqqa tortilgandan keyin óndiris qısqardı, jámiyet joytıwını bahalaymiz. Qarıydarlar joytıwı - A+V ústleri jıyındısı menen berilgen, islep shıġarıwshılar joytıwı - C+D ústler jıyındısı menen berilgen.
Salıqtan jámiyet joytıwını bahalaw ushın A+V menen C+D ni qosıp qarıydarlardıń hám islep shıġarıwshılardiń ulıwma joytıwını tabamız. Bul jerde, salıqqa tartıwdan mámleketlik dáramat aladı, bunı da itibarǵa alıw kerek.
16. 6 -súwret. Salıq qoyılıwı nátiyjesinde ólik júktiń joǵatılıwı. V+D - salıq qoyılıwı nátiyjesinde júzege kelgen ólik júkti ańlatadı.

Lekin, mámleketlik dáramatlarınan qarıydarlar da, islep shıġarıwshılar da belgili dárejede tabısqa iye boladı. Shunki olar salıq túsiwiden finanslıq járdem, mámleketlik xızmetlerin alıwı múmkin. Shama menen oylayıq, salıq tushimi tolıq qarıydarlarǵa hám islep shıġarıwshılarge sarplanadı deylik, yaǵnıy mámleketlik tárepinen kórsetiletuǵın xızmetlerdi finanslıq támiynlew salıqtan túsken tushumga teń dep shama menen oylainadi. Ol halda mámlekettiń sap yutug'i A+S bolıp, ol salıqtan túsken tushumga teń. Sonday etip qarıydarlar hám islep shıġarıwshılar artıqmashlıǵını joǵatılıwı sap joytıwdı quraydı, salıq tushumi mámlekettiń sofyutug'ini quraydı hám salıqdıń ulıwma sap joytıwı bul tómendegi ústler jıyındısına teń:

 qarıydarlar artıqmashlıǵı joytıwı - (A+B)
 islep shıġarıwshılar artıqmashlıǵı - (C+D)
 mámlekettiń yutug'i - (A+C)
- (A+B) - (C+D) + (A+C) = - A - V - S - D + A + S = - (V+D)
Sonday eken,- (V+D) júzi salıqtan kórgen jámiyet joytıwını, yaǵnıy ólik júk joytıwını beredi yamasa salıq yuki artıqmashlıǵı dep ataladı. Salıq artıqmashlıǵı yukining kelip shıǵıw deregi bolıp bul tavar satılıwınıń tómenlewi nátiyjesinde istemolchining hám islep shıġarıwshılardiń joytıwları esaplanadı. Óndirisdi kemeytiwden mámleketlik hesh qandayo dáramat almaydı. Jámiyet kóz qarasınan bul sap yamasa ólik júkti joytıw.
Ekonomikalıq nátiyjelililik nátiyjeli dep ataladı, eger bir kisiniń párawanlıǵın basqa bir kisi párawanlıǵın pasaytirmasdan asırıw múmkin bolmasa.
Sonı atap ótiw kerek, nátiyjelililik ekonomikalıq siyasattń birden-bir maqseti bola almaydı, sebebi ol dáramatlardı qanday bóliwleniwi yamasa ekonomikalıq ádalatlılıq tuwrısında hesh nárse dep almaydı. Lekin, soǵan qaramastan nátiyjelililik eń tiykarǵı maqset esaplanadı. Básekilashgan bazarma yamasa basqa hár qanday ekonomikalıq mexanizm ekew za’ru’rli máseleni anıqlawtirishi kerek: qansha islep shıǵarılmoqda jáne onı kim aladı. Básekilashgan bazar qansha ónim óndiris kerekligin oǵan bolǵan talapǵa kóre yaǵnıy, tavardı qwyuvchilarga satıp alıwshılar qansha tólewinen kelip shıǵıp anıqlaydı. Tómendegi 16. 8-súwretti qaraymız.
Óndiris kólemi básekilashgan muǵdar Q* den kishi bolsa sonday satıwshı tabıladıki, ol qosımsha bir birlik tavardı satıp alıwshı tóliytuǵın narzdan tómen narxda usınıs etedi. Eger, islep shıǵarılǵan tavar, sonday bir satıwshı hám satıp alıwshı ortasında satıwshı narxi menen satıp alıwshı narxi ortasındaǵı narxda sawda ámelge asırılǵanda edi, ekewiniń da párawanlıǵı asqan bwlardi.
Sonday eken, óndiris kólemi teń salmaqlılıq kóleminden kem bolsa bunday bóliwleniw Pareto boyınsha nátiyjeli bola almaydı sebebi, hesh bolmasa bir satıwshı hám satıp alıwshı topilardiki, olardıń párawanlıǵın asırıw múmkin bwlardi.
Tap sonday, óndiris kólemi Q* den úlken bolsa, bul jerde da qosımsha bir birlik tavar ushın toplaytuǵın baha sol tavardı satıw nraxidan tómen boladı.
Eger satıwshı narxni túsirip sotsa satıwshı da, satıp alıwshı da turmıs párawanlıǵın asıradı. Tek teń salmaqlılıq kólemde Q* islep shıǵarılsagina ol Pareto boyınsha nátiyjeli boladı. Bir birlik ónim ushın tolıqnatuǵın narxni, bir birlik tavar qoyıw ushın alıwǵa tayın jáne bular bir-birine teń.
Sonday etip, básekilashgan bazar Pareto nátiyjeli óndiris kólemin támiyinleydi. Básekilashgan bazarda tavar birdey narxda satıladı. Sol tavar menen basqa tovarlardı chekli almastırıw norması sol tavar narxiga teń (bul jerde basqa tavar narxi birge teń dep qaraladı ). Kim sol narxni tolıqsa tavardı aladı, kim tóliy almasa ololmaydi.
16. 7-súwret. Pareto boyınsha nátiyjelililik.
Mısal. Náwbette kútiw.
Resursdlarni bólistiriwdiń taǵı bir jolı - bul insanlardı náwbette turıp sol resursdı alıwı. Mısal, kishi qalada futbol oyınına shıpta bóliwlanmoqchi. Kim náwbette tursa ol bir shıptanı biypul alıwı múmkin. Bul halda shıpta narxi náwbette turıwdıń ma`nisi boladı. Futbolǵa qızıqadiganlar da, qızıqmaydiganlar da bar. Kim kepillik berediki, biypul shıpta alıw ushın futbolǵa qızıqmaydiganlar náwbette turıp qalıwını. Futbolǵa qızıqmaydiganlar bir shıptanı biypul alıp onı qızıqatuǵın adamǵa satıwı múmkin.
Sonday eken, bul jerde shıptanıń bóliwleniwi kassadan biypul tarqatıw menen tawsılmaydıma, bunday bólistiriw Pareto boyınsha nátiyjeli emes. Shiptaning bóliwleniwi dawam etedi, tap futbolǵa qızıqmaydiganlar shıptanı satıp tugatguncha.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Talap funktsiyasın anıqlama berb beriń.
2. Teń salmaqlılıq ornatildganja bazar ekonomikasına qanday tásir etedi?
3. Ulıwma teń salmaqlılıqdı fugktsiya formasında sáwlelendiriw múmkinmi?
4. Val'ras teń salmaqlılıq teńlemesiniń roli qanday?
5. Salıq ornatılǵandaǵı ólik júkti anıqlama berb beriń.
2-MODUL'. BÁSEKILESKEN HÁM BÁSEKILESPEGEN BAZARDA FIRMALARDIŃ HÁREKETI
7-tema. Qárejetlerdi minimallastiriw hám qárejetler sizig'i
Joba:
1. Ǵárejetlerdi minimallastırıw. Masshtab qaytimi hám ǵárejetlerfunktsiyasi
2. Uzaq hám qısqa múddetli ǵárejetler. Qaytpaytuǵın ǵárejetler
3. Orta, chekli hám ózgeriwshen ǵárejetler
4. Firmanıń diskret dárejedegi razmeri. Uzaq múddetli chekli ǵárejet.

Bizni maqsetimiz - firmanıń básekilashgan hám básekilashmagan bazarda paydasın maksimallastırıw menen menen baylanıslı háreketin úyreniw. Paydanı maksimallastırıw máselesin 2 dane basqıshqa bólemiz. Basıda, xar qanday berilgen kólemde ǵárejetlerdi minimallastırıw máselesin qaraymız, keyin maksimal payda keltiretuǵın óndiris kolemin qaraymız. Házirgi temada, birinshi basqıshnı - berilgen kólemde ǵárejetlerdi minimallastırıw máselesin qaraymız.

Ǵárejetlerdi minimallastırıw
Shama menen oylayıq bizde ekew óndiris faktorı bar, olardıń narxi W1 hám W2 bwlsin, biz berilgen ol kólemdegi ónimdi eń arzan óndiris usılını tabıwchimiz. Eger paydalanılatuǵın xar bir faktor muǵdarın x1 hám x2 dep belgilesak, óndiris funktsiyasın f (x1x2) desek bul máseleni matematikalıq kóriniste tómendegishe jazamız :
min (w1x1+w2x2)
f (x1x2) =y
bolǵanda. Buerdabarchaxarajatlare'tiborgaolinganligigavabarchawlchovbirliklarivaqtmasshtabibwyichabirbirigamoskelishigae'tiborberishkerak.
Bumısalıingechimi - berilgenxajmdagiishlabchiqarishxajminiolishnita'minlovchiminimalxarajatlarmiqdori W1va W2lergabog'liqbwlganiuchunbuechimniS (W1 W2) deplıqbelgilaymiz. Usıfunktsiyaxarajatlarfunktsiyasisifatidama'lum. Ǵárejetler funktsiyası, faktorlar narxi W1 hám W2 berilgende, (Ol) birlik ónimdi óndiriske ketken minimal ǵárejetti ańlatadı.
Berilgen máselenń sheshimin túsiniw ushın, ǵárejetler funktsiyası hám firmanıń texnologiyalıq sheklew grafikların birge bir grafikda qaraymız.
Izokvantalar texnologiyalıq sheklewlerdi ańlatadılar - yaǵnıy, (Ol) muǵdardaǵı ónimdi óndirisdi támiyinleytuǵın barlıq x1 hám x2 kombinatsiyalardı ańlatadı, yaǵnıy, f (x1x2) =y bul (Ol) ónim óndirisdi támiyinleytuǵın izokvanta.
Shama menen oylayıq, biz birdey dárejedegi ǵárejet S ni beretuǵın barlıq faktorlar kombinatsiyaların bir grafikda suwretlamoqchi bolsaq, onı tómendegishe jazıw múmkin:
w1x1 + w2x2 = C, onı ózgertirip jazamız
X2 = C/W2 - (W1/W2) X1
Kóriw múmkin, bul teńleme vertikal wqni C/W2 noqatda kesip ótetuǵın hám - (W1/W2) yotiqlikka iye bolǵan tuwrı sızıq. Eger biz S ni ózgertirsak, ol bir qatar izokastalar shańaraǵın beredi. Izokostaning xar bir noqatı bir xir dárejedegi S ǵárejetti ańlatadı, eń joqarıda bolǵan izokosta eń úlken ǵárejetti ańlatadı.
Sonday etip ǵárejetlerdi minimallastırıw máselesin ózgertirip búydewimiz múmkin, izokvontada sonday noqat tabıw kerek, ol eń tómen izokosta menen bir noqatda shabıwsin. 19. 1-súwret.
Itibar beretuǵın bolsaq, ǵárejetlerdi minimallastırıwshı optimal noqat urinish noqatı boladı jáne bul noqat faktorlardan paydalanıwdıń optimal muǵdarın buradi. Optimal noqatda izokosta yotiqligi izokvonta yotiqligiga teń boladı. Yamasa anıqlaw aytajaq bolsaq, faktorlardı texnologiyalıq almastırıw norması, faktorlar narxi qatnasıǵa teń boladı :
1-súwret. Ǵárejetlerdi minimallastırıw

-[MP1 (x1x2) ] / [MP2 (x1x2) ] = TRS (x1x2) = -(w1/w2) (19. 1)

(atap ótiw kerek, eger másele tayansh sheshimge iye bolsa, yaǵnıy faktorlardan biri paydalanilmasa hám óndiris funktsiyasında sınıqlıq bolsa bul optimallıq shárti atqarılmaydı ).
19. 1 teńlik kelip shıǵıwın algebra noqatı názerden qaraymız. Óndiris kolemi ózgermegende, faktorlardan paydalanıwdı (∆x1∆x2) ga asıramız (bul jerde ∆x1 hám ∆x2 lar xar qıylı belgine iye. Birewiden paydalanıwǵanda, óndiris kolemi ózgermegende, ekinshisidan paydalanıw azayadı ). Bunday ózgeris tómendegi teńlemeni qánaatlantıradı :
Eger biz ǵárejetler minimumı noqatıda bolsaq, bul ózgertiw ǵárejetlerdi tómenlewine alıp kelmeydi, usınıń sebepinen tómendegi shárt atqarıladı :
W1∆x1 + W2∆x2 ≥ 0 (19. 3)
Endi (-∆x1 - x2) ni qaraymız, bunday ózgeriwde da islep shıǵarıw kolemi ózgermeydi, ǵárejetler da pasaymaydi. Bul degeni:
- W1∆x1 - W2∆x2 ≥ 0 (19. 4)
Endi (19. 3) menen (19. 4) ni qosıp, tómendegin alamız :
W1∆x1 + W2∆x2 = 0 (19. 5)
(19. 2) hám (19. 5) teńlemelerdiń ∆x2∆x1 sheshimi tómendegin beredi:
Bul teńlik, ilgeri biz shıǵarǵan ǵárejetlerdi minimallastırıw shárti bolıp tabıladı. Óndiris izokvantasi berilgende óndiriwshi optimal noqattı izokosta sızıǵı boylap jılısıw arqalı anıqlaydı.
Ǵárejetlerdi minimallastırıwshı faktorlar muǵdarı faktorlar narxidan hám óndiris kolemiden baylanıslı, usınıń sebepinen saylanǵan faktorlar muǵdarın tómendegishe jazamız :
x1 (w1w2y) hám x2 (w1w2y)
bular faktorlarǵa shártli talap funktsiyası, yamasa faktorlarǵa paydaaviy talap funktsiyası dep júritiledi. Olar, firma tárepinen optimal saylanǵan faktorlar muǵdarı hám islep shıǵarılǵan ónim kolemi menen faktorlar narxi ortasındaǵı baylanıslılıqdı, óndiris kolemi berilgen shártda ańlatadı.
Faktorlarǵa shártli talap funktsiyasın tuwrıdan-tuwrı gúzetip bolmaydı : olar gipotetik dúzılıwǵa iye bolıp, firma berilgen kólemdegi ónimdi eń kem ǵárejet menen óndiris ushın qansha xar bir omildan paydalanıw múmkinligin kórsetedi. Lekin, shártli talap funktsiyası optimal kólemde óndiris máselesinen ǵárejetlerdi minimallastırıwshı óndiris usılını anıqlaw máselesin parıqlawǵa járdem beredi.
Masshtab qaytimi hám ǵárejetler funktsiyası
Biz kórgen edikki, berilgen t>1 ushın tf (x1x2) baha f (x1x2) bahadan úlken, teń yamasa kishi bolıwı múmkin. Masshtab qaytimi menen xarakterleniwshi óndiris funktsiyası menen ǵárejetler funktsiyası ortasında óz-ara baylanıs bar ekenini baqlaw múmkin.
Shama menen oylayıq, biz ózgermeytuǵın masshtab qaytimiga iye bolǵan xolatni qarawchimiz. Bir birlik ónim óndiris ushın ǵárejetlerdi minimallastırıwshı máseleni yechdik jáne onıń sheshimi, yaǵnıy birlik ǵárejet funktsiyası S (w1w21) bizge belgili. Eger biz Ol birlik ónim islep shıǵarıwshı bolsaq, xar bir omildan Ol ese kóp paydalanamız. Bul degeni, ol birlik ónim óndiristiń minimal ǵárejeti S (w1w21) ol boladı. Sonday eken, ózgermeytuǵın masshtab qaytimida ǵárejetler funktsiyası óndiris kolemine salıstırǵanda sızıqlı boladı.
Bul jerde óndiris faktorlarıdan t ese kóp yamasa kem paydalansak óndiris uyqas túrde t esege asadı yamasa azayadı.
Endi, wsuvchi masshtab qaytimi bolǵanda ǵárejetti ózgeriwin qaraymız.
Ekenin aytıw kerek, wsuvchi masshtab qaytimida, óndiris koleminiń ósiwine qaraǵanda ǵárejettiń ósiwi sızıqlı ósiwge salıstırǵanda ástelew boladı. Eger firma óndiris koleminiń ósiwine qaraǵanda ǵárejettiń ósiwi sızıqlı ósiwge salıstırǵanda ástelew boladı. Eger firma óndiris kolemin 2 ese asırmoqchi bolsa, faktorlar narxi ózgermegende, onı eki eseden kemrek ǵárejet menen ámelge asırıwı múmkin. Basqasha aytqanda, firma óndiris faktorlarıdan paydalanıwdı 2 ese asırsa, óndiris kolemin 2 eseden kóbirek asırıwı múmkin boladı. Sonday eken óndiris kolemi ósińkinde ǵárejet funktsiyasınıń ósiwi sızıqlı ósiwge qaraǵanda ástelew boladı.
Eger texnologiya masshtab qaytimining tómenlewi menen xarakterlansa, ǵárejet funktsiyası, óndiris kolemi asqanda, sızıqlı baslanıwǵa qaraǵanda tezirek wsadi, yaǵnıy, óndiris faktorlarıdan 2 ese kóp paydalansak, óndiris kolemi 2 eseden kemrek asadı.
Joqarıdaǵı, ózgerislerdi ortasha ǵárejet funktsiyası menen bog'lasak:
AC (y) = [C (w1w2y) ]/y
Ortasha ǵárejet funktsiyası AC (y) - bul bir birlik ónim óndiriske tuwrı keletuǵın ǵárejetti ańlatadı. Eger texnologiya ózgermeytuǵın masshtab qaytimi menen xarakterlanadigan bolsa, ǵárejet funktsiyası sızıqlı boladı :
S (w1w2y) = C (w1w2z) y
Ol jaǵdayda ortasha ǵárejet tómendegi kóriniske iye boladı :
AC (w1w2y) = [C (w1w2z) y]/y = C (w1w2z)
Sonday eken, bir birlik ónim óndiriske ketken ǵárejet, óndiris kolemi qanday bolıwıdan qaramastan ózgermeytuǵın boladı.
Ortashaxarajatfunktsiyasigrafigimasshtabqaytiminingwsishidakamayadi, masshtabqaytimiwzgarmasbwlgandawzgarmas, masshtabqaytimipasayuvchibwlgandawsuvchibwladi (19. 3-súwret).
3-súwret. Ortashaxarajatgrafigi
y0 y1 - aralıqdamasshtabqaytimiwsuvchi;
y1 y2 - aralıqdamasshtabqaytimiwzgarmas;
y2y3 - aralıqda masshtab qaytimi kamayuvchi.
Qısqa hám uzaq múddetli ǵárejetler
Biz kórdikki, qısqa múddetli aralıqda ayırım óndiris faktorlarıdan paydalanıw ózgermeydi. Uzaq múddetli aralıqda barlıq óndiris faktorları ózgeredi. Qısqa múddetli ǵárejet funktsiyası berilgen kólemdegi ónimdi óndiris ushın ketken minimal ǵárejetti, tek ózgeriwshi faktorlar ózgerganda ańlatadı. Uzaq múddetli ǵárejet funktsiyası barlıq faktorlar ózgerganda, berilgen kólemdegi ónimdi óndiriske ketken minimal ǵárejetti kórsetedi.
Shama menen oylayıq, qısqa múddetli aralıqda 2-faktor ózgermeytuǵın bwlsin. Ol jaǵdayda qısqa múddetli ǵárejet funktsiyası tómendegi másele arqalı anıqlanadı.
Ulıwma alǵanda, qısqa múddetli aralıqda (ol) muǵdardaǵı ónimdi óndiris menen baylanıslı bolǵan minimal ǵárejet ózgermeytuǵın omilning muǵdarı hám ma`nisi menen anıqlanadı.
Ekew óndiris omildan paydalanilganda bunday máseleni sheshiw qıyın emes: bunda teńlikti támiyinleytuǵın x1 dıń minimal ma`nisi anıqlanadı.
Birinshi omilga qısqa múddetli talap funktsiyası bul ǵárejetti minimallatiruvchi 1-faktor muǵdarı. Bul birinshi faktor muǵdarı faktorlar narxidan hám ózgermeytuǵın faktor muǵdarıdan baylanıslı boladı. Faktorlarǵa qısqa múddetli talap funktsiyasın tómendegishe jazamız :
Mısalı, qısqa múddetli aralıqda óndiris maydanı ózgermeytuǵın bolsa, bul halda, firma tárepinen, xar qanday narxda hám berilgen ónim óndiris koleminde iske tartatuǵın jumısshılar sanı óndiris maydanı ólshemine baylanıslı boladı.
Tariypga kóre, qısqa múddetli ǵárejet funktsiyasın tómendegishe jazıw múmkin
Buifoda, umiqdordagimaxsulotniishlabchiqarishgaketadiganminimalxarajat, islepchiqarishomillarikombinatsiyasibilanbog'liqminimalxarajatniifodalaydi.
Uzaq múddetli ǵárejet funktsiyası tómendegi másele sheshimi menen anıqlanadı :
cs (y) = min (w1x1 + w2x2)
f (x1x2) = y bolǵanda
bul jerde ekew faktor xam ózgeredi. Uzaq múddetli ǵárejet faktorlar narxidan tısqarı, firmanıń islep shıǵaradıǵan ónimi kolemiden baylanıslı. Faktorlarǵa uzaq múddetli talap funktsiyasın jazamız :
x1=x1 (w1w2y)
x2=x2 (w1w2y)
uzaq múddetli ǵárejet funktsiyasın jazamız :
C (y) = w1x1 (w1 w2 y) + w2x2 (w1 w2 y)
Bul funktsiya ǵárejetlerdi minimallastırıwshı faktorlar kombinatsiyasınan baylanıslı bolıp firmanıń uzaq múddetli ǵárejeti. Eger faktorlar narxi belgili dárejede bolıp ózgermeytuǵın bolsa, faktorlarǵa bolǵan uzaq múddetli talap funktsiyasın jazamız :
x1=x1 (y)
x2=x2 (y)
Bul halda uzaq múddetli ǵárejet funktsiyasın jazamız :
C (y) = Cs (y1x2 (y))
Bul ǵárejet funktsiyası, faktorlar ózgeriwshen bolǵandaǵı minimal ǵárejet bolıp, ol jaǵdayda 2-faktor uzaq múddetli ǵárejetti minimallastırıw dárejesinde ornatılǵan.
Sonday eken, ózgeriwshen omilga uzaq múddetli talap - yaǵnıy ǵárejetti minimallastırıwshı talap, tómendegi teńlik arqalı jazıladı :
x1 (w1w2y) = x1s (w1w2x2 (y) y)

Ózgermeytuǵın hám kvaziwzgarmas ǵárejetler

Ózgermeytuǵın faktorlar - bul sonday faktorlarki, ónim islep shiǵarıladıma, ywqmiulargatwlovamalgaoshiriladi. Kvazziwzgarmasomillargatwlovamalgaoshiriladiagarfirmamaxsulotishlabchiqarishbwyichaqarorqabulqiladi.
Tapshundaytarzdawzgarmasvakvaziwzgarmasxarajatlarnianiqlaymiz.
Ózgermeytuǵınxarajatlar - buxarajatlarwzgarmasomillarbilanbog'liqxarajatlarbwlib, olarmaxsulotishlabchiqarishxajmigabog'liqemas.
Kvaziwzgarmas ǵárejet - bul ǵárejetler da óndiris kolemiden baylanıslı emes, lekin olarǵa tólew, firma ónim islep shıǵarǵan shártda ámelge asırıladı. Eger firma qandayda bir kólemde ónim islep shıǵarıwshı bolsa, odan aldın qanday da ózgermeytuǵın bahada ǵárejet etedi - usı ǵárejet kvaziwzgarmas ǵárejetti buradi.
Qaytpaytuǵın ǵárejetler
Bul ǵárejet mazmunın mısal arqalı ańlatpalasaq jaqsılaw túsiniw múmkin. Shama menen oylayıq, siz bir jılǵa firma ushın ofis yolladingiz. Xar ayda tolıqnatuǵın ijara xaqi ózgermeytuǵın boladı. Endi shama menen oylayıq ofisni remonti ushın kraska hám mebel aldıńiz. Kraskaga ketken ǵárejet da ózgermeytuǵın da qaytpaytuǵın ǵárejet. Lekin mebel ǵárejetin qaytmas dep tolıq aytıp bolmaydı. Ofisni ijaramuddati tawsılǵannan keyin mebeldi satıwıńız múmkin. Mebeldi jańalıǵında satıp alǵan narxdan, paydalanilgandan keyingi narxining ayırması qaytpaytuǵın ǵárejet boladı.
Anıqlaw mısalda qaraymız. Siz jıl basıda 20 000 dollar 10% li kredit aldıńiz deylik. 10% li kredit aldıńiz deylik. Siz taǵı kireyge ofis aldıńiz. Ijara haqi jılıǵa 2000 dollar bwlsin, ofisni boyawǵa 2000 dollarǵa kraska aldıńiz. Jıl aqırıǵa kelip 20000 dollar kreditni hám 2000 dollar payızın qaytarasiz, paydalanilagan mebeldi 5000 dollarǵa sotdingiz deylik.
Sizdi qaytpaytuǵın ǵárejetińiz 12000 dollar ijara xaqi, 2000 dollar procent tólewshi, 2000 dollar kraska sarpı, mebeldi qaytpaytuǵın ǵárejeti 1000 dollarǵa teń.
Barlıq ǵárejetlerdi aǵıs kórinisinde esapqa alıw, ǵárejetler hám nátiyjelerdi esaplawdı ańsatlastıradı. Mısalı, biznesdi júrgiziwdiń 1 jıllıq ma`nisin esaplawda bul usıl júdá qol keledi.
Matematikalıq esap -kitaplar :
Ǵárejetlerdi minimallastırıw máselesi berilgen
minX1X2 (w1x1+w2x2)
f (x1x2) = y, bolǵanda
Bul máseleni birinshi sheshiw usılı shegaralıq shártni funktsiyaǵa qoyıw arqalı yechiladi.
Ekinshi usılı Logranj funktsiyasınan paydalanıp sheshiw
L = w1x1+w2x2-λ (f (x1x2)-y)
bul jerde x1, x2 hám λ boyınsha paydaa alsak
bul usıldı Kobba-duglas funktsiyasına qollaymiz:
ǵárejetlerdi minimallastırıw máselesin jazamız :
ornına qoyıw usılını qollaymiz
alınǵan nátiyjeni maqset funktsiyasına qóyamız :
Endi bul funktsiyadan x1 boyınsha xosida alıp onı nwlga teńlestirip x1 ge kóre jazamız. Nátiyjede, x1 ge talap funktsiyasın alamız.

Qadaǵalawvamuhokamauchunsavollar

1. Firmanıń ishki hám sırtqı ǵárejetlerin anıqlama berb beriń.
2. Óndiris ǵárejetleri grafikda qanday suwretlenedi?
3. Ortasha hám ózgeriwshen ǵárejetler. 104
4. Qanday ǵárejetlerge ózgermeytuǵın ǵárejetler dep ataladı?
5. Óndiriwshiniń teń salmaqlılıq shártini grafik hám metematik usılda sáwlelendiriń.
6. Chekli ǵárejet neni ańlatadı?
7. Chekli ózgeriwshen ǵárejetler qanday anıqlanadı?

8-tema. Firma hám tarmaqtiń usinisi

Joba:
1. Bazar ortalıǵı hám sap báseki
2. Básekilashuvchi firmanıń usınıw boyınsha sheshimi, teris usınıs funktsiyası
3. Firma (óndiriwshi) dıń paydası hám artıqmashlıǵı
4. Uzaq múddetli usınıs sızıǵı hám ortasha ózgermeytuǵın ǵárejet.

Bul jerde biz paydanı maksimallastırıw modeliden paydalanıp básekilashuvchi firmanıń usınıs sızıǵını jáne onıń ǵárejetler funktsiyasın keltirip shıǵaramız. Birinshi náwbette, firma ǵárejet etedigin bazar ortalıqın ańlatpalaymız.

Bazar ortalıqı
Hár bir firma óz iskerliginde ekew za’ru’rli qarar qabıllawǵa dus keledi: qansha ónim óndiris kerek jáne bul ónimge qanday narxni belgilew kerek. Paydanı maksimallastırıwda sheklewler bolmaǵanda edi firma úlken kólemde ónim islep shıǵarıp oǵan joqarı dárejede baha belgilewi múmkin edi. Lekin, óndiris shegaralıq shártlersiz bolmaydı. Ulıwma túrde, firma óz iskerliginde eki túrdegi sheklewge dus keledi.
Birinshiden, óndiris funktsiyasında sáwlelengen texnologiyalıq sheklewge dus keledi. Texnologiyalıq tárepten múmkin bolǵan sheklengen óndiris faktorları kombinatsiyası vaishlab shıǵarıw kólemi ámeldegi hám bunı firma itibarına alıwı kerek.
Endi biz yagni sheklew kiritemiz. Bul bazar tárepinen qoyılatuǵın sheklew. Firma qansha bolıp tabıladı ónim islep shıǵarıp, oǵan ózi xoxlagan narxni belgilewi múmkin, lekin, ol bazarda qarıydarlar qansha satıp alsa sonsha ónim satıwı múmkin.
Eger firma ónimine R baha belgilesa ol X muǵdarda ónim satıwı múmkin. Qoyılǵan baha menen sotilgan ónim ortasındaǵı baylanıslılıqdı biz firmanıń ónimine talap sızıǵı deymiz. Bazar talap sızıǵı hár bir narxda qarıydarlar qansha tavar satıp alıwın xoxlashini kórsetedi. Eger bazarda basqa firmalar da bolsa, bólek firma ushın sheklew hám taǵı basqasha boladı. Bul túrde, firma chishlab shıǵarıw kólemi hám narxni belgilengende basqa firmalardıń háreketi qanday bolıwın shama menen oyda sawlelendiriwi múmkin.
Bul máseleni sheshiw firma ushın da, tejewshiler ushın da sheshiw qıyın. Bul máseleni sheshiwde túr-túrli múmkinshilikler bar. Biz olardı sistemalı qaraymız. Firmalar ónim kólemi hám narxni belgilengende basqalardıń buǵan bolǵan reaktsiyasın ańlatıwda “bazar ortalıǵı ” termininen paydalanamız.
Biz bul temada ápiwayı bazar ortalıǵını yaǵnıy sap báseki ortalıǵını úyrenemiz. Bul model basqa bazar ortalıǵı modellerin salıstırıwlawda baslanǵısh noqat bolıp esaplanadı hám sol modeldiń ózi da za’ru’rli model bolıp onı úyreniw úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Biz birinshi, sap básekine tejewshi noqatı názerden tariyp beramiz jáne onı tiykarlawǵa háreket etemiz.
Sap báseki
Bazar sap básekilashgan boladı, eger hár bir firma bazar narxini onıń ózi islep shıǵarǵan ónimi kóleminden baylanıslı emes dep esaplasa. Sonday eken, básekilashgan bazarda firmanı qızıqtırarlıq zat qansha hajimda ónim óndiris. Ol qansha ónim islep shıǵarmasin onıń ónimi birdey satıladı - ámeldegi bazar narxida.
Básekilashgan bazarǵa mısal retinde birdey ónim óndiriwshi qandayda bir tarmaqqa qarawlı firmalardı qaraw múmkin. AQShda sonday tarmaq bolıp bıyday bazarı bolıwı múmkin. Mińlaǵan fermerler bıyday jetiwtiradi. Bunday jaǵdayda hár bir firma ushın bıyday narxi bazar tárepinen aldınan belgilengen.
Fermer bıydayǵa qanday baha belgilew tuwrısında bas qotirmaydi, lekin, qansha bıyday jetistiriw kerek degen soraw onı álbette qızıqtiradi. Sonı atap ótiw kerek bazarda firmalar sanı kem bolǵanda da baha bazar tárepinen ornatılıwı múmkin. Mısalı, 3 dane yamasa 4 dane firma tez buz'ladıǵan tavar sotganda yamasa tiri balıq, yamasa gúl sotganda hár bir bazarǵa kirgen firma bazardaǵı narxni qabıllawǵa májbúr boladı.
Básekilashgan bazarda básekilashuvchi firma ushın baha menen talap muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıqdı g'rafikda súwretlew múmkin. Firma ónimine talap sızıǵı gorizantal boladı. Yaǵnıy, básekilashuvchi firma bazar narxidan joqarı narxda sotmoqchi bolsa ol xesh qansha tavar sotaolmaydi, bazar narxida sotsa ol xoxlagancha tavar muǵdarın satıwı múmkin. Eger ol tavardı bazar narxidan tómen narxda sotsa ol bazardaǵı barlıq ǵárejetlerdi ózine tartıp aladı yaǵnıy, ol bazar talabını qandırıwı múmkin.
1-súwret. Básekilashuvchi firma ushın talap sızıǵı.

Talap sızıǵı sonı ańlatadıki, firma xoxlagan muǵdardaǵı tavardı bazar narxida yamasa odan pas narxda satıwı múmkin. Ekinshiden, siz qansha kóp tavar sotsangiz da bazar narxi ózgermeydi, bazar baha siz sotadigan tavar muǵdarıdan baylanıslı emes. Bul jerde bazar talap sızıǵı bazar narxi menen ulıwma sotilgan tavar kólemin ortasındaǵı baylanıslılıqdı ańlatadı. Básekilashuvchi firmanıń talap sızıǵı bazar narxi menen usı konkret firma tárepinen islep shıǵarılǵan tavar kólemi ortasındaǵı baylanıslılıqdı kórsetedi.

Bazar talap sızıǵı qarıydarlardıń bazardaǵı xatti-háreketine baylanıslı. Firmanıń talap sızıǵı tekǵana qarıydarlar háreketiden, bálki basqa firmalardıń háreketine da baylanıslı. Ádetde básekilashgan bazar modeli bolıp, bazarda háreket etetuǵın kishi firmalar sanı kóp bolıp, olardıń hár biri gorizontal talap sızıǵıǵa dus keletuǵın bazar esaplanadı. Lekin, bazarda sheklengen firmalar háreket qilsa da ol básekilashgan bazar bolıwı múmkin.
Básekilashuvchi firma tárepinen usınıs tuwrısında qarar qabıllaw
Biz kórdikki básekilashuvchi firma bazar nariga tásir kórsete almaydı. Básekilashuvchi firma aldında turǵan paydanı maksimallastırıw máselesin tómendegishe jazıw múmkin:
maxyP*Y-C (y)
C (y) - ulıwma ǵárejet;
Y - ulıwma ónim kólemi;
R - baha.

Bul jerde payda jalpı dáramattan (PY) ulıwma ǵárejetti C (y) ayrilganiga teń. Firma paydanı maksimallastırıwda chekli dáramat, chekli ǵárejetke teń bolǵan noqatqa tiykarlanadı. Bul noqatda bir birlik qosımsha ónim óndiristen alınatuǵın qosımsha dáramat sol qosımsha ónimdi óndiris ushın ketetuǵın qosımsha ǵárejetke teń boladı. Eger sol shárt atqarılmasa firma qosımsha ónim islep shıǵarıp paydanı asırıwı múmkin bwlardi.

Básekilashuvchi firma bolsa chekli dáramat tavar narxiga teń boladı. Mısalı, firma ónim óndiris kólemin ∆y ka asırdı, ol jaǵdayda qosımsha dáramat ∆R teń:
∆R = P ∆Y
Bunnan (p - ózgenmas bolǵanı ushın ), qosımsha bir birlik ónimnen alatuǵın dáramat qwydagicha anıqlanadı :
Sonday eken, chekli dáramat tavar narxiga teń. Sonday etip, básekilashuvchi firma óndiris kólemin Y ni chekli ǵárejet tavar narxiga teń bolǵan noqatda tańlaydı :
P = MC (y)
Biz berilgen bazar narxida paydanı maksimallastırıwshı ónim kólemin tabıwchimiz.
Shama menen oylayıq, óndiris kólemi Y bolǵanda tavar narxi chekli ǵárejetten úlken bwlsin, ol túrde firma óndiris kólemin arttırıp óz paydasın asırıwı múmkin, yaǵnıy tavar baha chekli ǵárejetten úlken bolsa jazıw múmkin.
ápiwayılastırsaq
P∆Y - ∆C> 0
Bul degeni qosımsha ónim óndiristen alınǵan dáramat ǵárejetten úlken. Sonday eken, payda asıwı kerek.
Tap sonday analiz arqalı, baha chekli ǵárejetten kishi bolǵan túrde da sonday juwmaq etiw múmkin.
Sonday etip, firma optimal ónim óndiris kólemin tavar narxi chekli ǵárejetke teń bolǵan noqatda tańlaydı. Bazar narxi P qanday bolıwıdan qaramastan, firma ónim óndiris P=MC (y) shárt orınlanǵan túrde tańlaydı. Usınıń sebepinen, básekilashuvchi firmanıń usınıs sızıǵı onıń chekli ǵárejet sızıǵı menen ústpe-úst túsedi. Lekin, bul jerde bir tu zatish kirgiziwge tuwrı keledi. Yaǵnıy, chekli ǵárejet sızıǵınıń tómenlew bólegine tuwrı keletuǵın ónim kólemin itibarǵa almaymız. 2-súwret.
Bul jerde y1 noqat chekli ǵárejet sızıǵını tómenlewine tuwrı keledi, sol sebepli ol itibarǵa alınbaydı. y2 paydanı maksimallashtiruchi noqat. Sonday etip biz, chekli ǵárejetti tómenlewine tuwrı keletuǵın óndiris kólemlerin itibarǵa almaymız, sebebi chekli ǵárejetti azayıwı paydanı asıradı. Básekilashuvchi firmanıń usınıs sızıǵı, chekli ǵárejet sızıǵınıń wsuvchi tárepin quraydı.
2-súwret. Shekli ǵárejet hám usınıs sızıǵı.

Narxni chekli ǵárejetke tengligi paydanı maksimallashtirishning zárúriy shárti esaplanadı. Firma mudamı nol kólemdegi ónim óndiris múmkinshiligine iye.

Bazi qallarda firma ushın nol kólemdegi ónim óndiris za’ru’rlilew esaplanadı. Biz paydanı maksimallastırıwshı noqat menen nol kólemde ónim islep shıǵaradıǵan noqattı salıstırıwlaymız.
Eger firma nol muǵdarda ónim islep shıǵarsaham Y ózgermeytuǵın ǵárejet F ni tóliydi. Sonday eken, nol ónim islep shıǵarılsa onıń paydası - F ga teń. Y muǵdarda ónim islep shıǵarsa payda teń: PY- CV (y) - F. Firma iskerligin toqtatgani maqul eger
- F>PY - CV (y) - F
yaǵnıy, nol kólemdegi ónimde alatuǵın “payda ” (ózgermeytuǵın ǵárejet tólewi), baha chekli ǵárejetke teń bolǵan jaǵdaydaǵı paydadan úlken bolsa firma iskerligin toqtatadı. Firma iskerligin toqtatıw shárti yamasa firmanı jabılıw shártini jazamız
Eger ortasha ózgeriwshen ǵárejet narxdan úlken bolsa AVC (y) >P firma ónim óndirisdi toqtatıw arqalı ǵárejetti minimallastırıw múmkin.
Bul túrde, joqarıdaǵı shártga kóre Y muǵdardaǵı ónimdi satıwdan alınǵan dáramat ózgeriwshen ǵárejetti oraw ushın jemiriledin ańlatadı, eger ol óndirisdi dawam ettirsa ǵárejetler asıp baradı, birdan bir jol óndirisdi toqtatıw.
Joqarıdaǵı muloxazalar kwrsatyaptiki, chekli ǵárejettiń ortasha ózgeriwshen ǵárejetten joqarıda jatqan bólegigine firmanıń usınıs sızıǵını beredi. Eger baha chekli ǵárejetke teń bolǵan noqat ortasha ózgeriwshen sızıqtan tómende yotsa firmanıń optimal optimal óndiris kolemi nolga teń bolǵanı maqul. Endi firmanıń usınıs sızıǵını chizamiz.
Teris usınıs funktsiyası.
Tuwrı usınıs funktsiyası óndiris kolemi baha funktsiyası retinde bolsa, teris usınıs funktsiyasında narxni óndiristiń funktsiyası retinde qaraladı. Shekli ǵárejet sızıǵınıń hár bir noqatıda baha chekli ǵárejetke teń bolǵanı ushın, bazar narxi hár bir firma chekli ǵárejettiń ólshewi bolıp xizmet etiwi kerek. Úlken kólemde ónim óndiriwshi firma hám kishi kólemde ónim óndiriwshi firma birdey chekli ǵárejetke ıyelewi kerek eger olar paydasın maksimallashtiradigan bolsa. Olardıń ulıwma ǵárejetleri bir-birdan parıq etiwi múmkin, lekin chekli ǵárejetleri birdey bolıwı kerek. Firmanıń teris usınıs funktsiyası tómendegi teńleme menen ańlatpalanadı.
P = MC (y)
Payda hám óndiriwshi artıqmashlıǵı.
Biz bazar narxi berilgende optimallıq shártidan P=MC (y) paydalanıp firmanıń optimal iskerlik kórsetiw noqatını tappaqtasımız múmkin. Optimal noqattı bilsak firmanıń paydasın esaplawimiz múmkin. 21. 4 suwretde tuwrı tórtmuyushning júzi P*y* jalpı dáramattı beredi. Maydan y*AC (y*) ulıwma ǵárejetti beredi, sebebi
Bul jerde payda sol ústlerdiń ayırmasıǵa teń.
Payda
Endi óndiriwshi artıqmashlıǵını esleytuǵın bolsaq Y usınıs sızıǵınıń shep tárepindegi maydan menen anıqlanardi, tap sonday, qarıydar artıqmashlıǵı talap sızıǵınıń shep tárepindegi maydan menen anıqlanardi. Óndiriwshi artıqmashlıǵı firmanıń paydası menen baylanıslı ekenligin kóriw múmkin. Anıqlaw aytsak, óndiriwshi artıqmashlıǵı jalpı dáramattan ózgeriwshenxarajatlarni ayrilganiga teń yamasa payda summası menen ózgermeytuǵın ǵárejet summasına teń.
Payda = P*y - Cv (y) - F
Óndiriwshi artıqmashlıǵı = P * y - Cv (y)
Óndiriwshi artıqmashlıǵını ólshewdiń kóp tarqalǵan usılı bul tuwrı tórtmuyush maydanıǵa teń bolǵan dáramattan y * AVC (y*) tórtmuyush júzin ayrish arqalı tabıw esaplanadı. Lekin, óndiriwshi artıqmashlıǵını ólshewde chekli ǵárejet sızıǵıdan da paydalanıladı.
Ekenin aytıw kerek, chekli ǵárejet sızıǵı astındaǵı tarawdıń ulıwma ózgeriwshen ǵárejetlerdi wlchaydi.
Xaqiqatdan da chekli ǵárejet sızıǵı astında birń tavardı óndiriske ketken ǵárejet plyus ekinshi tavardı óndiriske ketken ǵárejet plyus hám taǵı basqa. Usınıń sebepinen, óndiriwshi artıqmashlıǵını tabıw ushın jalpı dáramattı ańlatiwshı tórtmuyush júzinden, chekli ǵárejet sızıǵı astında jatqan yuzani ayırıw kerek boladı.
Basqa usıl, bul joqarıdaǵı eki usıldan bir waqıtta paydalanamız. Shekli harajat ortasha ózgeriwshen ǵárejetke teń bolǵan noqatqasha bolǵan óndiriwshi artıqmashlıǵını tórtmuyush usılı járdeminde anıqlaymız, keyingi bólegin chekli ǵárejet sızıǵı ústindegi tarawdı anıqlaw arqalı tabamız. Bizni óndiriwshiniń ulıwma artıqmashlıǵı kóp qızıqtirmaydi. Kóp qallarda óndiriwshi artıqmashlıǵınıń ózgeriwi bizni kóbirek qızıqtiradi. Firmanıń ónim óndiris kólemi y* den y' ga ózgerganda, óndiris artıqmashlıǵı trapetsiya maydanıǵa teń boladı. Suwretden kóriw múmkin, y* den y' ga ótkende bul ózgeris bir tárepden óndiriwshi artıqmashlıǵını bersa ekinshi tárepden y* den y' ga júrgende paydanı ózgeriwin beredi, sebebi ózgermeytuǵın ǵárejet ózgermeydi. Usınıń sebepinen óndiristiń ózgeriwin paydaǵa tásirin ólshewde ortasha ǵárejet sızıǵıdan paydalanmastán, chekli ǵárejet sızıǵı boyınsha optimal axborat arqalı esaplaw múmkin.
Mısal. Firmanıń ulıwma ǵárejet funktsiyası C (y) = y2 + 1. Shekli ǵárejetti tabamız hám onı narxga teńlestirsak biz chekli ǵárejet menen kórsetilgen teris usınıs sızıǵını alamız.
P = 2 y
Bul formulada baha óndiris funktsiyası. Ǵárejet sızıǵını alıw ushın y ni tawıp jazamıza.
S (P) = y = P/2
C (y) = y2 + 1 funktsiya ushın usınıs sızıǵı hám islep shıǵarıwshı artıqmashlıǵı.
Eger bul usınıs funktsiyasın paydanı esaplaw formulasıǵa qóysaq, alamız
Endi payda maksimumi, óndiriwshi artıqmashlıǵı menen qanday baylanısqanlıǵın qaraymız. Suwretden kóriw múmkin óndiriwshi artıqmashlıǵı usınıs sızıǵınıń shep tárepinen júzege teń, yaǵnıy hasası y=P/2 hám bálentligi P ga teń bolǵan úshmúyeshlik yuziga teń. Bul úshmúyeshliktiń júzi
Alınǵan ańlatpanı payda ańlatpası menen salıwtirsak islep shıǵarıwshı artıqmashlıǵı, payda plyus ózgermeytuǵınxarajatga teń.
Firmanıń uzaq múddetli usınıs sızıǵı.
Firmanıń uzaq múddetli usınıs funktsiyası, firma óndiris quwatın ózgertirganda (qısqa múddetli aralıqda ózgermeytuǵın boladı ), optimal noqatda firma qansha ónim óndirisdi kórsetedi (bul jerde optimal noqat, qısqa múddetli ortaǵa ǵárejettiń minimumıǵa tuwrı keletuǵın óndiris kólemi). Firmanıń uzaq múddetli usınıs sızıǵı tómendegi ańlatpa arqalı beriledi.
P = MCi (y) = MC (y1K (y))
Qısqa múddetli usınıs sızıǵı K dıń ózgermeytuǵın ma`nisinde narxni chekli ǵárejetke tengligi shárti arqalı beriledi.
P = MC (y1K)
Qısqa múddetli usınıs sızıǵı berilgen óndiris kólemine hám K dıń ózgermeytuǵın ma`nisidegi chekli ǵárejetti bildirsa, uzaq múddetli usınıs sızıǵı K dıń optimal ma`nisinde óndiristiń chekli ǵárejetin ańlatadı.
Qısqa hám uzaq múddetli chekli ǵárejetler ózgermeytuǵın omilning optimal ma`nisi K* de hám y* óndiris kóleminde bir - birine teń boladı.
Sonday etip, firmanıń qısqa hám uzaq múddetli usınıs sızıqları óndiris kólemi y* bolǵanda ústpe- úst túsedi.
Uzaq múddetli aralıqda firma paydalanatuǵın faktorlardı ózgertiw múmkin. Firmanıń uzaq múddetli aradaǵı tańlawı, bul iskerligin dawam ettiriw yamasa toqtatıw. Uzaq múddetli aralıqda firma óz iskerligin toqtatıp nolga teń payda alıw múmkin, yaǵnıy uzaq múddetli teń salmaqlılıqda keminde nol payda alınadı
Py - C (y) ≥ 0
bunnan
Bul degeni, uzaq múddetli aralıqda baha keminde ortasha ǵárejetke teń bolıwı kerek. Usınıń sebepinen, chekli ǵárejet sızıǵınıń uzaq múddetli ortasha ǵárejetten joqarıdaǵı wsadigan bólegi firmanıń uzaq múddetli usınıs sızıǵını beredi. Uzaq múddetli aralıqda barlıq ǵárejetler ózgeriwshen bolǵanı ushın uzaq múddetli aralıqda narxni ortasha ǵárejetten joqarı bolıwı, qısqa múddetli aralıqda narxni ortasha ózgeriwshen ǵárejetten joqarı bolıwı menen ekvivalent bolıp tabıladı.
Uzaq múddetli ortasha ózgermeytuǵın ǵárejet.
Uzaq múddetli aralıqda firma paydalanatuǵın texnologiya ózgermeytuǵın masshtabǵa iye bolsa, firmanıń uzaq múddetli usınıs sızıǵı bolıp onıń uzaq múddetli chekli ǵárejet sızıǵı esaplanadı hám ol firmanıń xaraati ózgermeytuǵın bolǵanda, uzaq múddetli ortasha ǵárejet menen ústpe-úst túsedi.
Uzaq múddetli usınıs sızıǵı ózgermeytuǵın ortasha ǵárejet Cmin den ótetuǵın gorizantal tuwrı sızıqtan ibarat boladı.
Uzaq múddetli usınıs sızıǵı sonı kórsetedi, P = Cmin bolǵanda firma hár qanday kólemde ónim usınıwǵa tayın, eger P>Cmin bolsa firma jáne de kóbirek ónim usınıs etedi, eger P< bolsa firma qansha ónim islep shıǵarmasin zálel kóreveradi hám bunday túrde, yaǵnıy Cmin den kishi bolǵan hár qayday narxda firma nol muǵdarda ónim islep shıǵaradı, jabıladı.
Paydanı maksimallastırıw máselesiniń qoyılıwı hám sheshimi:
minyPy -C (y)
y ≥ 0 bolǵanda
Optimal óndiris kólemin yaǵnıy optimal usınıs y* ni tabıwdıń zárúriy shárti paydaa alıw
P - C' (y*) = 0
Ekinshi tártipdegi shárti
- C' (y*) ≤ 0
Birinshi shárti baha chekla ǵárejetke teńligin ańlatadı. Ekinshi shárti chekli ǵárejet wsuvchiligini ańlatadı.
Eger y* kólemde P

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Jetilisken básekilashgan bazardıń tiykarǵı shártleri neler?
2. Firma hám taromqning uzaq múddetli aradaǵı teń salmaqlılıq awhali qanday anıqlanadı?
3. Firmanıń uzaq múddetli aradaǵı usınıs sızıǵı neler menen belgilenedi?

9 -tema. Oligopoliya

1. Oligopoliya, strategiyasın tańlaw. Óndiris kolemi boyınsha lider.
2. Ergashuvchi wazıypası. Lider wazıypası
3. Bir waqıtta óndiris kolemin belgilew. Kóp firmalar bolǵanda Kurno teń salmaqlılıqı
4. Bahalardı bir waqıtta belgilew. Shártlesiw.

Oligopoliya - bushundaybozorturiki, odagitovartaklifininghammasi, yokideyarlihammasibirnechaishlabchiqaruvchifirmalartomonidanbwlibolinganvabubozorgayangifirmalarningkirishikattatwsiqorqalicheklanganbwladi.

Oligopoliya sózi grekcha bolıp (oligos - bir neshe, poleo - sotaman) satıwshılardıń kamligini ańlatadı. Oligopol tarmaqlarǵa mısal retinde AQShning avtomobil' sanaatı, polat, alyumin, elektrouskunalar hám kompyuter tarmaqların keltiriw múmkin. Bul tarmaqlarda islep shiǵarıladıǵan ulıwma ónim kólemi bir neshe firmalar úlesine tuwrı keledi.
Oligopolik bazardı onıń tómendegi ush ayrıqshalıqı ajıratıp turadı : birinshiden, tarmaqta iskerlik kórsetip atırǵan firmalardıń kamligi; ekinshiden, tarmaqqa kiretuǵın firmalar ushın kúshli tosqınlıqlardıń bar ekenligi; úshinshiden, oligopolik bazardaǵı firmalardıń háreketi bir-birine baylanıslılıǵı.
Oligopolik bazardıń úshinshi ayrıqshalıqına kóre, firmalardıń ekonomikalıq háreketleri bir-birine baylanıslı, yaǵnıy hár bir firma qandayda bir ekonomikalıq strategiyanı tańlaǵanda, basqa firmalardıń usı strategiyaǵa bolǵan munasábetin itibarǵa alıw kerek boladı.
Mısalı, bir firma óz ónimine talaptı xoshametlew ushın óniminiń narxini 10 procentke kamaytirsa, ol tiykarınan básekilashuvchi firmalar esabınan óz ónimin satıw kólemin talayǵa arttırıp olar esabınan qosımsha payda olirishi múmkin.
Lekin firmanıń bul baha siyasatina juwapan basqa básekilashuvchi firmalar túr-túrli ekonomikalıq siyasat aparıwı múmkin:
birinshiden, basqa firmalar itibar bermasligi múmkin;yekinshiden, olar da narxni 10 procentke túsiriwi múmkin, nátiyjede firmalar alatuǵın payda muǵdarı azayadı, hátte nolga teń bolıwı da múmkin: úshinshiden, basqa firma bul firmanı sındırıw maqsetinde ónimine bolǵan narxni 10 procentten joqarıroqga tómenletiwi múmkin, lekin bunday jaǵdaynı dawam etiwi bahalar jangiga alıp keliwi múmkin. Bahalar janggi - bul básekilashadigan firmalar tárepinen oligopolik bazarda bahalardı basqıshpa-basqısh túsiriwi bolıp tabıladı.
Ulıwma alǵanda, oligopolik bazarda firma tárepinen qabıl etilgen hár qanday ekonomikalıq siyasat - bahalardı ózgertiw, óndiris kólemin ózgertiw, reklamanı kúsheytiw - raqobotlashuvchi firmalardıń usı siyasatǵa bolǵan munasábetin biliwdi jáne onı prognoz etiwdi talap etedi.
Bahalar jangi baha ortasha ǵárejetke teń bwlgunga shekem dawam etedi, yaǵnıy P=AC=MC. Bul teńlik oligopolik bazar teń salmaqlılıqın beredi. Teń salmaqlılıq jaǵdayda hesh bir firma narxini kemeytiwden qosımsha payda olaolmaydi. Teń salmaqlılıq jaǵdayda firmalardıń ekonomikalıq paydası nolga teń.
Kurno modeli. Eki básekilashuvchi firma ortasındaǵı munasábetlerdi duopoliya sharayatında 1938 jıl birinshi bolıp úyrengen fransuz tejewchisi O. Kurno esaplanadı. Bul munasábetti úyreniwde tómendegiler shama menen oylainadi: eki firma da birdey tavar islep shıǵaradı jáne bul tovarlarǵa bolǵan bazar talabı sızıǵı olarǵa belgili. Eki firma da bir waqtıniń ózinde ózbetinshe túrde tavar óndiris boyınsha qarar qabıl etedi. Óndiris boyınsha qarar qabıl etilgende, hár bir firma sonı biliw kerek, onıń básekichisi da óndiris boyınsha qarar qabıl etedi hám ónimniń sońı narxi eki firma tárepinen islep shıǵarılǵan ulıwma ónim kólemine baylanıslı boladı.
Kurno modelinde hár bir firma ónim óndiris boyınsha qarar qabıl etkende, básekishi firma tárepinen islep shiǵarıladıǵan ónim kólemin ózgermeytuǵın dep qaraydı. Kurno modelin mısalda kórip shıǵamız (12. 4-súwret).
Shama menen oylayıq, ekinshi firma ónim islep shıǵarmaydı. Ol halda birinshi firmanıń talap sızıǵı (birinshi firma ónimine talap ) bazar talap sızıǵı menen ústpe-úst túsedi. 12. 4-suwretde bul sızıq D1 (0). Shama menen oylayıq, birinshi firmanıń chekli ǵárejetleri MC1 ózgermeytuǵın. Birinshi firmanıń talap sızıǵıǵa sáykes keletuǵın chekli dáramat sızıǵı MR1 (0) da suwretde keltirilgen. Suwretden kórinip turıptı, olda, birinshi firmanıń paydasın maksimallashtiradigan óndiris kolemi 60 birlikka teń (MR1 (0)menen MC1 sızıqları kesilisken noqat ). Sol sebepli da birinshi firma ekinshi firma ónim islep shıǵarmaydı, dep boljaǵanlıqda, maksimal dárejede, yaǵnıy 60 birlik ónim óndirisi múmkin.
12. 4-súwret. Birinshi firmanıń ónim óndiris kólemin ekinshi firmanıń óndiris kólemine kóre optimallastırıw grafigi.

Eger birinshi firma, ekinshi firma 60 birlik ónim islep shıǵaradı, dep shama menen oylasa, ol halda birinshi firmanıń talap sızıǵı 60 birlik shepke jıljıǵan bazar sızıǵı retinde keledi. Suwretde bul talap sızıǵı D1 (60 ) menen kórsetilgen, bul talap sızıǵıǵa uyqas chekli dáramat sızıǵı MR1 (60 ) boladı. Bunday halda birinshi firmanıń paydasın maksimallashtiradigan óndiris kólemi 30 birlikke teń (bul noqat MR1 (60 ) vaMC1shiziqlari kesilisken noqat ). Eger birinshi firma ekinshi firma 90 birlik ónim islep shıǵaradı, dep shama menen oylasa, birinshi firmanıń jańa talap sızıǵı aldınǵısına salıstırǵanda shepke 30 birlik jıljıydı. Bul sızıq suwretde D1 (90 ). Endi birinshi firma paydasın maksimallashtiradigan óndiris kólemi 15 birlikka teń. (MR1 (60 ) =MC1 bolǵan noqat ). Hám aqır-aqıbetde, birinshi firma ekinshi firmanı 20 birlik ónim islep shıǵaradı, dep shama menen oylasin. Ol halda birinshi firmanıń talap hám chekli dáramat MR1 sızıqları vertikal ordinata oǵını kesip ótedi (bul suwretde keltirilmagan) hám birinshi firma ulıwma ónim islep shıǵarmaydı. Eger biz birinshi firmanıń ónim óndirisin ekinshi firmanıń óndiristen baylanıslı halda qanday ózgeriwdi grafikda (12. 5-súwret) kóretuǵın bolsaq, birinshi firmanıń ekinshi firma óndiristen baylanıslı óndiris sızıǵını alamız, yaǵnıy bunday baylanıslılıqdı Q1 (Q2) funktsiya kórinisinde ańlatıwimiz múmkin.

12. 5-súwret. Kurno teń salmaqlılıqı.

Birinshi firmanıń ekinshi firma óndiriske kóre, óndiris sızıǵı Q1 (Q2) suwretde AB sızıǵını beredi.

Tap sonday, ekinshi firmanıń ónim óndiris kólemin birinshi firma óndirisine kóre analiz etip, nátiyjede ekinshi firmanıń óndiris sızıǵı Q1 (Q2) ni alıwımız múmkin (12. 5-súwret). Q1 (Q2) sızıǵı ekinshi firmanıń birinshi firma óndiris kólemin boljaǵanlıqdaǵı hám jáne usınıń menen birinchi firmanıń óndirisi ekinshi firmanıń óndiris kóleminden baylanıslı ekenligin ańlatadı. Agarfirmalarning chekli ǵárejetleri bir-birinen parq qilsa, yaǵnıy MC1≠ MC2bwlsa, olardıń óndiris sızıqları Q1 (Q2) hám Q2 (Q1) lar da bir-birinen parıq etedi (12. 5-súwret).
Birinshi firmanıń óndiris sızıǵı menen ekinshi firmanıń óndiris sızıǵı kesilisken E noqatqa uyqas keliwshi birinshi hám ekinshi firmalar tárepinen islep shiǵarıladıǵan ónim kólemleri teń salmaqlılıqı Kurno teń salmaqlılıqı dep ataladı.
Kurno modeli duopolistlar Kurno teń salmaqlılıq jaǵdayıda bwmaganda, olar sol teń salmaqlılıqǵa erisiw ushın háreket etiwi múmkinligi tuwrısında hesh nárse demaydi. Ne ushın degende, modelde básekichining ónim óndiris kólemi ózgermeytuǵın dep etiletuǵın tiykarǵı boljawı atqarılmaydı. Hesh qaysı firmanıń ónim óndiris kólemi ózgermeytuǵınnan qalmaydı.
Kurno modeline mısal. Shama menen oylayıq, duopolik bazarda ekew firma háreket etedi.
Duopolistlarning bazar talabı sızıǵı sızıqlı funktsiya arqalı kórsetilgen:
Q=40 -P yamasa, P=40 -Q
Bul erda Q eki firmanıń ulıwma óndiris kólemi: Q=Q1+Q2.
Shama menen oylayıq, eki firmanıń da chekli ǵárejetleri 4 ge teń MC1=MC2=4.
Bul halda birinshi firmanıń ekinshi firma óndiris kóleminden baylanıslı óndiris sızıǵını anıqlaymız, yaǵnıy Q1 (Q2) ni. Firma paydanı maksimallastıradı, eger ol chekli dáramattı chekli ǵárejetke teńlestiretuǵın kólemde ónim islep shıǵarsa.
Birinshi firmanıń jalpı dáramatı
Chekli dáramat MR1 - bul dáramat funktsiyasınan alınǵan tuwındı bolǵanı ushın
Endi MR1ni MC1ge teńlestirip birinshi firmanıń paydasın maksimallashtiradigan óndiris kólemin tabamız : MR1=MC1=4
Birinshi firmanıń óndiris sızıǵı Q1 (Q2) ni tabamız :. (1)
Tapy sonday esap -kitaplar arqalı ekinshi firmanıń óndiris sızıǵı. (2)
Óndiristiń teń salmaqlılıq kólemlerin (1) hám (2) teńlemelerdi bir-birine teńlestirip echib tabamız, ne ushın degende teń salmaqlılıq kólemler birinshi hám ekinshi firmalardıń óndiris sızıqları kesilisken noqattıń koordinataları Q1 hám Q2ler esaplanadı :. Sonday eken, biz teń salmaqlılıq óndiris kólemleri tómendegishe dep búydewimiz múmkin: Q1=Q2= 12
Kurno sızıqların hám Kurno teń salmaqlılıqın grafikda suwretleymiz (12. 6 -súwret).
12. 6 -súwret. Bazardaǵı duopoliyani ańlatiwshı grafik.
Sonday eken, eki firma tárepinen islep shıǵarılǵan ónim kólemi Q=Q1+Q2= 24 birlik hám ónim narxi P= 40 -Q = 16.
Ulıwma paydanı anıqlaymız:
Birinshi firmanıń paydası tómendegine teń: π= 16x2-12x4 = 144
Ekinshi firmanıń paydası bolsa π2= 144 ge teń.
Ulıwma payda muǵdarı =144+144=288 ga teń.
SuwretdeQ1 (Q2) sızıǵı birinshi firmanıń Kurno sızıǵı. Q2 (Q1) sızıq ekinshi firmanıń Kurno sızıǵı. Kurno sızıqları kesilisken E noqat, Kurno teń salmaqlılıqın ańlatadı. Bul noqatda hár bir firma óz básekichisining óndiris kólemi berilgende óz paydasın maksimallastıradı.
Ekew firma bir-biri menen básekinde ekenligin joqarıda boljaǵanlıq edik. Endi shama menen oylayıq, eki firma birge keliwib háreket qilsin. Olar ózleriniń óndiris kólemlerin ulıwma paydanı maksimallashtiradigan etip tańlaydı hám alınǵan paydanı teń bolıp alıwsin. Bunday keliwib háreket etiwdi trestga qarsı (qosılıp háreket etiwge qarsı ) nızam ishlamaganda ámelge asırıw múmkin. Ekenin aytıw kerek, ulıwma paydanı maksimallastırıw múmkin, egerde olar ulıwma chekli dáramat menen ulıwma chekli ǵárejetti teńligin támiyinleytuǵın ulıwma óndiris kólemine ersisa, yaǵnıy MR=MC=4 bolsa.
Eki firmanıń jalpı dáramatı ga teń. Chekli dáramat den hám bunnan ulıwma paydanimaksimallashtiradigan ulıwma óndiris kólemi Q=18.
Endi búydew múmkin, eki firmanıń óndiris kólemleri jıyındısı 18 birlikti beretuǵın hár qanday óndiris kólemleri ulıwma paydanı maksimallastıradı.
Q1+Q2=18 teńlemeni ańlatiwshı sızıq kontrakt sızıǵı bolıp, ol eki firmanıń ulıwma óndiris kólemi 18 ni beretuǵın hám ulıwma paydanı maksimallastırıwshı túr-túrli óndiris kólemleri (Q1 hám Q2) kombinatsiyaların ańlatadı.
Usı kontrakt sızıǵı da joqarıdaǵı suwretde keltirilgen (AB) sızıǵı. Firmalar teń muǵdarda ónim islep shıǵarıp, ulıwma paydanı teń bolıp alıwları múmkin, yaǵnıy Q1=Q2=9.
Tavar narxi P=40 -18=22 ge teń. Firmalardıń ulıwma paydasın esaplaytuǵın bolsaq, ol π=22x18 - 18x4 =324 pul birligine teń boladı.
Sonday eken, firmalar keliwib háreket qilsa, Kurno teń salmaqlılıqı jaǵdayıda alatuǵın paydadan kóbirek payda alıwı múmkin boladı.
Kórinip turıptı, olda, eger eki firma keliwib háreket qilsa, Kurno teń salmaqlılıqı jaǵdayıdaǵı óndiris kóleminden kemrek kólemde ónim islep shıǵarıp maksimal payda alıwı múmkin. Sonday eken, duopolistik bazardaǵı Kurno teń salmaqlılıqı awhali eki firma ushın básekilashgan bazar teń salmaqlılıqı jaǵdayıǵa kóre jaqsılaw, lekin keliwib háreket etiwge salıstırǵanda paydalı emes. Básekilashgan bazardaǵı ónim muǵdarı MC=P shártga kóre anıqlanadı hám MC1=MC2=MC=4 bolǵanı ushın 4=40 -Q, bunnan Q=36.
Tavar narxi P=4 pul birligine teń. Firmalar básekilashgan bazarda háreket etkende, ulıwma payda nolga teń. Sebebi chekli ǵárejet ózgermeytuǵın bolıp 4 ge teń.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Oligopoliyaning qásiyetleri nelerden ibarat?
2. Oligopoliyaning ergashuvchi wazıypası degende neni túsinesiz?
3. Kurno teń salmaqlılıqın túsintirip beriń
4. Oligopoliyada shártlesiw neni ańlatadı?

10 -tema. Assimetriyaliq mag'liwmat

Joba:
1. Limonlar bazarı, sapanı tańlaw, maqul bolmaǵan tańlaw.
2. Ruwxıy zálel, maqul bolmaǵan tańlaw hám ruwxıy zálel. Signal beriw
3. «Eshki terisi nátiyjesi» mısalı.
4. Xoshametler. Korporatsiyada dawıs beriw huqıqı. Assimetrik informaciya

Informaciyabilanta'minlashhamtavakkalchiliknikamaytiradi. Nimauchundeganda, informaciyaningetishmasliginotwg'riqarorqabulqilishgaolibkeladi. Házirgivaqtdaaxborotasosiytaqchilresurslardanbiribwlib, uniolishuchunhaqtwlashkerak, yaǵnıyaxborotolishxarajatbilanbog'liq, birparaaxborotlarnihoyatdaqimmatturadi. SHuninguchunhamkeraklibwlganaxborotdanqanchaolishkerakdeganda, onıńcheklixarajatibilancheklinafinisolishtiribkwrishkerakbwladi.

Asimmetrikaxborotlashganbozor. Asimmetrikaxborot - bushundayholatki, bazardagibozorsub'ektlariwrtasidabwladigansavdo-sotiqdaularningbirqismikerakli, za’ru’rliaxborotgaega, qalǵanqismiesaegaemas.
Bazardagitovarlarnitaqsimlanishioptimalbwlishitovarlarnarxivatovartwg'risidaqanchaliktwg'riaxborotberishibilanbog'liq. Básekilashganbozorniqaraganimizdabizaxborotnisimmetrikravishdataqsimlangan, yaǵnıysotuvchilarvasotiboluvchilaraxborotbilantwliqta'minlangan, deplıqfarazqilganedik. Bunday jaǵdayda bahalar satılatuǵın naǵıymetlerdiń al'ternativ ǵárejetleri tuwrısında tolıq informaciya beredi. Anıq hám tolıq informaciyanıń bolıwı bazardaǵı naǵıymetlerdiń optimal bóliwleniwine járdem beredi.
Lekin, bazarda jaǵday pútkilley basqasha. Satıwshılar óz tovarları sapasın jaqsı bilsada, usı informaciyanı qarıydardan jasıradı. Tap sonday qarıydarlar da ózleriniń bazardaǵı hatti-háreketlerin yashirib, túr-túrli jol menen sawda-satıqda bir tárepleme tabısqa erisiwge háreket etedi. Bazar narxi ózinde júdá kóp axbortni sáwlelengenlestiredi. Usı informaciyanı bazar urıs qatnasıwshısıları qansha tolıq bilsa, sawda-satıq eki tárep ushın sonsha nátiyjeli boladı, yaǵnıy eki tárep da maksimal payda kóredi. YUqoridagidan kelip shıǵıp búydew múmkin, bazarda informaciyalar asimmetrik (tolıq ) bolmaǵanlıǵı ushın bazar mexanizmı da etarli dárejede jetilisken emes.
Ónim sapası uǵımsızlıǵı. Avtomobil hám qamsızlandırıw bazarındaǵı asimmetrik informaciya. Shama menen oylayıq, bazarda paydalanılǵan avtomobiller satıladı. Shama menen oylayıq, mashinanıń awhali (sapası ) ortasha jaǵdaydan joqarı bolsa jaqsı avtomobil, tómen bolsa - jaman avtimobil (usı máseleni 1970 jılda birinshi bolıp amerikalıq alım A. Akerlof úyrengen). Jaqsı avtomobillerdiń narxi 3000 doll. Eger bazarda eki kategoriyadagi avtomobiller sanı bir-birine teń bolsa, avtomobildiń ortasha narxi 2000 doll. boladı.
Usı jaǵdayda jaqsı avtomobildi da, jaman avtomobildi da satıp alıw múmkinshiligı 50 procentke teń.
Biraq satıwshılar ózleriniń avtomobili sapasın jaqsılaw biladi, qarıydarlar bunday informaciyaǵa iye emesler. Jaqsı mashina satıwshılardı 2000 doll. baha qánaatlantirmaydi. Jaman mashina satıwshılardı bolsa 2000 doll. baha qánaatlantıradı jáne bul baha olar kutgan narxdan talay joqarı.
Bazarda asimmetrik informaciya bolǵan sharayatta avtomobil bazarındaǵı baha avtomobil sapası tuwrısında tolıq informaciyanı bermiydi, nátiyjede bazardaǵı sawda-satıqlardı noratsional bolıwına alıp keledi. Jaqsı avtomobil iyeleri óz avtomobillerin 2000 doll. de satıwdan waz keshediler. Aqıbette jaqsı avtomobiller usınısı azayadı. Jaman avtomobiller narxi joqarı bolǵan ushın, olardıń usınısı asadı. Bunday jaǵdayda jaqsı avtomobil alıw múmkinshiligı 50 procentten nolga túsip ketedi.
Qamsızlandırıwlaw bazarı. Qamsızlandırıwlaw bazarında da avtomobiller bazarındaǵı jaǵdaynı baqlaw múmkin. Qamsızlandırıw etiletuǵın shaxs óziniń qamsızlandırıw ob'ekti tuwrısında qamsızlandırıwlovchiga qaraǵanda kóbirek informaciyaǵa iye. Sol sebepli da, bul erda zaifroq, den sawlıǵın jaqsı bolmaǵan shaxslar kóbirek qamsızlandırıw kompaniyası xızmetiden paydalanıwǵa háreket etediler. Usı jaǵday qamsızlandırıw kompaniyaların qamsızlandırıw narxini asıwına alıp keledi hám joqarı qamsızlandırıw narxi óz gezeginde sog'ligi jaqsı bolǵan shaxslardı qamsızlandırıwlawǵa bormasligini kúshaytadı.
Ruwxıy táwekelshilik (joytıw ) - joytıwlar qamsızlandırıw kompaniyası tárepinen tolıq oranıwıǵa isenip vujudga keliwi múmkin bolǵan joytıwlar múmkinshiligını sanalı túrde asırıwǵa intiluvchi adamlardıń hatti-háreketi.
Insanlar óz ómirin, múlkin qamsızlandırıwlagandan keyin, óziniń turmısıǵa, múlkiniń saqlanıwına kóbinese bıyparq qaray baslaydılar. Olar qamsızlandırıwlashgacha etiletuǵın ıqtıyat -sharalardı atqarmay qóyadılar. Bunday jaǵday táwekelchilikni kúshaytadı hám insan ózin qamsızlandırıw etken waqıya-qubılıslardıń júz bolıw múmkinshiligını asıwına alıp keledi.
Birpara nopok insanlar joqarı qamsızlandırıw haqi alıw maqsetinde, sanalı túrde óziniń eski uyini yoqadi, múlkin jaramsız jaǵdayǵa keltiredi hám hátte óz aǵayınların óltiriwne shekem baradılar.
Ruwxıy joytıwlardı tómendegi jollar arqalı kemeytiw múmkin:
sug'urtalanadigan shaxslardı jaqsılaw tekseriw, klientlerdi joytıwları boyınsha klassifikatsiya etiw tiykarında qamsızlandırıw badalini differentsiatsiyalash (yaǵnıy, joytıwı joqarı bolǵan shaxs ushın joqarı qamsızlandırıw badali belgilew);
yuqori joytıwǵa iye bolatuǵın shaxslar menen qamsızlandırıw shártnamasını tuzmaslik (náshebentler, spirtli ishimlik ishib avtomobil haydaydigan shaxslar );
ywqotishni bólekan oraw shárti menen qamsızlandırıwlaw.
Bazardaǵı asimmetrik informaciyalardı joytıw jollıq.
Bazar signalları. Bazarda satılatuǵın tavar tuwrısında, tavardı óndiriwshi firmanıń atı tuwrısındaǵı informaciyalar, tavar markası, firma belgisi, firmanıń abırayı, tavar sapası hám kepilligi tuwrısındaǵı informaciyalar bazar signalları bolıp xızmet etedi jáne bul signallar tavar satıp alıwdaǵı táwekelchilikni azaytadı. Mısalı, siz satıp olmoqchi bolǵan tavar siz bilgen, sapalı ónim islep shıǵaradıǵan firmanıń ónimi bolsa, siz ónimdi joytıwsız satıp alasız.
Auksionlar. Auksionlar da informaciyalardaǵı asimmetriyani joǵatatuǵın bazar esaplanadı. Kem ushraytuǵın kórkem óner úlgisine, tez buz'ladıǵan ónimlerge (palız eginleri, mıywe, balıq) bahalar satıw waqtında ornatıladı. Auksionlarning tiykarınan eki túri ámeldegi: Ingliz hám Golland Auksionlari.
Ingliz auksioni - bul auksionda stavka tómenden joqarıǵa qaray asıp baradı jáne bul oshish usınıs etilgen maksimal narxda tavar sotilguncha dawam etedi. Usı auksionda tiykarınan kórkem óner úlgileri, zebu-ziynatlar hám taǵı basqalar satıladı.
Golland auksionida stavkalar joqarıdan tómenge qaray, tokı tavar minimal múmkin bolǵan narxda sotilgunga shekem túsip baradı. Usı auksionda waqıt za’ru’rli áhmiyetke iye, ne ushın degende auksionda tiykarınan tez buz'ladıǵan tovarlar satıladı : guller, palız eginleriler, mıywelar, balıq hám taǵı basqalar satıladı.
Golland auksionida minimal múmkin bolǵan baha - birinshi daǵaza etilgen narxning 20 procenti esaplanadı. Eger tavar usı narxda da sotilmasa, ol satıwdan alınadı.
Jabıq auksion - bul auksionda qatnasuvshılar bir-birine baylanıslı bolmaǵan halda tavar ushın stavkalar qóyadı hám tavar kim kóp stavka qoyǵan bolsa, oǵan beriledi.
Házirgi waqıtta qarıydar huqıqını qorǵaw etiwshi nızamlar islep shıǵılǵan. Bul nızamǵa kóre qarıydar satıp alınǵan tavardan paydalanıwı dawamında kórgen fizikalıq hámde ruwxıy joytıwların orawdı satıwshıdan talap etiwge haqi bar. Lekin, qarıydar huqıqını qorǵawda ob'ektiv shegara bolıwı kerek. Rawajlanǵan mámleketlerde qarıydardıń joytıwını oraw satıp alınǵan tavar ma`nisiniń úsh esesinen aspawı kerek.
Ekenin aytıw kerek, qarıydar huqıqını qorǵaw etiw satılatuǵın tavar hám kórsetiletuǵın xızmet tuwrısında tolıq informaciyaǵa ıyelewdi talap etedi. Lekin, bunday informaciyanı alıw múmkinmi, degen soraw tuwıladı. Bul erda qarıydarlar jámiyeti hám ǵalaba xabar quralları (gazeta, radio, televidenie), nızam shıǵarıwshı hám atqarıw etiwshi húkimet shólkemleri za’ru’rli rol oynaydı. Informaciya beriwde firmalardıń ózi da úlken rol oynaydılar. Lekin, informaciya ushın haq tólew kerek.
Ekenin aytıw kerek, informaciyalardıń kútá úlken bólegi reklama formasında keledi. Lekin, reklamalar tuwrı informaciya beredimi yamasa ywqmi onı anıqlaw qıyın. Sol sebepli da bul erda tiykarǵı kriterya ónim sapası menen onıń narxi ortasındaǵı nisbatning optimal bolıwıda bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, ónim sapasınń asıwı, onıń narxini asıradı.
Alıp sotarlik jáne onıń ekonomikadaǵı ornı. Alıp sotarlik (sawdagerler) degende, payda alıw maqsetinde qandayda bir tavardı satıp alıp, onı joqarı narxda satıw iskerligi túsiniledi.
Alıp sotarlar bazar sharayatında za’ru’rli rol oynaydılar, olar artıqsha tavardı satıp alıp, qayda oǵan talap kóp bolsa, sol erga jetkizip berediler. Bul óz gezeginde tavarǵa bolǵan narxni pútkil keńislik boyınsha belgili dárejede tegis bolıwın támiyinleydi. Sawdagerleriste'molni waqıt boyınsha jılısıwını támiyinleydiler. Olar awıl xojalıq ónimlerin jaz mawsimında satıp alıp, qıs mawsimında sotadi, yamasa mol hasıl jılda satıp alıp, qurǵaqlıq kelgen jılda sotadilar. Usı jaǵday tutınıwdı aǵıl-tegilshilik waqıttan tutınıw tovarları sheklengen waqıtqa kóshiredi hám usınıń menen bahalardıń tegislewuvini támiyinleydiler.
Sawdagerler bolmaǵanda, mol hasıl jılda talap D hám usınıs S1 bolǵanda, teń salmaqlılıq jaǵday E1 noqatda ornatılǵan bwlar edi (8. 4a-su'wret)
8. 4-súwret. a) Mol hasıl jıl ; b) Zúráátli bolmaǵan jıl.

Zúráátli bolmaǵan jıldaǵı talap D usınıs S2 hám teń salmaqlılıq E2 (8. 4b-su'wret). Sawdagerler mol hasıl jılda ónim satıw kólemin Q1 den Q1' ga qısqartirib, teń salmaqlılıq narxni P1 den P1' ga kóteredi. Usınıń menen birge jamg'arilgan ónim rezervi zúráátli bolmaǵan jıldaǵı usınısdı Q2 den Q2' ga arttırıp, teń salmaqlılıq narxni P2 den P2' ga túsiredi.

Sonday etip, sawdagerler tutınıwdı mol hasıl jıldan ónim kem bolǵan jılǵa jıljıtib narxni tegislaydilar. Sawdagerlergine awıl xojalıǵıdaǵı máwsimiy terbelislerdi tegislewge járdem berediler. Sawdagerler táwekelchilikka bormaydiganlardan joytıwlardı satıp alıp, payda alıw maqsetinde ózleri táwekelchilikka baradılar.
Táwekelchilikni pasaytirshda fyucherslar, opsion hám xedjirlashtirishlar da za’ru’rli rol oynaydılar.
Fyucherslar - bul aldınan belgilengen bahalarda belgili muǵdardaǵı tovarlardı keleshekte belgili kúnde etkazish ushın dúzilgen múddetli shártnama.
Fyuchers bazarı járdeminde awıl xojalıq ónimleri, kofe, shakar hám basqa tovarlar satıladı. Fyuchers bazarı járdeminde ishbilarmon belgili muǵdardaǵı tavardı búgingi narxda keleshekte belgili múddetke qoyıw ushın shártnama tuzadi.
Opsion yamasa sıylıqǵa kóre sawda-satıq - bul Fyuchersning bir túri bolıp, oǵan kóre bir tárep komission tólew tiykarında qandayda bir tavardı keleshekte satıp alıw yamasa satıw huqıqını aldınan kelisim narxda satıp aladı. SHuni sonı da aytıw kerek, Fyuchers da, opsion da tovarlar narxini waqıt boyınsha tegislewge járdem beredi.
Xedjirlashtirish - bul operatsiya bolıp, oǵan kóre fyucherslar bazarı hám opsionlar bazarı járdeminde bir táwekelshilik basqa bir táwekelshilik menen oralanadı. Usı operatsiyanıń mánisi sonnan ibarat, bahalar ózgeriwi menen baylanıslı táwekelshilik (joytıwlar ) sawdager gerdenine júkletiledi.
Sonday etip, sawdagerchilikning áhmiyeti sonda, olar informaciyalardı informaciya iyelerinen alıp informaciyaǵa mútáj bolǵanlarǵa etkazadilar.

Qısqa juwmaqlar

Uǵımsızlıq sharayatında qarar qabıllaw degende, tolıq informaciya bolmaǵanda qarar qabıllaw túsiniledi. Qandayda bir waqıya yamasa hádiyse tuwrısında informaciya tolıq bolmasa, qabıl etilgen qarar unamsız saldarlarǵa, yaǵnıy belgili joytıwlarǵa alıp keledi. Usı joytıwlar táwekelchilikni ańlatadı.
Bazarda satılatuǵın tavar tuwrısında, tavardı óndiriwshi firmanıń atı tuwrısındaǵı informaciyalar, tavar markası, firma belgisi, firmanıń abırayı, tavar sapası hám kepilligi tuwrısındaǵı informaciyalar bazar signalları bolıp xızmet etedi jáne bul signallar tavar satıp alıwdaǵı táwekelchilikni azaytadı.
Tákirarlaw ushın sorawlar
1. Asimmetrik informaciya qanday saldarlarǵa alıp keledi?
2. Informaciyadaǵı asimmetriyani yuqotish you'llari.
3. Investitsiya táwekelchiligi degende neni túsinesiz.
4. Bazar signalları neni ańlatadı?
5. Alıp sotarlik jáne onı ekonomikadaǵı ornı.