Mikroiqtisodiyot o’zbekiston Respublikasi Oliy Va O’rta Maxsus Ta’lim

 

---

 
4. Давлат бюджетининг солиқларга кўра таркиби.Солиқ юки. 
Республикамизда 1992 йилда жами 24 турдаги солиқлар ва йиғимлар амалда бўлган бўлса 
уларнинг сони 2000 йили 17 тагача, 2006 –йилга келиб эса 12 тагача қисқарди. Солиқлар турининг 
қисқариши айрим солиқларнинг бекор қилиниши, айримларини эса қўшиб юбориш-унификация 
қилиш ҳисобига таъминланди. Масалан ижтимоий инфратузилма солиғига ободонлаштириш 
йиғими қўшиб юборилган бўлса, 2006 йилда экология солиғи мутлақ бекор қилинди.
2000-2007 йилларда фойда солиғи ставкаси 31 %дан 10 фоизга туширилди, Шунингдек, 
тадбиркорлик субъектларидан олинадиган ягона солиқ унификация қилинди, яъни унга нобюджет 
давлат жамғармаларига ўтказиладиган мажбурий тўловлардан ягона йўл жамғармаси, мактаб 
таълимини ривожлантириш жамғармасига ажратмалар ҳам қўшиб юборилди. Ягона солиқ ставкаси 
2007 йилда 13 % га, 2007 йилда эса 8 % гача пасайтирилди.* 
7-жадвал. 
Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджети даромадлари таркиби (ЯИМга нисбатан % да) 
Давлат бюджети даромад қисмининг бажарилиши (ЯИМга нисбатан % да) 
Кўрсаткичлар 
2005й. 
2006 й 
2007й. 
2008 й 
Даромадлар жами 
22.6 
20.7 
21.8 
23.7 
1. Бевосита солиқлар 
6.5 
6.0 
6.2 
6.5 
2. Билвосита солиқлар 
10.5 
9.7 
10.3 
11.2 
3.Ресурс тўловлари ҳамда 
мулк солиғи 
4.5 
3.6 
3.54 
3.6 
4.Ижтимоий 
инфратузилмани ривожлантириш 
солиғи 
1.1 
1.4 
0.7 
0.8 
5. Бошқа даромадлар 
1.1 
1.4 
1.7 
1.7 
Манба: 1.“Ўзбекистон Иқтисодиёти”. Ахборот ва таҳлилий шарҳ 2008йил. Т.: 
2009й. август., 19 б. 
Бу чора тадбирлар иқтисодиётга солиқ юкини камайтириш имконини берди.
Агар давлат бюджети даромаадларининг ЯИМдаги улуши 2000 йилда 28,5 % бўлган бўлса 2005 
йилда 22,5 % ни 227 йилда 21,8 % ни ташкил этди (7-жадвал).

---

Бизга маълумки Ягона йўл жамғармаси, Мактаб таълимини ривожлантириш жамғармас, Пенсия 
жамғармаси, Касаба уюмаси жамғармаси ва Бандлиликка кўмаклашиш жамғармасини ўз ичига 
олган давлат нобюджет фондларига тўловлар ҳам солиқ мазмунига эга бўлиб товарларлар ва 
хизматлар таннархига, уларнинг сотилиш баҳоси кўтарилишига, рақобатбардошлилиги пасайишига 
олиб келади, шунингдек корхоналар молиявий ресурслари қисқаришини келтириб чиқаради.
Нобюджет давлат жамғармаларини ҳам қўшиб ҳисобланадиган жамланма бюджет 
даромадларининг ЯИМдаги улуши сифатида аниқланадиган солиқ юкининг ҳам камайишини 
кузатишимиз мумкин. 2001-2007 йиллар давомида иқтисодиётга умумий солиқ юки 40 фоиздан 27 
фоизгача пасайтирилди.
Иқтисодиётга солиқ юкининг пасайтирилиши корхоналарнинг молиявий ресурсларининг 
кўпайишига олиб келди. “ Бу ўз навбатида инвестицияларниг кўпайиши, корхоналарнинг айланма 
маблағларини тўлдириш, ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақи ва даромадларини ошириш учун 
қўшимча манба бўлиб хизмат қилмоқда. 
Биргина 2007 йилда республикамизнинг хўжалик субъектлари солиқ имтиёзлари берилиши 
ҳисобидан ўз молиявий ресурсларини қўшимча равишда 830 млрд. сўмга тўлдиришга эришгани бу 
фикрнинг яққол тасдиғидир”

.
Кейинги уч йилдаги солиқ сиёсатига назар ташласак қуйидаги ҳолатларнинг гувоҳи бўламиз. 
2005 йилда бюджет ва солиқ тизимида амалга оширилган ислоҳотларнинг асосий натижалари 
қуйидагилардан иборат бўлди:
– солиқ юки камайди. юридик шахслар даромадига солинадиган солиқ ставкаси 18% дан 15%га, 
ягона ижтимоий солиқ 33% дан 31%га пасайтирилди. Натижада, давлат бюджетидаги солиқларнинг 
ЯИМга нисбатан улуши 22,6%гача қисқарди;
– ҳисоб-китобларга кўра, фақатгина даромад солиғи ставкасининг камайтирилиши ҳисобига 
бўшаган ва корхона ихтиёрида қолган маблағлар 40 млрд.сўмдан ошди. Ушбу маблағлар 
корхонанинг инвестиция мақсадларига йўналтирилиши мумкин; 
ягона солиқ тўловининг киритилиши солиқ тўловчилар томонидан солиқ органларига тақдим 
этиладиган ҳужжатлар сонини деярли 10 баробарга қисқартирди. 
2006 йилда юридик шахслар даромадига солинадиган солиқ ставкаси 15% дан 12%га, ягона 
ижтимоий солиқ 31% дан 25%га пасайтирилди.
Натижада иқтисодиётга давлат бюджети даромадлари бўйича ҳисобланадиган солиқ юки 20, 7 % 
гача пасайди.
*
Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш-барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош 
мақсадидир.//Ўзбекистон овози, 2008 йил 9-февраль.

---

Бу йиллар давомида солиқ юкининг пасайиши солиқ ставкаларининг камайтирилиши билан бирга 
инвесторлар ва тадбиркорлар учун солиқ имтиёзлари рўйхатининг кенгайтирилишиорқали рўй 
берди. Таҳлил қилинаётган даврда тўғри солиқларнинг ЯИМдаги улуши 7,5 % (2000 й) дан 6,2 % 
(2007 й.) гача пасайди. 
2000-2007 йилларда ягона ижтимоий тўлов ставкалари 40 фоиздан 24 фоизга пасайтирилди. Бу
нобюджет фондлари даромадларининг ЯИМдаги улуши камайишини келтириб чиқарди. Бу 
пасайиш тенденцияси 200 6 йилгача барқарор бўлди. Эгри солиқларнинг ЯИмдаги 2000 йилда 16 
%ни, 2005 йилда 10,5 %ни, 2006 йилда 9,7 фоизни ташкил этди, яъни қисқариб борди. Эгри солиқлар 
улушининг камайиши акциз солиғи бўйича йиғимларнинг фоизли қийматининг камайиши ҳисобига 
рўй берди 
Мол-мулк солиғи ва ресурс тўловларининг ЯИмдаги ва ялпи солиқ тушумларидаги улуши ошиб
борганлигини таъкидлаш лозим. Бу солиқларнинг ЯИМдаги улуши 2000 йилда 2,8 %ни, 2006 йилда 
3,6 %ни ташкил этди. 
2007 йилда олиб борилган фискал сиёсат, иқтисодиётда тузилмавий ўгаришларни давом 
эттириш, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш ҳажмларини ошириш натижасида солиқ базаси 
кенгайди. Бу эса тўлов тизимларининг мустаҳкамланиши ва солиқ маъмурчилигининг яхшиланиши 
чора – тадбирлари билан бир қаторда давлат бюджети даромадларининг ошишига олиб келди. 
Давлат бюджети даромадлари прогноз кўрсаткичларидан 4,9 % га юқори бўлди.
Давлат бюджети даромадлари 2006 йилда ЯИМга нисбатан 20,7 % бўлган бўлса, 2007 йилда 21,8 
%, 2008 йилда23,7 % ни ташкил этди
Тўғри солиқлар таркибида, жисмоний шахсларнинг даромадларидан олинадиган солиқлар 
улуши муттасил ошиб бормоқда ( 8-жадвал). Агар бу кўрсаткич 2000 –йилда 44,5 фоизни ташкил 
этган бўлса, 2004 йилда 46,2 %ни, 2005 йилда 46,9 % ни, 2006 йилда 43,9 % ни,
8-жадвал