Mikroiqtisodiyot o’zbekiston Respublikasi Oliy Va O’rta Maxsus Ta’lim

1 b 
ΔY= -------------------- ΔG - ------------------ ΔTа 
1-b(1-t)+m’ 1-b(1-t) + m’ 
Агар давлат харажатлари ва автоном солиқлар бир хил миқдорга кўпайса мувозанатли 
ишлаб чиқариш ҳажми шу миқдорга тенг ёки ундан камроқ суммага кўпаяди. Буни 
баланслашган бюжет мультипликатори деб юритилади. Баланслашган бюжет 
мультипликатори бирга тенг ёки ундан кичикроқ бўлади. 
Давлат харажатлари ўзгаришидан юзага келадиган мультипликатив самара солиқлар 
пасайишидан олинадиган мультипликатив самарадан каттароқ бўлади. Бу ҳолат давлат 
харажатларининг даромадлар ва исътемол ҳажмига таъсири (солиқлар ўзгариши таъсирига 
нисбатан) кучлироқ эканлиги оқибатидир. 
Ушбу фарқ фискал сиёсат воситаларини танлашда муҳим роль ўйнайди. Агар ҳукумат 
давлат секторини кенгайтирмоқчи бўлса, даврий пасайишни тугатиш учун ўз 
харажатларини ошириши, инфляцияни чеклаш учун эса солиқларни ошириши мақсадга 
мувофиқ бўлади. 
Аксинча, фискал сиёсат давлат секторини чеклашга қаратилган бўлса, даврий 
пасайиш шароитида солиқларни камайтиради, даврий кўтарилиш пайтида эса давлат 
харажатларини ошириш мақбул йўл ҳисобланади. 
3. Дискрет ва нодискрет фискаль сиёсат. Бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги. 
Ҳукуматнинг бандлик даражаси, ишлаб чиқариш ҳажми, инфляция суръатлари ва тўлов 
баланси ҳолатини ўзгартиришга йўналтирилган махсус қарорларни қабул қилиши натижасида 
давлат харажатлари, солиқлар ва давлат бюджети қолдиғини мақсадли ўзгартирилиши дискрет 
фискал сиёсат дейилади. Дискрет фискаль сиёсат юритилганда иқтисодий пасайиш даврида жами 
талабни рағбатлантириш учун давлат харажатларини оширилиши ва солиқларни камайтирилиши 
натижасида давлат бюджети камомади юзага келтирилади. Ўз навбатида даврий кўтарилиш пайтида 
бюджет ортиқчалиги юзага келтирилади. 
Дискрет фискаль сиёсат иқтисодий тебранишларни юмшатишда муҳим роль ўйнасада, унинг 
айрим камчиликлари мавжуд. Бу, аввалам бор, вақт оралиқлари билан боғлиқ. Яъни иқтисодиётда 
пасайиш ёки инфляцион зўриқишнинг пайдо бўлиши, бу ҳолатларни аниқлаш юзага келган 
муаммоларни ҳал этиш учун давлат харажатлари ва солиқ тушумларини ўзгартириш борасида қарор 
қабул қилиш, бу қарор бажарилишини таъминлаш жараёнларининг ҳар бири ўртасида маълум вақт 
ўтади. 

---

Бу вақт давомида иқтисодий вазият ўзгаради ва кўрилган чора-тадбирлар кўтилган натижани 
бермаслиги мумкин. Шу туфайли даврий тебранишларни автоматик тарзда юмшатиб туриш 
механизмини яратиш зарурати юзага келади. 
Нодискрет фискаль сиёсат – давлат харажатлари, солиқлар ва давлат бюджети қолдиғини 
автоматик 
ўзгартиришни 
кўзда 
тутади. 
Нодискрет 
фискаль 
сиёсат 
ўрнатилган 
барқарорлаштиргичларга 
асосланади. 
Ривожланган 
давлатларда 
ўрнатилган 
барқарорлаштиргичлари ролини прогрессив солиқ тизими, давлат трансфертлари тизими ва фойдада 
иштирок этиш тизими ўйнайди. Нодискрет фискаль сиёсат даврий тебранишларни юмшатиш учун 
ҳукуматнинг бевосита аралашувини талаб этмайди. Даврий пасайиш шароитида даромадлар 
пасайиши туфайли солиқ ставкалари пасаяди. Бу эса жами талабнинг ошишига, ишлаб чиқаришни 
кенгайтиришга рағбатни юзага келишига олиб келади. Шунингдек пасайиш даврида давлат 
трансфертлари, жумладан ишсизлик нафақаси тўловлари миқдори ошади. Бу ҳолат ҳам жами 
талабни ошириб, жами таклиф ҳажмини ошишига ижобий таъсир кўрсатади. 
Иқтисодий юксалиш даврида ортиқча талаб иқтисодиётга инфляцион таъсир кўрсатаётган 
шароитда даромадлар даражаси ошиши билан солиқлар ставкалари пасаяди ва бу жами талабга 
чекловчи таъсир кўрсатади. Айни пайтда давлат харажатлари (ишсизларга нафақалар, давлат 
трансфертларининг бир қанча турлар) ҳам пасаяди. Аммо нодискрет фискаль сиёсат воситалари 
иқтисодий тебранишларни тўлиқ юмшатиш имконини бермайди ва у дискрет фискал сиёсат 
юритишни инкор этмайди. 
Иқтисодиётнинг ўрнатилган барқарорлиги даражаси даврий бюджет тақчиллиги ва 
ортиқчалиги миқдорларига боғлиқ. Даврий тақчиллик (ортиқчалик) иқтисодий фаоллик пасайиши 
(ошиши) шароитида солиқ тушумларининг автоматик камайиши (ошиши) ва давлат 
харажатларининг автоматик ошиши (камайиши) натижасида юзага келадиган давлат бюджети 
тақчиллиги (ортиқчалиги)дир. 
G,T T’
T=Ta+tY 
Бюджетнинг
даврий G=cont 
такчиллиги
Бюджетнинг 
даврий профицити 

---

G=Ga-γY
Y1 Y0 Y2