Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari kafedrasi intellektual va ma’naviy tarbiya asoslari fanining
ifodalovchi umumiy mazmun va xususiyatlarga ega bo’lgan tushunchalardir
Download 1.72 Mb. Pdf ko'rish
|
intellektual va manaviy tarbiya asoslari MAJMUA 2020
|
ifodalovchi umumiy mazmun va xususiyatlarga ega bo’lgan tushunchalardir.
Kategoriyalarni o’z manbai, tabiatiga ko’ra ontologik, bilish shakliga ko’ra gnoseologik va oddiy xususiyatiga ko’ra metodologik mazmunga bo’lish mumkin Ma‘naviyat - jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushuncha. Ma‘naviyat keng ma‘noga ega bo’lib, ma‘rifat, madaniyat kabi tushunchalami o’z ichiga oladi. Maqsad, mazmun, shakl, metod vavosi talar kabi tushunchalar r tarbiya jarayonining mohiyati iochibberadi [5;196] SHaxs dunyo qarashining shakllanishida ma‘naviy-axloqiy tarbiya muhim o’ringa ega bo’lib, uni Fanni o’rganish metodlari turli tumandir Fanning kategoriyalarini umumiy, substansional va funksional guruhlarga bo’lish mumkin 6 samarali tashkil etish o’quvchida ma‘naviy-axloqiy ongni shakllantirishga yordam beradi. Ma‘naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti, imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir. Milliy ma‘naviyat tushunchasi.«Millat» so’zi tub mohiyat, o’zak, negiz degan ma‘nolami bildiradi. Milliy ma‘naviyat esa «Millat» tushunchasi bilan bog’liq. «Millat» so’zi arab tilida uch ma‘noni bildiradi: 1) din, mazhab; 2) ummat; 3) xalq, qavm. Millat so’zi Qur‘oni Karimda ham qo’llanilgan. Qur‘onda har bir millat vakili o’z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, lekin o’z millatidan, qavmidan chiqib, boshqa millatga o’tib olishi esa katta bir gunoh deb ta‘rif berilgan. Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, xalqlar millatlar o’rtasidagi ma‘naviy munosabat va aloqalar rivojlanib boraveradi. Bu borada ma‘naviyatni besh guruhgabo’lib o’rganish mumkin: 1) ma‘naviy qadriyatlar; 2) milliy ma‘naviyat; 3) shaxs ma‘naviyati; 4) mintaqaviy ma‘naviyat; 5) umuminsoniy ma‘naviyat. • 7 Madaniyat(«cultura» so’zidan olingan bo’lib, parvarish qilish, ishlov berish ma‘nosini bildiradi) – ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo’lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma‘naviy boyliklar tizimi. Ma‘rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me‘yorlarni singdirish, ta‘limtarbiyani takomillashtirish, milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganish, ularni targ’ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi. Tarbiya jarayonio’quvchining onginigina emas, balki his-tuyo’ularini ham o’stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta‘sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e‘tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi, o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularni ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart- sharoit yaratadi. Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini- tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bir so’z bilan aytganda tarbiya jarayoni-har bir insonning hayotda yashashi (umimiy faoliyat, ta‘lim, tarbiya) jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasinio’zida shakllantirish va o’zgalarga berish jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va tashqi qarama-qarshiliklar mavjud bo’lib, u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga bogliq bo’ladi. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, qaramaqarshiliklar kuchayadi[6;40]. 8 Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi. Tarabiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatni sekin-astako’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarb iyalash, aqlni peshlash demakdir. Aqlongni saqlaydi. Onges a moddiy va ma‘naviy manbaga aylanadi. Shu tariqa inson sekin-asta takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan mas‘uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi. Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma‘naviy, insoniy sifatlarning shakllanishi daoiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi [6;41]. Tarbiya jarayonining natijasi barkamol shaxsni shakllantirishdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlikni, shuningdek, o’quvchi shaxsining o’zitomonidan faollik ko’rsatishini taqozo etadi. Bu jarayon da pedagog etakchi vazifani bajaradi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari, mohiyatini tushunadi maqsadi yolida amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakllari, metodlari va vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab 7 oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi. Tarbiya jarayonining mohiyatini tarbiyaga har tomonlama yondoshish bilan muvaffaqiyatli tarzda ilmiy tahlil qilish mumkin. Ta‘lim va tarbiya jarayonlarining ajralmas qismlaridan biri ta‘lim mazmuni shaxsiy xislatlarini tarbiyalashning katta imkoniyatlariga egaligidadir. [5;192]. 9 1.2-§. Ta’lim jarayonida ma’naviy tarbiya masalasi Uzluksiz ta‘lim-tarbiya tizimi jamiyatni tashkil etgan tizimning tarkibiy qismidir. Bu qismning samarali ishlashi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaming barcha jihatlariga o’z ijobiy ta‘sirini ko'rsatadi. Shuning uchun ta‘lim to’g’risidagi Qonunda «Ta‘lim 0’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor» deb e‘lon qilinadi. A.Karimov ma‘naviyat tushunchasiga ta‘rif berib, shunday degan edi: «Ma‘naviyat haqida gap ketar ekan, men awalo insonni ruhiy poklanishi va yuksalishiga da‘vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning imon irodasini, e‘tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg’otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman» .Bu fikrni talqin qiladigan bo’lsak, undan shunday ma‘no chiqadiki, eng avvalo, har bir mushohada qila oladigan shaxs o’zining haqiqiy inson ekanligini tushunib' yetishi, ya‘ni ongi rivojlanib borayotganligini fahmlashi, barcha tirik mavjudodlarga va insonlarga mehr muruwatli bo’la olishi, milliy qadriyatlarimizni- tiklash va uni rivojlantirishga xizmat qila olishi tushuniladi. Ikkinchi masalani yoritishda I.A.Karimov- ning ma‘naviyatga ta‘rifi hamda ma‘naviyat har bir insonning ikkinchi ruhiyatining aynan ijobiy qirralari, aql-zakovati, o’z- o’zini anglash, aniq maqsadlar sari faol harakatining qudratli salohiyati ekanligiga e‘tibor qaratilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi[11;108]. Xalqimizda «Bama‘ni odam, juda bama‘ni inson» degan iboralar bor. Bu ijobiy ma‘nodagi yuksak iboradir. Shu bilan birga, «Bama‘ni odam», degan tushuncha ham bor, bunday odamlar inson nomiga munosib hisoblanmaydi va ular hech qachon insonparvar bo’la olmaydi. Ma‘naviyat - jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki 10 hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushuncha. Ma‘naviyat keng ma‘noga ega bo’lib, ma‘rifat, madaniyat kabi tushunchalami o’z ichiga oladi [5;201]. Yuksak ma‘naviyatli insonni shakllantirish jamiyatni rivojlantirishning muhim omili.Bu masalani yoritishda ma‘naviyatning shaxs faolligini, mehnat unumdorligini oshirish, jamiyatda totuvlik, yakdillikni ta‘minlash va umummilliy manfaatlarni uyg’unlashtirishdagi qudratli kuch o’rganiladi. Markaziy Osiyo tarixida diniy va qomusiy bilimni siyosiy aql-idrok bilan ma‘naviy jasoratni o’zida mujassam eta bilgan Imom al Buxoriy, at Termiziy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, alXorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Bobur va boshqa buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan hissa qo'shganlar, ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan ulkan hissalari butun dunyoga ma‘lum1 . Jamiyatning ma‘naviy kamoloti o’z-o’zidan amalga oshmaydi. Har bir tuzum va davr ma‘lum maqsad, g’oya va mafkuralar, talab va ehtiyojlar asosida kishilaming ma‘naviy kamolotiga ta‘sir ko’rsatadi. Ana shunga asosan, inson tarbiyasining biron tizim, shakl va mazmuni, insoniyligi kelib chiqadi. Jamiyat a‘zolarining ma‘naviy fazilatlari, ta‘lim tarbiyaning yo’llari va usullariga kishilaming milliy jihatlari, yashash va mehnat qilish sharoitlari, turmush tarzi kabilar ham ta‘sir etadi .Ayniqsa, ma‘naviy qadriyatlarimizni chuqur bilish, uning uzviyligini ta‘minlash, har bir yosh avlodning muqaddas burchi ekanligini unutmasligimiz kerak. Ma‘naviyat - bu kishini, egallagan foydali bilimlari (bilim turidan qat‘i nazar), uning hayotida takrorlanaverishi natijasida, ko’nikma va malaka bosqichlaridan o’tib ruhiga singib, uning hayot tarziga aylanib ketgan bosqichdagi ijobiy ijtimoiy sifatlardir. Demak, ma‘naviyat asosini bilim 1 I.A.Karimov. «0’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Т.: «0’zbekiston» nashriyoti, 1997. 139-140-betlar. 11 tashkil qilar ekan, bilim turlariga mos ravishda ma‘naviyat turlarini sanab chiqsak bo’ladi. Bularga diniy ma‘naviyat, axloq va odob 8 ma‘naviyati, dunyoni ilmiy bilish ma‘naviyati, texnik ma‘naviyat, kasbiy ma‘naviyat va boshqalar kiradi. Axloq va odob ma‘naviyati inson ijtimoiy mohiyatini eng ustki qavatini, ya‘ni qobig’ini tashkil qilgani uchun, ba‘zilar ma‘naviyat’deganda, kishining axloq va odobga oid bilimlarini uning hayot tarzida aks etishi deb tushunishadi. Bu ma‘naviyatni tor ma‘noda tushunishdir [11;104]. Ta‘lim-tarbiya jarayonining izchil, uzluksiz, tizimli hamda, aniq ijtimoiy maqsad asosida tashkil etilishi, mazkur jarayonda, fanlararo aloqadorlik, shuningdek, dunyoqarashni shakllantirishda samarali sanaluvchi barcha mavjud omillarning birligiga tayangan holda ish ko’rish ko’zlangan maqsadga erishishning kafolatidir. Mazkur holat ma‘lum ijtimoiy voqeahodisalar mohiyatini turli nuqtai nazardan baholash, ularning rivojini ko’ra bilish, bir holatdan ikkinchi holatga o’tishini kuzatish, ularning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi, bir- birini taqozo etishini tushuna olish imkonini beradi. Ta‘lim-tarbiyani tashkil etish jarayonida fanlararo aloqadorlik, ijtimoiy va tabiiy omillarning o’zaro muvofiq kelishiga erishish omillari, atrof-muhit hamda ijtimoiy munosabatlar ta‘sirida shaxs kamolotini ta‘minlashga erishish imkoniyatlaridan unumli foydalanishga intilish maqsadga muvofiqdir. Ta‘lim muassasalarida o’quv predmetlari sifatida tavsiya etilgan fanlar asoslarining o’quvchilar tomonidan chuqur o’zlashtirilishi ularda keng dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi. O’qituvchilar o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllanishi xususida g’amxo’rlik qila borib, doimiy ravishda ular tomonidan o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni amaliyotda qo’llay olinishiga e‘tibor berishlari zarur. Fan o’qituvchilari u yoki bu qonuniyatlar va ularning mohiyati bilan o’quvchilarni tanishtirib borar ekanlar, o’quvchilarga turli 12 hayotiy vaziyatlarda ulardan foydalanish yoki ularga tayanib ish ko’rish lozimligini tushuntirib borishlari kerak. 3)Ma’naviy tarbiya tizimida insonning yaxshi xulqi, muomalasi, halolligi, yolg‘on va soxtalikdan o‘zini tiyishi va boshqa ko‘plab ijobiy xislatlarni shakllantirish muhim o‘rin tutadi. Kishilik jamiyati vujudga kelib dastlabki rivojlanish jarayonida odamlar munosabatini tartibga soluvchi qonunlar hali bo‘lmagan. Bu vazifani axloq bajargan. Axloq inson ma’naviyatining xamirturushidir desak, xato bo‘lmaydi. Axloqiy meyorlar, qoidalar qadimda, balki, o‘rta poleolitda paydo bo‘la boshlagan. Shundan buyon axloqiy meyorlar rivojlanib, boyib, takomillashib kelmoqda. Ijtimoiy ongning alohida mustaqil shakli sifatida esa axloq ibtidoiy sinkretizm parchalangandan keyin vujudga kelgan. Lekin axloqiy qoidalar, meyorlar, urf-odatlar, marosimlar, an’analar ko‘rinishida o‘ziga xos tizim sifatida ungacha ham nisbatan ajralib turgan. To‘g‘ri, ularning o‘zi sinkretik bo‘lib, g‘ayritabiiy kuchlarga sig‘inish usullarini o‘z ichiga olgan. Axloq hayotning barcha sohalarida – oilada, mahallada, mehnatda, ishlab chiqarishda, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo va h.k. aloqalarda odamlarning o‘zaro munosabatini va qarashlarini tartibga soladi. U ijtimoiy-siyosiy kuchga (davlat va ma’muriy organlar kuchiga) emas, balki jamoatchilik fikriga tayanadi. Axloqiy qoidalarni va talablarni bajarmagan kishilarga nisbatan tevarak-atrofdagilarning munosabati sovuq bo‘lgan, ularni qo‘pol ravishda buzganlardan esa odamlar yuz o‘girgan, jumladan qishloqdan, mahalladan quvgan. Shu sababdan axloqiy talablar va meyorlarga odamlar ixtiyoriy bo‘ysungan. Axloqiy g‘oyalar, meyorlar, tamoyillar umumijtimoiy mazmunga ega va muayyan madaniyat vakillarining barchasi uchun barobar. Odamlarning munosabatlarini tartibga soluvchi huquq ortida esa davlatning ma’muriy organlari, diniy qoidalar-meyorlar ortida maxsus diniy tashkilot – machit, cherkov, sinagoga va h.k., ya’ni muayyan tashkilot turibdi. Axloq ortida bunday tashkilot yo‘q, faqat insoniyatning ko‘pasrlik tajribasi va fikri, bahosi bor. Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi va vazifasi insonda asl insoniy fazilatlarini shakllantirishdir. Lekin bu ancha murakkab va qiyin ish. Chunki, bir tomondan, har qanday 9 tarbiya asosida bilim yotadi. Ikkinchi tomondan, bilimlar o‘z-o‘zidan insonni tarbiyalamaydi. Ular tuyg‘ular, ishonch, ixlos bilan bog‘lansagina, insonning ichki e’tiqodiga, dunyoqarashi unsuriga aylanadi. Ayniqsa, axloqiy va estetik tarbiyada his – hayajon, tuyg‘ular dunyosi – ko‘ngil katta ahamiyat kasb etadi. Inson keng bilimli, o‘z kasbini yaxshi egallagan tashkilotchi va ishchan, ammo ayni paytda xudbin, o‘z manfaatlari yo‘lida hech narsadan toymaydigan, bag‘ritosh zolim ham bo‘lishi mumkin. Insonda insoniylik birinchi navbatda aql, kasbiy bilim, mahorat orqali emas, ko‘ngil va mehr (ishq) orqali tarbiya topadi. Bejiz xalq maqolida “Olim bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin” deyilmaydi. Lekin bundan axloqiy tarbiyada aql ikkinchi darajali ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. Gap bu yerda tarbiya nimadan boshlanishi va uning hissiy poydevori ustida ketyapti, xolos. Insonning har qanday e’tiqodi, jumladan axloqiy e’tiqodi aql orqali, ijobiy bilimlar orqali vujudga keladi. Axloqiy tarbiya avvalo axloqiy tuyg‘ularni shakllantirishdan va rivojlantirishdan boshlanadi. Tuyg‘u inson ongining voqelikni his – hayajon ko‘rinishida aks ettirishi, voqeaga, predmetga nisbatan insonning bevosita hissiy reaksiyasidir (Biz sezgilar to‘g‘risida emas, tuyg‘u to‘g‘risida fikr yuritayotirmiz). Masalan, hayo, uyat, qahr, g‘azab, zavq – shavq, xursandchilik, minnatdorchilik, vijdon, adolat va h.k. faqat insonga xos tuyg‘ulardir. Ba’zi tuyg‘ular insonning voqeaga, predmetga salbiy, ba’zilari ijobiy munosabatini ifodalaydi. Ba’zi tuyg‘ular kishiga uzoq muddat, ba’zilari qisqa muddat ta’sir ko‘rsatadi. Bu ko‘pincha tuyg‘uni keltirib chiqaragan voqea-hodisaning mazmuniga va inson, jamiyat hayoti uchun ahamiyatiga bog‘liq. Ahamiyatsiz hodisa tezda esdan chiqadi, undan ham avval u qo‘zg‘agan tuyg‘u so‘nadi. Qo‘shnilarning bolasi janjal qilib, biri ikkinchisini do‘pposlabdi degan xabar sizda ma’lum tuyg‘u o‘yg‘otadi, lekin tezda o‘tib ketadi. Ammo kaltak yegan va janjal qilgan sizning farzandingiz bo‘lsa, his- hayojoningiz uzoqroq davom etadi. Ayrim tuyg‘ular mazmuni va tuzilmasiga ko‘ra oddiy, ayrimlari esa murakkab, hatto ancha murakkab bo‘ladi. Masalan, hayo, ibo, kabi tuyg‘ular oddiy axloqiy tuyg‘ulardir. Ammo vijdon, diyonat, adolat, vatanparvarlik, ezgulik kabi tuyg‘ular ancha murakkab tuzilishga va mazmunga ega. Ular insonning tuyg‘ularinigina ifodalab qolmasdan, balki butun axloq ilmini va jamiyat tajribasini mujassam aks ettiradi. Axloqiy tuyg‘ular insonga uzoqroq ta’sir ko‘rsatsa, hissiy kechinmalarga aylanadi. Hissiy kechinmalar inson ko‘nglini tarbiyalaydi, teranlashtiradi va noziklashtiradi. Boshiga tashvish tushib, ko‘p his – hayojonli o‘ylarni xayolidan kechirgan kishi hayotni, uning muammolarini teranroq, chuquroq tushunadi. Agar hayot qiyinchiliklari uni ezib, ma’naviy majruhga aylantirib qo‘ymagan bo‘lsa, u shunday muammolarga duch kelgan boshqa kishilarga yaqindan hamdardlik qiladi, vaziyatdan chiqib olishda so‘zi yoki ishi bilan yordam beradi. Axloqiy tarbiya birinchi galda barcha ijobiy insoniy tuyg‘ularni shakllantirishi va mustahkamlashi lozim Axloqiy tuyg‘ular va kechinmalarni anglab olish, umumlashtirish asosida axloqiy g‘oyalar, tushunchalar, baholar, meyorlar, kategoriyalar, axloqiy qonunlar vujudga keladi. Inson biror predmedga, hodisa va voqeaga o‘z munosabatini asoslashdan, dalillashdan avval uning shakl – shamoyilini, mazmun-mohiyatini anglashga, keyin unga baho berishga harakat qiladi. Buni u turli tushunchalar, meyorlar yordamida amalga oshiradi. Bunda u o‘zining avvalgi tasavvurlaridan, bilimlaridan, hayotiy tajribasidan foydalanadi. Ko‘rgan voqeani (hodisani), voqea ishtirokchilari xulq-atvorini o‘z bilimlari, tajribasi, qarashlari va e’tiqodlaridan kelib chiqib, ijobiy va salbiy baholaydi. To‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deb hisoblaydi, ma’qullaydi yoki qoralaydi. Axloqiy baho va munosabat aynan ma’qullashda yoki qoralashda namoyon bo‘ladi. Oddiy (elementar) axloqiy tushunchalar – salom–alik, uyat, aldamaslik, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, o‘zaro yordam, mehr, haromdan hazar qilish, yolg‘onchi, firibgar, maqtanchoq 10 kishilarga salbiy munosabat va shu kabilar meyoriy mazmunga ega. Ular odamlarning kundalik munosabatini, aloqalarini, turmushini tartibga soladi. Axloqiy meyorlar undovchi (rag‘batlantiruvchi) va cheklovchi (taqiqlovchi) vazifalarini bajaradi. Undash va cheklash orqali odamlarning kayfiyatiga, xulq – atvoriga, kundalik turmushiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar buni eplay olmasa, ijtimoiy–ma’naviy muhit buziladi. Oddiy axloqiy meyorlar umuminsoniy xarakterga ega. Ular inson tabiati takomillashuvi bilan bevosita bog‘liq. Shu sababdan ular tilidan, dinidan, madaniyatidan qat’i nazar hamma xalqlar uchun mohiyatan bir xil, ammo shaklan ba’zan ancha farq qilishi mumkin. Hamma xalqlarda u yoki bu ko‘rinishda salom-alik bor, barcha xalqlar to‘g‘ri so‘zni, rostgo‘ylikni yoqtiradi, yolg‘onni yomon ko‘radi, qoralaydi, Hamma halqlarda qarindosh- urug‘lar, qo‘ni-qo‘shnilar, jamoadoshlar bir birini og‘ir damlarda qo‘llab-quvvatlagan, yordam bergan va h.k. Odamlar o‘zaro birlashmaganda, bir birini qo‘llab quvvatlamaganda, hayot qiyinchiliklariga, yovga, balo-yu qazolarga qarshi birgalikda kurashmaganda, jamiyat yo halokatga uchrardi, yo o‘ta jo‘n, ibtidoiy ko‘rinishda qolib ketardi. Oddiy axloqiy meyorlar odamlarni birlashishga, birgalikda qiyinchiliklarni yengishga, bir birini qo‘llab quvvatlashga undagan. Bu bilan odamlarning jamoaviylik tuyg‘usini, ijtimoiylashish darajasini, ma’naviyatini yuksaltirgan, qadriyatlarning tizimli poydevorini yaratgan. Birlashish, jamoaviylik tuyg‘usi va meyorlari odamlarning moddiy va ma’naviy yaratuvchilik imkoniyatlarini, unumdorligini oshirgan. Insonning eng muhim belgilaridan biri yaratuvchilikdir. Inson aql zakovati, mehnati orqali tabiatni o‘zgartiradi, yangilaydi, tabiatda yo‘q narsalarni yaratadi. Axloq insonda yaratuvchilikni tarbiyalaydi. Insonda insoniy fazilatlarni, yaratuvchilikni rag‘batlantiradigan g‘oyalar, qadriyatlar ezgulik deb, aksincha, uni buzg‘unchilikka moyil etib tarbiyalaydigan g‘oyalar, usullar va h.k. yovuzlik, deb ataladi. Axloq odamlarni bir biridan ajratadigan, uzoqlashtiradigan, bir biriga ishonchini so‘ndiradigan har qanday xatti-harakatni cheklaydi, qoralaydi. Shu sababdan yovuzlik, zolimlik, zo‘ravonlik, o‘g‘irlik, qotillik, talonchilik, yolg‘on, xudbinlik va ko‘plab shu kabi salbiy fe’l – atvor axloqiy meyorlarda qoralandi, taqiqlandi. Axloqiy meyorlarning undovchi va cheklovchi vazifalari oqibatda inson va jamiyat rivojiga xizmat qildi. Bu nafaqat oddiy axloqiy meyorlarga, shuningdek murakkab axloqiy tushunchalarga, qonunlarga ham taalluqli. Lekin unutmaslik kerakki, axloqiy meyorlar qotib qolgan tushunchalar emas. Ular jamiyat taraqqiyoti jarayonida, obyektiv shart – sharoitlar yaxshilanishi, ishlab chiqarish va ta’minot darajasi, moddiy va ma’naviy madaniyat yuksalishi, inson bilimlari ortib, ongi, tafakkuri o‘zgarishi jarayonida rivojlanadi. Axloqiy meyorlar mazmunan boyiydi, shaklan takomillashadi, ba’zi bir taqiqlaridan voz kechadi, ba’zi bir yangi taqiqlarni joriy qiladi. Masalan, xotin – qizlar erkinligi, kiyinishi, jamoat ishlarida qatnashishi va sh.k. bilan bog‘liq ko‘plab taqiqlar bugun bekor qilingan. Zamonaviy jamiyatda oila nikoh masalalarida erkak va ayollarning tengligi nafaqat huquqiy – yuridik jihatdan, shuningdek axloqiy qarashlar nuqtai nazaridan ham tubdan ijobiy tomonga burildi. Ayni paytda ekologik masalalarda zamonaviy jamiyatning axloqiy qarashlarida yangi taqiqlar paydo bo‘ldi. Axloq kategoriyalari va qonunlari. Oddiy kundalik meyorlarni ifodalovchi tushunchalardan tashqari, insonning hayotga va jamiyatga nisbatan murakkab, ziddiyatli munosabatlarini ifodalaydigan, jamiyatda kechayotgan jarayonlarga baho beradigan, umumiy universal axloqiy tushunchalar ham bor. Ular axloq kategoriyalari deb ataladi. Kategoriya – bu tushuncha. Lekin oddiy tushuncha emas, balki eng 11 umumiy va o‘zi oid sohaning asosiy qadriyatini, faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish qonuniyatini ifodalovchi, hamda umumiy mezon vazifasini o‘tovchi tushunchadir. Shu sababdan kategoriyani universal va fundamental tushuncha ham deymiz. U oddiy tushunchadan qamrovining, mazmuning, vazifalarining kengligi va teranligi bilan farq qiladi. Axloqning asosiy kategoriyalariga quyidagilar kiradi: ezgulik va yovuzlik, insonparvarlik, burch, vijdon, vatanparvarlik, baxt-saodat. Albatta, bulardan tashqari adolat, ishq (muhabbat) sadoqat, zavq- shavq (lazzat), haqgo‘ylik (haqiqatparvarlik) va shu kabi muhim murakkab axloqiy tushunchalarni ajatib ko‘rsatish mumkin. Lekin ular oxir-oqibat yuqoridagi kategoriyalarning ma’lum vaziyatda namoyon bo‘lish shaklini ifodalaydi. Masalan, sadoqat burchning, yoki vijdonning, adolat insonparvarlik va ezgulikning konkret ko‘rinishidir. Huzur-halovat (lazzat, zavq-shavq) baxt-saodatning muayyan holatda yuzaga chiqishidir. Aslini aytganda, barcha axloqiy hodisalarni, baho va tushunchalarni ikki kategoriya – ezgulik va yovuzlikka keltirib bog‘lash mumkin. Ammo insonparvarlik, burch, vijdon, baxt- saodat, vatanparvarlik kabilarning inson va jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o‘rni shu qadar ahamiyatliki, ularni alohida kategoriyalar sifatida o‘rganish ma’qul topilgan. Axloq kategoriyalarida insoniyatning butun tarixi davomida to‘plagan ijtimoiy-ma’naviy, axoqiy tajribasi, bilimlari, tuyg‘ulari mujassamlangan. Inson o‘zi va o‘zgalarining har qanday ishiga, harakatiga, qarori va so‘ziga, jamiyatida sodir bo‘layotgan voqealarga, hodisalarga, hukmdorlar siyosatiga, hatto o‘z xayolidan kechgan o‘y-fikrlariga, xohish-istaklariga, kelajak rejalariga baho bergan. Ularni kategoriyalar mazmuni, talablari, meyorlari bilan fikran qiyoslagan. O‘z xatti-harakatini, rejalarini, fikri va so‘zlarini ongli yoki ongsiz ravishda ularga mos tuzgan. Inson axloq kategoriyasi degan so‘zni bilmasligi mumkin. Lekin yaxshi va yomon degan so‘zlarni, ular mazmunini va zamirida yotgan talablarni biladi. Biror ishga qo‘l ursa, biror qaror qabul qilsa, yomon ish qilmayapmanmi, to‘g‘ri ish qilyapmanmi, degan xayolga boradi. YA’ni u o‘z harakatini axloqiylik (ezgulik va yovuzlik) nuqtai nazardan nazorat qiladi. Axloq kategoriyalari inson va jamiyat ongining, xulq-atvorning takomillashish, rivojlanish qonuniyatini aks ettiradi. Axloq kategoriyalari jamiyat, tarix, inson va ularning hayoti mohiyat-mazmunini, maqsadini qanday tushunish lozimligi to‘g‘risidagi qarashlarni tizimli ifodalaydi. Aynan ulardan kelib chiqib konkret tarixiy davrda jamiyatda hukm surayotgan talablar, odatlar, urflar, davlat yuritayotgan siyosat baholanadi. Axloq kategoriyalari har bir davr meyorlari, qoidalari ma’lum yo‘nalishda va doirada (chegarada) rivojlanishini belgilaydi. Ammo bu chegarani qat’iy va aniq chizib qo‘ymaydi. Erkin va ijodiy takomillashish uchun imkoniyat qoldiradi. Bu ham insoniyat har bir avlodining axloqiy ongi va xulqi shakllanishi, takomillashishining o‘ziga xos xususiyatidir. Ko‘pincha bizga o‘zgalar tajribasi, tavsiyasi kamlik qiladi. Ko‘pincha manglayimizni g‘urra qilib, nohushlikni o‘z boshimizdan o‘tkazmaguncha, hayotdan achchiq saboq olmaguncha, to‘g‘ri xulosa chiqarmaymiz. Axloq kategoriyalari odamlarning o‘zaro munosabatini qattiq o‘zgarmas qolipga tiqib qo‘ymagani uchun jamiyatda ma’naviy erkinlik, ijodiy izlanish, ijtimoiy tajriba, ijtimoiy rasum- rusumlarni (modani) o‘zgartirib turish, xilma-xillikka intilish qaror topadi. Konservatizm asta – sekin yengib o‘tiladi. Ayni paytda radikalizm (keskin o‘zgarish) ham cheklanadi. Ma’lumki, inson yoshlikda radikal fikrlaydi, jamiyatni tubdan o‘zgartirishga moyillik bildiradi. Keksalikda inson mavjud munosabatlar, ota-bobolardan qolgan barqaror qoidalar o‘zgarmasligi, to‘lig‘icha saqlanib qolishi tarafdoriga aylanadi. Keksalikka konservatizm ko‘proq xos. Yoshi keksa kishilardan “odamlar buzilib ketdi, mehr-oqibat yo‘qolib boryapti”, “ilgari unday edi, hozir bunday” kabi norozilik ohangidagi so‘zlarni tez-tez eshitish mumkin. Ta’kidlash joizki, bunday 12 so‘zlarni barcha zamonning barcha keksalari gapirgan. Ilgari hatto jamiyatning, odamlarning “buzilib ketayotgani” oxirzamon yaqinlashayotganining belgisi sifatida talqin qilingan. Misr papiruslarida, Mesopotamiya sopol taxtachalarida bundan 5 ming yil avval yuqoridagi mazmunda bitilgan yozuvlar topilgan. Antik davr va o‘rta asrlarda-ku bunday yovuzlar, kitoblar ancha ko‘p uchraydi. Axloq kategoriyalari jamiyat zamonga moslashib, mo‘tadil rivojlanishini, radikalizmga ham, konservatizmga ham berilib ketmasligini taqozo etadi. Falsafa, etika, madaniyatshunoslik fanlari tarixida axloq kategoriyalari turlicha yoritilgan. Ularning mohiyati, mazmuni, tuzilmasi, manbai har xil tushuntirilgan. Chunki ular inson hayoti, dunyoqarashi e’tiqodi bilan bevosita bog‘liq, shu boisdan ancha chigal va murakkab. Axloqning o‘zak kategoriyalari ezgulik va yovuzlik misolida buni ochib berish mumkin. Avestoda ezgulik va yovuzlik olamning boshida, ibtidosida turgan ikki kuch – Axura Mazda va Agra Maynyu irodasi sifatida talqin qilinadi, ularning o‘zaro kurashi bayon etiladi. Tabiatning jonivorlari, o‘simliklari, g‘ayritabiiy (ilohiy) asotiriy mavjudotlar – barcha-barchasi ikkiga bo‘linib, Axura Mazda yoki Agra Maynyu qo‘shiniga kiritilgan. Masalan, asotiriy devlar yoki tabiatda real mavjud ilonlar yovuzlikka, turli ilohlar (ma’budlar, farishtalar) yoki tipratikan ezgulikka oid hisoblangan. Avesto o‘z vaqtida tizimlashtirilgan ta’limotni, qarashlarni aks ettirgan insoniyat tarixidagi birinchi kitob bo‘lgan. Demak, insoniyatning ma’naviy o‘zligini anglashi ezgulik va yovuzlik tushunchalarini tahlil etish va baholashdan boshlangan desak, xato qilmaymiz. Insoniyat e’tiqod qiladigan hamma dinlarda ezgulik va yovuzlik masalasi markaziy o‘rin egallaydi. Ezgulik – savob, insonni jannatga muyassar qiladi. Yovuzlik – gunoh, uvol, insonni do‘zax azobiga mubtalo etadi. Do‘zax yoki jannat, qiyomat kuni tushunchalari yo‘q dinlarda esa, ezgulik va yovuzlik insonning yangi hayoti, qayta tug‘ilib insonning biror boshqa mavjudot (yoki insonga) o‘tishi, inkarnatsiyasiga (bizda bu “tanassux”atamasi bilan ifodalanadi) ta’sir qiladi. Ba’zi yondashuvlarda ezgulik va yovuzlik inson ehtiyojlari bilan bog‘lab tushuntiriladi. Insonga foyda keltiradigan, uning turmushini, odamlar bilan munosabatni yaxshilaydigan, shaxsni kamol topdiradigan, o‘zini baxtli his etishga yordam beradigan axloqiy g‘oyalar, meyorlar, tushunchalar ezgulik deb, insonga zarar keltiradiganlari, azob-uqubat va baxtsizlikka duch qiladiganlari esa yovuzlik deb talqin qilinadi. Shu sababdan ba’zi xalqlarda ezgulik tushunchasi va moddiy boylik, hatto gavdaning yetilib to‘ladan kelishi (insonning semirishi) bir xil so‘z bilan atalgan. Masalan, rus tilida “dobro” so‘zi nafaqat axloqiy tushunchani (kategoriyani), shuningdek mehnat bilan topilgan boylikni (najitoye dobro) yoki biror kishining gavdasi to‘lishganini (“razdobrel”) bildiradi. O‘tmishda gavdaning to‘lishgani sog‘lomlik (yaxshilik), ozib ketish (kasallik, yomonlik) alomati sifatida kundalik ongda o‘rnashib qolgan. Antik davrdayoq yunonlarda insonning yashashdan maqsadi baxtli bo‘lish (evdonizm), zavq-shavq tuyish, lazzatlanish (gedonizm), degan qarashlar qaror topgan. Ular ezgulikning tarkibiy qismi hisoblangan. Lekin baxtning o‘zi nima, hayot lazzati nima degan savolga bir xil javob berilmagan. Natijada baxt ba’zan boylik orttirish, to‘q yashash, xohish-istaklarni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lish, lazzat ham ba’zan xushta’mli ovqatlarni iste’mol qilish, nafsini qondirish, aysh-ishrat surish qabilida o‘ta jo‘n tushinilgan. Bunday tushunish moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan kishilarning bir qismida nafs va hirsga moyillikni rag‘batlantirgan. Shu sababdan o‘tmishning ayrim ilg‘or mutafakkirlari, diniy arboblari maishatparastlikni, nafsni qattiq qoralab, ularni yovuzlik deb, talqin qilgan. Antik davrning buyuk faylasufi Suqrotning “ovqatlanish yashash uchun kerak, yashash ovqatlanish uchun emas,” degan hikmati turli 13 ko‘rinishlarda, ifodalarda hozir ham mashhur. Aksincha, ezgulik, donishmandlar fikricha, nafs va hirsni jilovlash, haqqa, haqiqatga intilishdir. Haqni esdan chiqarishda bevosita yoki bilvosita sabab bo‘ladigan har qanday istak-hoxish, intilish va ehtiyojni ular yovuzlikka kiritgan. Ba’zi ta’limotlar, tasavvuf tariqatlari hatto o‘zlikdan kechishni, ayrim sog‘lom ehtiyojlardan ham qutilishni targ‘ib etgan. Ezgulik va yovuzlik kategoriyalarining mazmun-mohiyatini chuqur tahlil etish, to‘g‘ri xulosa qilish uchun ularni inson tabiati, ma’naviyati yuksalishi bilan bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Ezgulik shunchaki insonga muayyan sharoitda foyda keltiradigan narsa, tamoyil yoki meyor emas, balki insonning asl fazilatlari shakllanishi va mustahkamlanishiga, uning ma’naviy va jismoniy kamolotiga, o‘z shaxsi, oilasi, mehnat jamoasi, davlat va jamiyat bilan uyg‘un yashashiga xizmat qiladigan qadriyatlaridir. Ezgulik insonning aqlli, ma’naviy va ijtimoiy mavjudot sifatida takomillashishiga, uning sog‘lom ehtiyojlari o‘sishiga, kamchiliklari kamayishiga, insonning ijodiy imkoniyatlari, salohiyati yuzaga chiqishiga yordam beradi. Va, aksincha, yovuzlik inson shaxsiyatini ich-ichidan yemiradi, uning hayotga, jamiyatga, hatto o‘z- o‘ziga noto‘g‘ri munosabatini shakllantiradi, insonning salbiy xususiyatlarini ko‘paytiradi, xudbinlik, ma’suliyatsizlik, jaholat botqog‘iga botiradi. Ushbu munosabat bilan ma’rifat – bu ezgulik; jaholat – bu yovuzlik; ezgulik bu – ma’suliyat; yovuzlik-ma’suliyatsizlik; ezgulik bu – saxiylik; bag‘rikenglik; yovuzlik bu – ziqnalik, hasislik, xudbinlik; ezgulik – o‘zgalarga xayrixohlik, mafkuraviy tolerantlik, yovuzlik – o‘zgacha fikrlar, qarashlarga, qadriyatlarga toqatsizlik deyish ham mumkin. Ayrim diniy mazhablarda, oqimlarda, tariqatlarda, alohida qarashlarda ezgulik va yovuzlik masalasi ancha keskin va birtomonlama qo‘yilishiga qaramasdan, umuman olganda din hamisha ezgulikni himoya qilgan (albatta, o‘z ta’limotidan, tushunchasidan kelib chiqib). Ezgulik tushunchasi atrofida insonga, jamiyatga, tabiatga,har qanday voqea va hodisaga, shu jumladan alohida insonlarning konkret ishiga beradigan bahosini, kengroq olsak, amaliy munosabatini qurgan. “O‘zinga ravo ko‘rganmagan narsani boshqalarga ham ravo ko‘rma”degan axloqiy qonun bir biridan mustaqil holda Konfutsiy ta’limotida (Xitoy), Manu qonunida (Hindiston), Tavrotda (Yaqin Sharq) o‘z aksini topgan. Quronda va payg‘ambar hadislarida biz ushbu qonunning yana-da teranroq va kengroq talqinini uchratamiz: “O‘zingga ravo ko‘rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko‘rma, o‘zing bahramand bo‘lgan ne’matdan boshqalar ham bahramand bo‘lishiga ko‘maklash”. Ushbu axloqiy qonunning anglab olinishi, va odamlar orasida keng tarqalishida buyuk mutafakkirlar bilan bir qatorda diniy kitoblar va diniy voizlar katta rol o‘ynagani shubhasiz. Lekin dinga xos mantiqiy va ijtimoiy – ma’naviy ziddiyatlar ayrim xollarda din vakillari va tashkilotlarining xato qarorlarini qabul qilishlariga, ularning niyatidan qat’i nazar, ezgulikning o‘z dialektik qarama-qarshiligi – yovuzlikka aylanishiga sabab bo‘lgan. Masalan, xristian katolik cherkovi salb yurishlariga, mustamlakachilik urushiga, g‘ayrindilarni ommaviy jazolashga,qirg‘in qilishga, o‘z diniga majburan o‘tkazishga fatvo bergan. Rus pravoslav cherkovi ham undan qolishmagan. Chor mustamlakachilari “Za sarya, otechestvo i veru pravoslavnuyu” (“Podshoh, ota yurt va pravoslav dini uchun”) shiori ostida boshqa xalqlarni bosib olgan, ko‘plarini majburan cho‘qintirgan, bo‘yin tovlaganlarni ommaviy qirgan. Islom peshvolari ham urushlarda ommaviy qatllarga fatvo bergan. Bugun radikal islom ulomalari jihod niqobidagi terrorizmni qo‘llab-quvvatlayotir. Ta’kidlash joizki, o‘zinga ravo ko‘rmagan narsani, boshqalarga ham ravo ko‘rma, degan axloqiy qonun shakllanishi va hayotga tadbiq etilishiga ezgulik va yovuzlik kategoriyalaridan 14 tashqari yana vijdon kategoriyasi ham sezilarli hissa qo‘shgan. Garchi vijdonning o‘zini ezgulikning muayyan ko‘rinishi deb talqin qilish mumkin bo‘lsa-da, u insonning ichki nazoratchisi, undovchisi, cheklovchisi, sudyasi sifatida juda ulkan ijtimoiy-psixologik, aksiologik (baholash) va ijtimoiy mo‘ljal vazifalarini bajaradiki, uni nisbatan mustaqil kategoriya sifatida o‘rganish joiz. Vijdon iudaizm, xristianlik, islom dinlarida alohida kategoriya sifatida mavjud. Buddaviylik, induizm, konfutsiychilik, daosizm, sintoizm dinlarida esa vijdon tushunchasi ezgulik va yovuzlik kategoriyalari doirasida o‘rganiladi. Shu sabab ularda hatto vijdon tushunchasiga mos keladigan alohida atama yo‘q. Lekin bundan mazkur dinlarga e’tiqod qiluvchilar vijdon to‘g‘risida tasavvurga ega emas, uning talablariga rioya qilmas ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. Faqat bizda vijdon tarkibiga kiritilgan g‘oyalar, tamoyillar, meyorlar, ideallar ularda ezgulik va yovuzlik kategoriyalari, axloqiy qonunlar, ko‘rsatma va talablar tarkibiga kiritilgan, xolos. Bizda esa vijdon nisbatan alohidalashgan tizimni tashkil etgan. Aynan vijdon o‘ziga ravo ko‘rmagan narsani boshqalarga berishga, sotishga, tashviq etishga, o‘zi zavq- shavq oladigan, lazzat qiladigan narsani boshqalardan yashirishga yo‘l qo‘ymaydi. Vijdon axloq ilmi – etikaning eng ziddiyatli kategoriyalardan biridir. Qadimgi Rim faylasufilari vijdonni insonning o‘z xatti-harakatlarini yo qoralaydigan, yo oqlaydigan ichki ovozdir, deb hisoblaganlar. Stoiklar vijdonni insonning o‘z o‘zini saqlash, ichki uyg‘unlikka erishish vositasi sifatida talqin qiladi. Diniy-fasafiy qarashlarga muvofiq, vijdon Xudo tomonidan insonga uqtirilgan aql qonunidir (lex rationis). Islomda vijdon (diyonat) Olloh insonga ato etgan tuyg‘u va majburiyat, u ko‘proq ko‘ngilga mansub. Yevropa mutaffakirlari orasida ham vijdonda “axloqiy tuyg‘u”, his-hayojon katta o‘rin egallashini tan oladiganlar bor. Masalan, ingliz faylasufi A.SHeftsberi (1671-1713) axloqiy tuyg‘u insonda tug‘ma bo‘ladi, deb hisoblagan. Buyuk nemis faylasufi I.Kant vijdon va burch o‘rtasida tenglik alomatini qo‘ygan, vijdon insonning o‘z burchini anglab olishi va bajarishi deb hisoblagan. Burch kategoriyasi Kant etikasining asosiy yadrosini tashkil qiladi. Burchiga sodiq kishi vijdonli, burchiga hiyonat qilgan kishi esa vijdonsizdir. Burch kategoriyasi talqinidan kelib chiqib, Kant yana o‘zining ikkita “qat’iy imperativ” va “inson maqsaddir” degan axloqiy qonunlarini ta’riflaydi. F.Nitsshe “vijdon kishining o‘z o‘ziga “ha” deya olishidir” deydi. Boshqacha aytganda, Nitsshega ko‘ra, vijdon insonning o‘z o‘zini qaror toptirishga, o‘z imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Vijdon to‘g‘risidagi qarashlar rivojlanib, chuqurlashib borayotir. XX asrning mashhur mutafakkirlaridan biri E.Fromm psixoanaliz usullarini hisobga olib, vijdonni “avtoritar”va “insonparvar” vijdonlarga bo‘lishni taklif etdi. Avtoritar vijdon, Fromm fikricha, tashqi obro‘ning – ota-ona, davlat yoki muayyan madaniyatda tan olingan boshqa har qanday obro‘ning, ya’ni tashqi - g‘oyaning, fikrning, qarashlarning, ta’limotning insonning e’tiqodiga, ichki ehtiyojiga, zaruriyatiga, uning shaxsining bir bo‘lagiga aylanishdir. Bu tashqi hodisaning internalizatsiyalashuvi deyiladi. Inson ota-ona, cherkov, davlat, jamoatchilik fikri kabi obro‘larni ongli yoki ongsiz ravishda axloq meyorlarini, qonunlarini belgilovchilar deb qabul qiladi va bu meyorlar o‘zlashtirib, o‘z shaxsining bir bo‘lagiga –vijdoniga aylantiradi. Tashqi obro‘dan qo‘rqishga nisbatan vijdon inson xulq atvorini samaraliroq boshqaradi. Chunki tashqi obro‘dan qochib qutulish mumkin, ammo vijdoningdan yashirina olmaysan. Avtoritar vijdon sohibi qadriyatlar, ezgulik va yovuzlik to‘g‘risida o‘z mulohazalariga emas, balki obro‘ tomonidan belgilanadigan talablar va taqiqlarga tayanadi. Agar bu talablar ezgulikka mos bo‘lsa, vijdon inson xulqini yaxshilik, bunyodkorlik tomon yo‘naltiradi. Va, aksincha. 15 Obro‘ talablarining vijdon meyorlariga aylanishiga sabab, ularning to‘g‘riligi yoki foydaligida emas, balki obro‘ tomonidan ko‘rsatmaga aylantirilganidadir. Ushbu meyorlar xato, yoki hatto g‘ayriinsoniy bo‘lganida ham vijdonning unsuri sifatida barqarorlikni ko‘rsatadi. Masalan, Gitlerga, yoki Stalinga to‘liq ishongan kishi jirkanch, noinsoniy ko‘rsatmalarni bajarayotganida, jallodlik qilayotganida xizmat burchimni ado etayotirman, deb o‘ylagan va vijdon azobini his qilmagan. Avtoritar vijdonning mazmuni haqida Fromm quyidagilarni ta’kidlaydi. Obro‘ tomonidan belgilangan meyorlarni buzish har qanday avtoritar vaziyat uchun jinoyat hisoblanadi. Bo‘ysunmaslik – “eng katta gunoh”, bo‘ysunish – “eng katta fazilat”. Bo‘ysunish obro‘ning oliy hokimiyatini va donoligini, odamlarni boshqarish huquqini tan olish demakdir. Obro‘ o‘ziga faqat qo‘rquv asosida bo‘ysunishni emas, shuningdek uning boshqalardan axloqiy ustunligini va ularni boshqarish huquqini tan olishni ham talab qiladi. Obro‘ qabul qilgan har qanday qaror to‘g‘ri. Bunga shubha qilish taqiqlangan. Agar obro‘ni tanqid qilish uchun kimdadir sabab topilsa, bu sabab obyektiv, xolis emas, balki tanqid qiluvchining g‘arazidan, niyati buzuqligidan kelib chiqqan. Tanqid qilishga jur’at etganining o‘ziyoq tanqidchining aybdorligini isbotlovchi dalildir. Stalin shaxsiga sig‘inish davrida sobiq SSSRda va Gitler davrida Germaniyada aynan shunday meyorlar hukm surgan. Masalan, XXasrning 20-va 30 yillari boshida SSSRda sotsializm qurish yo‘llari to‘g‘risida yuritilgan bahslarda hatto eng yaqin safdoshlaridan kim Stalin fikriga qo‘shilmagan, boshqa variantni taklif etgan bo‘lsa, keyinchalik qatag‘on qilingan, xalq dushmani deb ayblangan. Frommning avtoritar vijdon haqidagi fikrlari, mulohazalari an’anaviy va totalitar jamiyatlar mohiyatini, ularning inson ongiga, ma’naviyatiga salbiy ta’sirini chuqurroq tushunishda yordam beradi. Insonparvar vijdon tafakkur erkinligiga, axloqiy sog‘lomlik va mustaqillikka, insonning baxtli bo‘lishiga asoslanadi, uning hayotiy faoliyati bunyodkorlikka yo‘naltirilganini ifodalaydi. Insonning axloqiy e’tiqodi tayyor andozaviy meyorlar, obro‘ ko‘rsatmalari asosida ko‘r-ko‘rona emas, balki uning tanqidiy tafakkuridan o‘tib, tanlanib, ongli qabul qilinsagina, gumanistik vijdon shakllanadi. Gumanistik vijdon egasi o‘z xatti-harakatlarini obro‘ tomonidan belgilangan meyorlarga, talablarga mosligiga qarab emas, balki ezgulik va yovuzlik mezonlariga muvofiq ijobiy yoki salbiy baholaydi. Agar o‘z xatti-harakatini salbiy baholasa, vijdoni uni qiynaydi. Xatosini tuzatishga undaydi. Gumanistik vijdonning samaradorligi ham shundadir. Endi Kant ta’limotida bayon qilingan asosiy axloqiy qonunga qaytamiz. I. Kant “Amaliy aql tanqidi”(1788 y.) asarida “kategorik imperativ” (qat’iy buyruq, amr) tushunchasini qo‘llaydi. Kategorik imperativ Kant etikasining asosiy qonunidir. U ikki tezisda ifodalanadi: “xatti- harakatining shunday maksimaga (talab, meyorga – A.E.) mos kelsinki, unga rioya etib, sen ayni paytda uning barcha uchun umumiy qonunga aylanishini istagil”.Bu yuqorida keltirilgan “o‘zinga ravo ko‘rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko‘rma, senga ma’qul kelgan narsadan boshqalar ham bahramand bo‘lishini istagil” degan axloqiy qonunning o‘ziga xos qat’iy amr shaklidagi falsafiy ifodasidir. Ikkinchisi: “xatti-harakatining shunday bo‘lsinki, butun insoniyatga o‘z siymongda ham, har qanday boshqa kimsa siymosida ham, doimo maqsad deb bilgan holda munosabatda bo‘lgil va hech qachon unga vosita sifatida munosabatda bo‘lmagil”. Kantning ushbu fikrlari yevropa mumtoz gumanizmining cho‘qqisidir. Inson davlat mashinasining murvati yoki “buyuk qurilishlarining” oddiy g‘ishti emas, taraqqiyotning oddiy materiali emas. Davlat ham, har qanday “buyuk qurilish”, islohot, tarqqiyot ham inson uchun. Inson – ijtimoiy taraqqiyotning, 16 davlat va jamiyat faoliyatining maqsadi. Ular pirovardida insonning yuksalishiga xizmat qilishi kerak. Inson shaxsi bilan davlat va jamiyat hisoblashishi shart. Inson manfaatlari davlat va jamiyat manfaatlariga qurbon qilinmasligi, o‘z navbatida inson ham faqat o‘zining shaxsiy xudbin manfaatlarini ko‘zlamasligi, balki uni jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirishi lozim. Iqtiboslardan shunday mazmun kelib chiqadi. I.Kantning kategorik imperativini uzoq sharhlash, tahlil qilish mumkin. Aytilgan gaplar ular haqida tasavvur hosil qilish uchun yetarli, deb o‘ylaymiz. Keyingi asrlarda yevropa gumanizmi turli sabablarga ko‘ra ancha ziddiyatli rivojlandi. Ilg‘or mutafakkirlar, adabiyot va san’at arboblari mumtoz gumanizm g‘oyalariga sodiq qolib, ularni rivojlantirgan bo‘lsa, ayrim nazariyachilar shaxs manfaatlarini, xohish – istaklarini, individualizmni ortiqcha baholab yubordilar.XX-asrda bu vulgar antropotsentrizmga olib keldi. Insonning har qanday mayl – istaklari, agar ular zo‘ravonlik va qotillikka, hokimiyatni kuch yordamida ag‘darib tashlashga qaratilmagan bo‘lsa, axloqiy jihatdan to‘g‘ri, deb talqin qilina boshladi. Natijada seksual erkinlik, gomoseksualizm, birjinsli nikohlar, fohishabozlik, narkoindustriya va sh.k. g‘ayriaxloqiy hodisalar avj olib ketdi. Ba’zi mamlakatlarda birjinsli nikohlar qonunlashtirildi. Ta’kidlash joizki, axloqiy masalalar faqat oila, nikoh va jinsiy munosabatlardangina, ko‘ngil ochish va dam olishda ko‘riladigan tomosha va foydalaniladigan “madaniy” mahulotlardangina iborat emas. Mazkur masalalarda, shak – shubhasiz, g‘arb ma’naviyati, axloqi jiddiy inqirozni boshdan kechirmoqda. Ammo boshqa masalalarda ulardan o‘rgansa arziydigan narsalar bor. Eng avvalo biz g‘arbdan inson qadr – qimmati, erki, shaxsiy fikri, qarashlari bilan hisoblashishni o‘rgansak bo‘ladi. Mehnatga ma’suliyatli munosabat, xizmat vazifasini, ishini unumli va sifatli bajarish, boqimandalik qilmaslik, mehnat bozori talablariga tez moslasha olish, tashabbuskorlik kabi axloqiy xislatlarni ulardan o‘rganish kerak. Axloqiy tarbiyada bular hammasi hisobga olinishi darkor. G‘arb axloqining bizga to‘g‘ri kelmaydigan tamoyillarni asosli tanqid qilib, inkor etish, o‘rganishga arziydigan jihatlarini qabul qilish lozim. Ma’naviy tarbiyaning biror sohasida, jumladan axloqiy tarbiyada ham biz milliy mahdudlikka tushib qolmasligimiz kerak. Endi axloqiy tarbiya bilan bog‘liq ayrim tamoyillar va baholarga munosabat bildirib o‘tamiz. Axloqiy tarbiyani kuchaytirish zarurati. Avvalo individualizm va kollektivizm tamoyillari haqida... Axloqiy tarbiyada shaxsning individuval manfaatlari, qiziqishlari, tashabbusi va sh. k.lar hisobga olinib, individualizm oqilona chegaralarda inkor qilinmasligi maqsadga muvofiq. Individualizmni to‘liq kollektivizmga (jamoaviylikka) qarama – qarshi qo‘yish yaramaydi. YO shaxs manfaati, yo jamoa (jamiyat) manfaati qabilida masalani qo‘yish xatodir. Masalaning to‘g‘ri yechimi - shaxs va jamoa manfaatini birdek hisobga olish, ularni uyg‘unlashtirishdir. Kollektivizm tuyg‘usi va tamoyili inson ehtiyojlarini to‘g‘ri tarbiyalashning, insonning asl insoniy tabiatini rivojlantirishning indivualizm qatorida muhim omilidir. Tarbiyada indivualizmga bir tomonlama ustunlik berilib, kollektivizm yetarlicha hisobga olinmasa, inson xudbin (egoist), man-man, hatto yulg‘ich bo‘lib o‘sadi. U tashqi ko‘rinishidan vazmin,kamgap bo‘lishi mumkin, ammo ichida faqat o‘zini o‘ylaydi, o‘z manfaatini hamma narsadan ustun qo‘yadi, odamlarning samimiyligidan, ishonuvchanligidan, yordamidan o‘zining g‘arazli maqsadlarida foydalanadi. Hamma uning aytganini qilishi, “unga yordam berishi” kerak, u esa hech kimga hech narsa qarz emas – mana xudbinlikning asosiy belgisi. 17 Egoizm (xudbinlik) asta – sekin o‘rchib, egotsentrizmga (xudparastlikka) aylanishi mumkin. Egotsentrizm – inson hamma narsaning markaziga faqat o‘z shaxsini, manfaatlarini qo‘yishi, boshqa har qanday manfaatlarga – jamoa, jamiyat, davlat manfaatlariga bepisand qarashidir. “xudparastni ne qilg‘oni o‘ziga xubdir, bu nopisand fe’lg‘a tafovut ko‘pdir”, deya ta’kidlaydi Alisher Navoiy. U xudparastlikni budparastlik bilan teng qo‘yadi: “Xudparast – budparast”, - deb yozadi u “Mahbubul qulub” asarida. Bu yerda Navoiy “butparast” deganda johil, Haq va haqiqatni tanimagan, kufr botqog‘iga botgan, imon-e’tiqodsiz, faqat o‘ziga, o‘z nafsi va jig‘ildoniga, hirsi va shahvatiga sig‘inadigan kishini nazarda tutmoqda. Egoizmning vujudga kelish sabablaridan biri o‘z farzandini haddan ortiq erka o‘stirish, uning barcha injiqliklari, xohish – istaklarini amalga oshirish, bolada, o‘zlari sezmagan holda, iste’molchilik psixologiyasini shaklantirishdir. Egoizmning yana bir sababi nisbatan qobiliyatli, yoki yetakchilikka moyil, irodali shaxslarga yoshlikdan – maktab, kollej, oliy o‘quv yurtida, keyinchalik mehnat jamoasida, sinfdoshlari, kursdoshlari, hamkasblari tomonidan alohida e’tibor berilishi, “tan olinishi”dir. Agar qobiliyatli kishi bularni hurmat va o‘ziga bildirgan ishonch, bu ishonchni oqlash kerak deb emas, balki shunday bo‘lishi kerak, chunki men ulardan ustunman, kuchliman, aqlliroqman, deb qabul qilsa, uning egoist bo‘lib voyaga yetishi muqarrar. Shu sababdan tarbiya jarayonida oiladan boshlab, ayniqsa maktabda qobiliyatli bolalarga to‘g‘ri yo‘nalish berish, boshqalarning senga ko‘rsatayotgan e’tiborini, hurmatini oqlashing kerak degan qarashlarni ular ongiga singdirish lozim. Egoizmga, odatda, altruizm muqobil hisoblanadi. Altruizm shaxsiy manfaatlarni o‘ylamasdan, o‘zini boshqalarga bag‘ishlash, boshqalardan qo‘lidan kelgan yordamini ayamaslikdir. Altruizm beg‘arazlikning yuqori ko‘rinishi sifatida axloqiy jihatdan ma’qullansa- da, unga munosabat bir xil emas. Ba’zilar altruizmni don-kixotlik, savdoyilikning bir ko‘rinishi, shaxsning o‘ziga nisbatan yetarlicha ma’suliyatda bo‘lmasligi, deb hisoblaydi. Altruizm zarur hollarda qat’iyat ko‘rsata olmay, o‘zganing egoizmiga yon bosishga olib kelishi, jamiyat manfaatlarini himoya qila olmaslikka, ijtimoiy prinsipsizlikka sabab bo‘lishi mumkin. Tarbiya jarayonida altruizm egoizmning to‘liq muqobili bo‘la olmasligi, ba’zi hollarda u egoizmni oziqlantiruvchi, unga sharoit yaratuvchi, ba’zan hatto vatanparvarlik burchini bajarishda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkinligini esdan chiqarmaslik kerak. Bizda egoizm xudbinlik, altruizm esa muravvat va futavvat, deb atalgan. Altruizmga futuvvat ko‘proq mos keladi. Futuvvat ham o‘zini boshqalarning hojatini chiqarishga bag‘ishlamoq, o‘zgalarga beg‘araz yordam bermoq, hamdard bo‘lmoqdir. Alisher Navoiyning ushbu bayti “Muruvvat barcha bermakdur, yemak yo‘q, Futuvvat barcha qilmoqdir, demak yo‘q”, – har ikki tushunchaining mohiyatini qisqa va juda teran ifodalaydi. Garchi futuvvat keyinchalik tariqat bilan birlashib ketib, sufiyona mazmunda talqin qilingan bo‘lsa-da, aslida u dunyoviy umuminsoniy mohiyatga, mazmunga ega bo‘lgan va uni saqlab qolgan. Futuvvatning umuminsoniyligi undan diniy va sufiyona mazmunda ham foydalanish imkonini bergan. N. Komilov to‘g‘ri ta’kidlaganidek: “tasavvuf futuvvatda yuksak g‘oyalarning amaliy-ijtimoiy tatbiqini ko‘rgan bo‘lsa, futuvvat tasavvufda nazariy-e’tiqodiy tagzaminni topgan edi”. Futuvvatga islom adabiyotida, birinchi galda O‘rta Osiyo va Eron adabiyotida, falsafiy va diniy ta’limotlarda yuksak ijobiy munosabatni ko‘ramiz. Futuvvat mo‘g‘ul zulmi davrida sarbadorlar, javonmardlar harakatining g‘oyaviy mafkurasini, shiorini tashkil qilgan. Xalqimiz orasida farqlanib kelinayotgan to‘kin-sochin to‘y qilish va mehmondo‘stlikining ildizlari ham, bir tomondan futuvvatga borib taqaladi. 18 Ammo kundalik maishiy hayot qiyinchiliklari avomni, nafs va hirs o‘ziga to‘q kishilarning (bir guruh ziyoli, imon-e’tiqodi mustahkam fidoyi kishilardan tashqari) muruvvat va futuvvatning yuksak g‘oyalari va mezonlari asosida emas, o‘z foydasini ko‘zlab, “sizdan ugina, bizdan bugina” talablariga muvofiq yashashga undadi. Futuvvat ahlini ba’zilar devonalar deb, devonalikni esa aqldan ozganlik, deb baholadilar. Devonalik axmoqlik emas. U sufiy holatini anglatuvchi tushuncha. Futuvvat esa devonalik emas, ammo devonalikdan xoli ham emas. Vatanparvarlik haqida avvalgi boblarda ko‘p gapirilgan edi. Ularni takrorlab o‘tirmasdan, yana bir eslatmoqchimizki, haqiqiy vatanparvarlik – bu yurt ravnaqi yo‘lida o‘z kasbi doirasida halol mehnat qilish, o‘z xizmat vazifasi va burchini halol bajarishdir. Ma’naviy tarbiyaning barcha yo‘nalishlarida, xususan axloqiy tarbiyada vatanparvarlik mehnatsevarlikka, ma’suliyatga, burch va vijdon amriga aylansagina ro‘yobga chiqishi mumkinligiga e’tiborni qaratish lozim. Turkiy xalqlarda muhtojlarga, g‘arib va musofirlarga beg‘araz yordam berish ag‘aliq, ataliq, axiylik (axiy-bobo)kabi atamalarda ifodalangan. Bugun “otaliq” tushunchasida bevosita va beg‘araz yordam ko‘rsatish mazmuni saqlab qolingan. Masalan, maktabning otalik tashkiloti unga moddiy-o‘quv bazasini mustahkamlashda, a’lochi o‘quvchilar va faol o‘qituvchilarni moddiy rag‘batlantirishda, bayramlarni o‘tkazishda yordam ko‘rsatadi. Otaliq va og‘aliq tushunchalari nafaqat ijtimoiy-maishiy mazmunida, shuningdek ijtimoiy- siyosiy mazmunida ham qo‘llanila boshlandi. Taxt vorisining tarbiyachisi, yoki uning nomidan hokimiyatni vaqtincha boshqaruvchi kishi otaliq deb atalgan. Og‘aliq ham shunga o‘xshash mazmunda, taxtga (hokimiyatga) yaqin kishi sifatida biror hududni muxtoriy boshqaruvchisi, taxt vorisiga homiylik qiluvchi kishi mazmunida qo‘llanilgan. Shu sabab otaliq va og‘aliq tasavvufda muruvvat va futuvvat ko‘rinishlarini ifodalovchi atama bo‘lib rasmiylashmagan. Ammo axiylik Turkiya va Yaqin Sharqdagi ba’zi tariqatlarda atamaga aylangan. Axiy so‘zi bugungi o‘zbek tilida iste’moldan chiqib ketgan. U bobo va oqsaqol so‘zlari bilan almashtirilgan. N.Komilov “Tasavvuf”asarida futuvvat tarofdorlari javonmardlar, axiylar, fatiylar deb atalganini qayd qiladi va “axiy” so‘zini do‘st, birodar deb talqin qiladi. Sufiycha atama mazmunida bu to‘g‘ri. Chunki bir shayxning, pirning (axiyning) muridlari o‘zaro do‘st, birodarlardir. Darvoqe, arabcha “shayx” oqsoqol degan mazmunini bildiradi. Aslida turkiy “axiy” “bobo”,“oqsoqol” tushunchalarini anglatishini bilib qo‘yish ortiqchalik qilmas. Kosmopolitizm ko‘pincha vatanparvarlikka qarama-qarshi qo‘yiladi. Kosmopolit butun yer kurrasini o‘z vatani deb biladi. Uning uchun millat tuyg‘ularidan, vatan tuyg‘usidan, milliy manfaatlardan go‘yoki umumbashariy manfaatlar ustun. Kosmopolitizm sovet mafkuraviy baholarga muvofiq milliy nigilizmning ko‘rinishlaridan biri hisoblangan. Ikkinchi jahon urushidan keyin SSSRda kosmopolitizmga, g‘arb oldida qulluq qilishga qarshi kurash niqobi ostida aslida tafakkur erkinligiga, odamlar tashabbusiga hamda yahudiy millatga mansub ziyolilarga qarshi siyosat olib borilgan. Urushdagi g‘alabadan keyin odamlar qatog‘on yillarida vujudga kelgan ijtimoiy qo‘rquvdan ancha xalos bo‘lgan, ichki va tashqi dushmanlarni yengdik, endi erkin va yaxshi yashaymiz degan umid ularda paydo bo‘lgan edi. Yahudiylar masalasiga kelsak, urush yillari butundunyo yaxudiylari SSSRga Gitler qirg‘inidan ularni (halokatdan) xalos qiluvchi kuch sifatida qaragan va SSSRga har tomonlama yordam uyushtirgan edi. Stalin ularni urushdan keyin yaxudiy davlati Isroilni tuzishda qo‘llab- quvvatlashga, hatto Qrim hududidan joy berishga va’da bergandi. Urushdan keyin turli sabablarga ko‘ra, sobiq antigitlerchilar koalitsiyasi bo‘linib ketdi va o‘zaro muxoliflarga aylandi. Ikki tuzum o‘rtasida sovuq urush boshlandi. Tabiiyki, yirik yahudiy bankirlari, kapitalistlari o‘z hukumatlari tomonida bo‘ldi. Oddiy yaxudiylar esa arosatda qoldi. Har ikki tuzum ham ichki va 19 tashqi maqsadlar yo‘lida axloqni siyosatga qurbon qildi. SSSRda kosmopolitizmga qarshi kurash avj oldi, AQShda amalda kommunistlarga qarshi Makkarti qonuni qabul qilindi. Har ikki davlatda shpionchilik vasvasasi kuchaydi. SSSRda kosmopolitizmga vatanparvarlik va internatsionalizm (sotsialistik baynalminlallik) qarshi qo‘yilgan. Kosmopolitizm sun’iy o‘ylab topilgan tushuncha emas. Uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy va boshqa oziqlantiruvchi omillari va sabablari bo‘lgan. Turli tarixiy davrlarda kosmopolitik g‘oyalardan Yevropada diniy va siyosiy mustabidlikka, shovinizm va millatchilikka, irqchilik va shu kabi o‘ta keskin qarashlarga va siyosatga qarshi mafkuraviy kurashda foydalanilgan. Undan keyinchalik mustamlakachilar ham foydalanishga harakat qilganlar. Kosmopolitik g‘oyalar to‘liq yo‘qolmaydi. Bugun uni globallashuv tendensiyasi va ommaviy madaniyat oziqlantirib turibdi. Urush va tinchlik muammosi, demografik ahvol va oziq-ovqat ta’minoti, boshqa global muammolar, ayniqsa ekologik, iqlim o‘zgarishi, tabiiy kataklizmlar, panepidemiyalar xavfi kabi muammolar yer kurrasini butun insoniyat uchun yagona vatan, har bir shaxs sayyoramiz taqdiri uchun mas’ul ekanligini eslatib, kosmopolitik tuyg‘u uchun zamin yarataveradi. Axloqiy tarbiya orqali insonda erkinlik va mas’uliyat tuyg‘ularini shakllantirish muhim. Erkinlik va mas’uliyat dialektik birlikni tashkil etadi. Ular ayricha holda mavjud emas. Mas’uliyatsiz erkinlik – bu boshboshdoqlik, anarxiya, cheklanmagan xudbinlik va h.k.lardir. Erkinlik – bu mas’uliyatdir, ma’suliyatsizlik va xudbinlik esa – qaramlikdir, o‘z nafsi va hirsiga qullikdir. Aksilaxloqiy g‘oyalar, tushunchalar, afsuski, hayot qiyinchiliklari ta’sirida, ijtimoiy va insonlararo munosabatlarda masala yechimining noto‘g‘ri, adolatsiz, ammo oson yo‘lini tanlashning salbiy tajribasi sifatida vujudga kelgan. Qiynalib, mehnat qilib topishdan ko‘ra, ba’zan vazifani suiiste’mol qilib, pora olib, yoki o‘g‘irlik qilib topish osonroq. Achchiq haqiqatni aytib, aybni tan olishdan, yolg‘on aytib aybni yashirish osonroq. Lekin aslida bu “oson” hisoblangan tushunchalar ertami-kechmi jamiyatga, odamlarga juda katta zarar keltiradi. Shuning uchun qadim zamonlardan ular aksilaxloqiy hisoblangan va qoralangan. Erkinlikning falsafiy ta’rifi anglab olingan zarurat (Gegel), anglab olingan zarurat bo‘yicha harakat (Engels) ekanligini yana bir bor eslasak, erkinlik ezgulik va yovuzlikni aniq farqlab, gumanistik vijdonni tarbiyalash asosida vujudga kelishi ayonlashdi. Lekin bular bilan cheklanmaydi. Erkinlik axloqiy tanlashda namoyon bo‘ladi. Shu sababdan u iroda bilan ham bog‘liq. Binobarin, erkin shaxsni voyaga yetkazish uchun unda mustahkam irodani, qaror qabul qila olishni, o‘z xatti-harakatini, qabul qilgan qarorini tanqidiy baholab, unga zarur hollarda tuzatish kirita olish mas’uliyatini tarbiyalash talab etiladi. Axloqiy g‘oyalar, meyorlar rivojlanishini ko‘rsatuvchi mezon – bu jamiyatda inson erkinligining o‘sishi, qadr – qimmatining ortishidir. Inson erkinligini, ongi va tafakkurini cheklashdan, uni hukumron diniy yoki siyosiy mafkuraga, urf – odat va an’analarga majburan buysundirishdan voz kechishda, vijdon va e’tiqod erkinligini ta’minlanishda, fikrlar va qarashlar xilma – xilligi qaror topishida, insonparvarlik g‘oyasi boyib, inson jamiyat taraqqiyotining maqsadiga aylanishida axloq va umuman ma’naviyat rivoji namoyon bo‘ladi. Mazkur jarayonda axloqning cheklovchi, taqiqlovchi meyorlari nisbatan kamayib (to‘liq yo‘qolishi mumkin emas, taqiqsiz, cheklashsiz jamiyat tizimi buziladi), undovchi, rag‘batlantiruvchi meyorlari ko‘payib, kuchayib boradi. Axloqiy tarbiyada insonga o‘zini tiyishni, ba’zi salbiy narsalarni qilmaslikni o‘rgatish barobarida ijobiy, savob ishlar qilishga ehtiyoj tug‘dirish, ezgulikka befarq, indeferent 20 bo‘lmaslikni shakllantirish muhimdir. Yozuvchi Bruno Yasenskiyning do‘stingdan va dushmaningdan qo‘rqma, befarq kishilardan qo‘rq, degan o‘giti doimo dolzarbdir. Yozuvchi ta’biri bilan aytganda, nari borsa, do‘sting senga xoinlik qilib, sotishi, dushmaning o‘ldirishi mumkin. Befarq kishilarning jim va beparvo qarab turishi tufayli sotqinlik ham, qotillik ham qayta-qayta sodir bo‘laveradi. Yozuvchining ehtirosli obrazli fikridan axloqiy tarbiyaning muhim undovchi vazifasi – faol hayotiy pozitsiyani egallashni tarbiyalash ekanligi ayonlashadi. Axloqiy talablar, meyorlar insonni jamiyatning boshqa a’zolari bilan uyg‘unlikda yashashga, jamiyat institutlaridan to‘g‘ri foydalanishga, odamlarga va jamiyatga qo‘shilib, uning bir to‘laqonli a’zosi bo‘lishga o‘rgatadi. Shu sababdan bolalarda, yosh avlodda axloqiy talablarni tarbiyalash bilan ota-onalar, oila, mahalla, bog‘cha, maktab, mehnat jamoasi, jamoat tashkilotlari – jamiyatning asosiy bo‘g‘inlari o‘z vakolatlari doirasida shug‘ullanadi. Ularning faoliyati yana- da samaraliroq bo‘lishi uchun, tarbiya ishlarini muvofiqlashtirish maqsadga muvofiq. Tarbiyaning oiladan tashqari bosqichlarida bu vazifani xalq ta’limi muassasalari, yoshlarning jamoat tashkilotlari o‘z zimmasiga oladi. Maktab ota – onalar qo‘mitalari, mahalla o‘zining tegishli komissiyalari orqali oilaning tarbiyaviy faoliyatiga yordam berishi mumkin. Har qanday tarbiya ikki tomonlama jarayonligini, bola nafaqat tarbiyaning obyekti, shuningdek subyekti ham ekanligini (o‘z o‘zini tarbiyalashni) nazarda tutsak, bolaning boshqalardan olayotgan o‘rnagi shaxsiy kuzatuvlari uning qanday inson bo‘lib shakllanishida katta rol o‘ynashi oydinlashadi. Jamiyatdagi shiorlarning, mafkuraviy targ‘ibot-tashviqotning hayotga, haqiqatga mosligi yoki mos kelmasligi yoshlarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababdan tarbiya jarayonida haqiqiy qiyinchiliklarni, muammolarni ulardan yashirmaslik, faqat sabablarini to‘g‘ri tushuntirish kerak. Yarimhaqiqatni aytish, faqat yutuqlarini ko‘z-ko‘z qilib, kamchiliklarni xaspo‘shlash, muvafaqqiyatsizliklar sababini “obyektiv” sabablarga (ob-havo, qurg‘oqchilik va h.k.), yoki tashqi muxoliflar kirdikorlariga, jahon iqtisodiyoti konyunkturasiga keltirib bog‘lash, o‘z xatolarimiz borligini tan olmaslik tarbiya ishiga zarar keltiradi. Bolaning axloqiy tarbiyasiga ota – onalar va kattalarning xulq atvori sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ota – onalar va kattalar bolaga qanchalik yo‘l – yo‘riq berib, pandu nasihatlar qilmasin, o‘zlari nomaqbul turmush kechirsalar, aytgan gaplariga amal qilmasalar, ularning barcha tarbiyaviy urinishlari chippakka chiqadi. Bola ularga ishonmaydi, hatto aytgan to‘g‘ri so‘zlarini ham yolg‘on sifatida qabul qiladi. Ota – ona, kattalar qilmishi bolaga hamisha bevosita yoki bilvosita ibrat, taqlid uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi. Ota – ona xulq – atvori bolaga hamisha aktual (hozirning o‘zida) yoki potensial (kelajakda) ibratdir. Yaxshi xulq – yaxshi ibrat, yomon xulq – yomon ibrat. Axloqiy tarbiyada axloqqa zid g‘oyalarga nisbatan murosasizlik, ma’naviy immunitet shakllanishiga yetarlicha e’tibor qaratilishi shart. Yolg‘on, hasad, nafs, hirs, fahsh, o‘g‘rilik, zo‘ravonlik, qotillik, xoinlik, xudbinlik va shu kabi insonning asl tabiatiga zid g‘oyalar, tushunchalar inson va jamiyat hayotida salbiy rol o‘ynaydi, ma’naviyatni ich – ichidan yemiradi. Axloqiy tanlashning mazmun-mohiyati ham aksilaxloqiy tushunchalardan ustun bo‘la olish, halokatli yovuzlik yo‘lidan ketmaslik, ezgulikka, insonparvarlikka, vijdonga sodiq qolishdir. Axloqiy tanlashda inson o‘z xudbinligi, nafsi, hirsi, hasadi, qo‘rqoqligi va boshqa kamchiliklaridan ustun kela olishi lozim. Zarur hollarda u siyosiy rejim qutqusiga, mukofotlariga uchmasligi, yoki tazyiqidan qo‘rqmasdan, xalqiga, vataniga sodiq qolishi, insoniy burchiga, vijdoniga xilof ish qilmasligi kerak. Bu endi shunchaki oddiy axloqiy tanlash emas, ma’naviy jasoratdir. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ma’naviy jasoratni aynan shunday talqin qiladi. 21 O‘zbekistonda barkamol avlod axloqini tarbiyalash miliy nomukammallik tuyg‘usidan xoli, o‘z kuchiga,aql-zakovatiga, bilimiga ishonadigan, mehnatsevar, boqimandalikning har qanday ko‘rinishidan or qiladigan, qat’iyatli, irodali, vatanparvar, o‘z milliy madaniyati, xalqi tarixidan, yutuqlaridan g‘ururlanadigan, ayni paytda millatchilik va milliy man-manlikdan yiroq, kamchiliklarni tanqidiy baholay oladigan va ularni bartaraf etishga, yaratuvchlikka intiladigan halol insonni shakllantirishni anglatadi. Bunga barcha kuch va vositalar yo‘naltirilishi kerak. Download 1.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|