Milliy iqtisodiyotning raqobat ustunliklari. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining M. Porterning “raqobat ustunliklari brillianti”modeli asosida tahlili

Turli vaziyatlar ham milliy iqtisodiyotimizning xalqaro raqobatbardoshligini oshirishda muhim determinant hisoblanadi. Evropa va Amerika bozorlariga chiqish natijasida mamlakatimizda biznes yuritishning an’anaviy “sharq uslubi” davr talabiga mos kelmasligini ko‘rsatib berdi. Turli iqtisodiy integratsiyalar (SHHT, BMT, MDH)ga a’zolik natijasida halqaro iqtisodiy munosabatlarning yanada kengayishiga olib keldi.
M.Porter o‘zining “milliy romb” modelida hukumat yoki davlatning rolinii rombadan tashqarida tasvirlaydi, bunda u quyidagi izohni keltirib o‘tadi: “milliy raqobat ustunligini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlashda davlatning roli ahamiyatli bo‘lsada, u qisman xarakterlidir”. SHunday qilib, hukumat tomonidan taklif qilingan tavsiya va ko‘rsatmalar mamlakatdagi mehnat va kapital resurslarining iqtisodiyot ehtiyojlariga muvofiq holda ko‘paytirilishini, shuningdek, uning mahsuldorligini rag‘batlantirishga qaratiladi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida davlatning roli har doim ahamiyatli bo‘lib kelmoqda. Taraqqiyotning har qanday bosqichida hamda qo‘yilgan har qanday maqsad va vazifalardan qat’iy nazar davlatning faol aralashuvi, “bosh islohatchi” sifatida iqtisodiy faoliyatning asosiy ishtirokchisi hisoblanadi. Bugungi kunda davlatning roli mamlakatning strategik tarmoq (segment)larida kapital jalb qilish, kichik biznesni qo‘llab quvvatlash va sanoat siyosatini olib boruvchi kuchdir. Bugungi kunda davlat milliy korxonalar faoliyatini jahon bozoridagi turli risklardan sug‘urtalash, eksporter korxonalar uchun imtiyozlar va subsidiyalash, qisman proteksionizm siyosatini yuritadi. Ayniqsa, texnologik yangilanish jarayonlari shiddat bilan ro‘y berayotgan bugungi sharoitda davlatning ITTKI uchun doimiy ravishda kapital kiritib borish, malakali kadrlar tayyorlashi juda muhimdir.
YUqoridagi tahlillar asosida mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishdagi taraqqiyotning “o‘zbek modeli”ni “raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish” modeliga, iqtisodiyotga davlat aralashuvini yuqori darajada cheklash asosida raqobatbardoshlikning “milliy rombi”ni “raqobatbardoshlik piramidasi”ga transformatsiyalash davr talabiga aylanib ulgurdi. Bu shuni anglatadiki, M.Porter tomonidan taklif qilingan “milliy romb” ideal davlat uchun xos bo‘lib, davlatning faol aralashuvi tasodifiy holatlar sifatida olib qaralgan. Bundan tashqari M.Porterning tadqiqotlari aksariyat rivojlangan etakchi mamlakatlar hamda dunyoning eng yirik hisoblangan transmilliy korporatsiyalari misolida tahlil qilingan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, davlatning bosh islohatchi sifatida barcha jarayonlarda tashabbuskor ekanligi M.Porter ilmiy ishlarida qayd qilinmagan. Bundan kelib chiqadiki, M.Porterning modeli haqiqatda tetraedr (to‘rt qirrali fazoviy shakl) shaklida bo‘lib, davlat aralashuvi va uning roli (Governement) qanchalik yuqori bo‘lsa, piramida (tetraedr) qirrasi shunchalik katta bo‘ladi(22-rasm).
O‘zbekiston misolida olib qaraydigan bo‘lsak, “raqobatbardoshlik piramidasi” albatta “milliy romb”ga aylanadi. Buning uchun avvalo davlatning roli eng quyi darajaga tushishi, davlatning aralashuvi va rolining determinant sifatida ahamiyatini yo‘qotishi kerak bo‘ladi, aksincha piramida o‘z holatini saqlab qoladi. Bu esa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligi ko‘p jihatdan davlat aralashuvi va tashabbuskorligiga bog‘liq ekanligidan dalolat beradi.
O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshligini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, barqaror tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish orqali mamlakatning raqobat reytingini mustahkamlash mumkin. M.Porter tomonidan taklif qilingan hayotiylik sikli modeliga asosan O‘zbekistonning aksariyat tarmoqlari hanuzgacha birinchi bosqich (omillarning harakat bosqichi)da bo‘lsada, investitsiyalarni jalb qilish bosqichiga o‘tmoqda, masalan, paxta xomashyosi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash, og‘ir metallurgiya sanoati.



bunda A – omillarning mavjudligi, B – talab parametrlari, C – turdosh va qo‘llab-quvvatlovchi tarmoqlar, D – firmalarning strategiyasi va ichki bozordagi raqobat, E – davlat, F – turli vaziyat va holatlar, h – davlatning iqtisodiyotga aralashuvi miqyosini ifodalovchi piramidaning balandligi, (uning pasayishi davlat aralashuvining cheklanishini, aksincha faollashuvini anglatadi)
22-rasm. O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining “raqobatbardoshlik piramidasi”


Manba: K.M.Ibodov. Monopoliyaga qarshi boshqaruv nazariyasi (Hozirgi zamon raqobat nazariyalari). O‘quv qo‘llanma.T:, “IQTISOD-MOLIYA” nashriyoti, 2020 yil.  304 bet