Min sulolasi davrida Xitoy-Tibet munosabatlari Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ming sulolasi bilan aloqa[tahrir | manbasini tahrirlash]

Wanli imperatori (1572—1620-yillar hukmronligi)
Sonam Gyatso, Altan Xon tomonidan ulugʻvor unvon berilganidan soʻng, Tibetga joʻnadi. Ketishdan oldin u 1579-yil 12-martda kelgan Min xitoy amaldori Chjan Juchjenga (1525—1582-yillarda) xat va sovgʻalar yuboradi^[69]. Oʻsha yilning avgust yoki sentyabr oylarida Sonam Gyatsoning Altan Xon huzuridagi vakili Vanli imperatori (r. 1572-1620), u ham Sonam Gyatsoga unvon bergan. Bu esa Dalay Lama va Xitoy hukumati oʻrtasidagi birinchi rasmiy aloqa edi^[69]. Biroq, Lairdning taʼkidlashicha, Vanli uni Pekinga taklif qilganida, Dalay Lama atigi 400 km (250 mi) yoshda boʻlsa ham, oldindan vaʼda qilgani uchun taklifni rad etgan^[65]. Lairdning qoʻshimcha qilishicha, „Ming imperatorining kuchi oʻsha paytda juda uzoqqa yetmagan“^[65]. Hech qanday rasmiy Xitoy yozuvlarida qayd etilmagan boʻlsada, Sonam Gyatsoning tarjimai holida aytilishicha, Wanli 1588-yilda yana Sonam Gyatsoga unvonlar bergan va uni ikkinchi marta Pekinga taklif qilgan, ammo Sonam Gyatso oʻsha yili Moʻgʻulistonda vafot etgani uchun Xitoyga tashrif buyura olmadi. Buddizmni yanada kengaytirish uchun Oltanxonning oʻgʻli bilan birga ishlagan^[65][69].
Uchinchi Dalay Lamaning China Daily gazetasi „Ming sulolasi unga oʻlpon toʻlashga ruxsat berib, alohida iltifot koʻrsatdi“ deb taʼkidlaydi^[70]. Keyin China Daily gazetasining yozishicha, Sonam Gyatso 1587-yilda Dorjichang yoki Vajradxara Dalay Lama unvoniga sazovor boʻlgan^[70], ammo China Daily unga bu unvonni kim bergani haqida gapirmaydi. China Daily, moʻgʻullarning rolini eslatmasdan turib, Dalay Lama unvonini va uning Tibetdagi hokimiyatini keyingi Qing sulolasi oʻrnatganligini taʼkidlaydi: "1653-yilda Qing imperatori beshinchi Dalay Lamaga faxriy unvon berdi va keyin shunday qildi. 1713-yilda beshinchi Panchen Lama uchun ham xuddi shunday, Dalay Lama va Panchen Erdeni unvonlarini va ularning Tibetdagi siyosiy va diniy maqomini rasman oʻrnatgan^[71].
U-Tsangdagi gʻalabadan koʻp oʻtmay, Gushi Xon Shigatsedan bir kunlik yoʻlda kelganida Lozang Gyatsoni kutib olish marosimini uyushtirdi va Tibetni zabt etganini Dalay Lamaga sovgʻa sifatida taqdim etdi^[72]. Shigatse qal’asining asosiy zalida boʻlib oʻtgan ikkinchi marosimda Gushi Xon Dalay Lamani Tibet hukmdori sifatida taxtga oʻtirdi, ammo haqiqiy boshqaruv vakolatini regent Sonam Chöpelga topshirdi^[73][74][72]. Gushi Xon Dalay Lamaga Goldshteyn yozganidek „oliy hokimiyat“ bergan boʻlsa-da, „Tibet qiroli“ unvoni Gushi Xonga berilgan, u yozni Lxasa shimolidagi yaylovlarda oʻtkazgan va har qishda Lxasani egallagan^[75][73][76]. Van Praagning yozishicha, bu vaqtda Gushi Xon qurolli kuchlar ustidan nazoratni saqlab qolgan, ammo Dalay Lama oldida oʻzining past mavqeini qabul qilgan^[76]. Ravskiyning yozishicha, Dalay Lama oʻzining birinchi dunyoviy va diniy hukmronligi davrida hokimiyatni oʻz regenti va Gushi Xon bilan boʻlishgan^[77]. Biroq, Ravskining taʼkidlashicha, u oxir-oqibat „urf-odatlarni bajarish orqali oʻzini Avalokiteśvara sifatida koʻrsatish orqali oʻz vakolatlarini kengaytirdi“, Potala saroyini va anʼanaviy diniy joylarda boshqa inshootlarni qurish va yozma tarjimai hollar orqali nasl reenkarnatsiyasiga urgʻu berish orqali^[78]. Goldshteyn Gushixon hukumati va Dalay Lama Karma Kagyu sektasini taʼqib qilgani, ularning boyliklari va mol-mulkini musodara qilgani, hattoki monastirlarini Gelug monastiriga aylantirganini taʼkidlaydi^[73]. Ravskiyning yozishicha, bu moʻgʻul homiyligi gelugpalarga Tibetdagi raqib diniy sektalarda hukmronlik qilish imkonini berdi" deya yozgan edi^[78].

Yongzheng davrining anonim saroy rassomlari (1723—1735-yillarda) tomonidan " Yongzheng imperatori liboslari " albomidan.
Shu bilan birga, Xitoy Ming sulolasi 1644-yilda Li Tsichen (1606—1645-yillarda) qoʻzgʻoloniga quladi, ammo uning qisqa umr koʻrgan Shun sulolasi Manchu istilosi va Xan xitoylik general Vu Sangui (1612—1678-yillarda) tomonidan tor-mor etiladi. China Daily gazetasining taʼkidlashicha, keyingi Qing sulolasi Ming sulolasi oʻrniga kelganida, u shunchaki „Tibet boshqaruvini kuchaytirdi“^[70]. Biroq, Kolmashning taʼkidlashicha, Dalay Lama Xitoyda sodir boʻlayotgan voqealarni juda kuzatgan va 1640-yilda Ming qulashidan oldin, 1642-yilda oʻz poytaxti Mukdenga elchilar yuborish toʻgʻrisidagi Manchu taklifini qabul qilgan^[79][80]. Dava Norbu, Uilyam Rokxill va Jorj N. Patterson yozishicha, Shunji imperatori (r. 1644—1661-yillar) keyingi Qing sulolasi beshinchi Dalay Lama Lozan Gyatsoni 1652-yilda Pekinga taklif qildi, Shunji Dalay Lamaga Tibetning mustaqil suvereniteti sifatida munosabatda boʻldi^[81][82]. Pattersonning yozishicha, bu Shunjining Tibet bilan ittifoq tuzishga intilishi, natijada Moʻgʻuliston ustidan Manchu hukmronligi oʻrnatilishiga olib keladi^[82]. Qing imperatori bilan boʻlgan uchrashuvda Goldshteyn Dalay Lama moʻgʻul qabilalari bilan ittifoq qilgani uchun arzimas odam emasligini taʼkidlaydi, ularning baʼzilari Qingning dushmani deb eʼlon qilingan^[83]. Van Praagning taʼkidlashicha, Tibet va Dalay Lamaning hokimiyati „Manchu imperatori, Moʻgʻuliston xonlari va knyazlari hamda Ladax, Nepal, Hindiston, Butan va Sikkim hukmdorlari“ tomonidan tan olingan^[80].