Min sulolasi davrida Xitoy-Tibet munosabatlari Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Otlarga hurmat va choy almashish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qiu Yingdan keyingi Ming sulolasi davridagi rasm, Tang imperatori Syuantszun (r. 712-756-yillar) yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan poytaxtdan oʻz saroyidan otda qochib, Min sulolasi shimoldagi koʻchmanchi moʻgʻul qoʻshinlariga qarshi turish uchun otlarga muhtoj edi, shuning uchun Xitoy choyi evaziga tibet otlarini olib kelish savdosi Min sulolasi uchun katta boylikka aylandi.

Ipak libos kiygan saroy ayollari, Tang Yin (1470—1524-yillarda),Ming saroyi tibetliklarga ipak kiyimlari va jihozlari kabi sovgʻalar berdi, shu bilan birga tibetlik buddistlarga ramziy buddist ikonografiyasini ipak naqshlariga kiritdi^[49].
Tsayning yozishicha, Deshin Shekpa tashrifidan koʻp oʻtmay, Yongle imperatori Tibet bilan choy, ot va tuz savdosini osonlashtirish uchun Yangzi va Mekong daryolarining yuqori oqimida yoʻl va savdo nuqtalarini qurishni buyuradi^[50][51]. Savdo yoʻli Sichuan orqali oʻtgan va Yunnandagi Shangri-La okrugidan oʻtgan^[50]. "Xitoy Tibetining tarixiy holati" taʼkidlashicha, Mingning „oʻlpon bilan bogʻliq boʻlgan savdosi“ xitoy choyini tibet otlariga almashtirishi — Tibet elchilari va tibetlik savdogarlarga Xan xitoylik savdogarlari bilan savdo qilish uchun aniq ruxsat berishi kerak boʻlgan va „Ming sulolasi sudining hukmronligini Tibet ustidan yanada kuchaytirgandi“ deya aytishgan^[52]. Rossabi va Sperlingning taʼkidlashicha, tibet otlarining Xitoy choyi uchun savdosi Ming davridan ancha oldin ham mavjud boʻlgan edi^[53][54]. Piter C. Perduning aytishicha, Van Anshi (1021—1086-yillar) Xitoyning yetarli darajada harbiy quvvatga ega otlar ishlab chiqara olmasligini tushunib, Xitoy choyi evaziga Ichki Osiyodan ot olishni ham maqsad qilgan^[55]. Xitoyliklarga otlar nafaqat otliqlar uchun, balki armiyaning taʼminot vagonlari uchun chaqiruv hayvonlari sifatida ham kerak edi^[55]. Tibetliklar Xitoy choyini nafaqat oddiy ichimlik sifatida, balki diniy marosim qoʻshimchasi sifatida ham talab qildi^[53]. Ming hukumati choy ishlab chiqarishga monopoliya oʻrnatdi va bu savdoni davlat nazorati ostidagi bozorlar bilan tartibga solishga harakat qildi, ammo ular 1449-yilda harbiy muvaffaqiyatsizliklar va choy ishlab chiqaruvchi hududlarga ichki ekologik va tijorat tazyiqlari tufayli yuksalmay qulab tushadi yaʼni oylanganday boʻlmadi^[53][55].

Ming qabrlaridan qurolli va zirhli qoʻriqchi.
Ming sulolasining oʻrtalarida strategiyani muhokama qilish, birinchi navbatda, moʻgʻullar Min Xitoyga bosqinlarni uyushtirish uchun yigʻilish bazasi sifatida foydalangan Ordos mintaqasini tiklashga qaratilgan edi^[56]. Norbuning taʼkidlashicha, shimolga moʻgʻullar tahdidi bilan mashgʻul boʻlgan Min sulolasi Tibet ustidan suverenitet haqidagi daʼvolarini amalga oshirish yoki qoʻllab-quvvatlash uchun qoʻshimcha qurolli kuchlarni ayamagan edi. Buning oʻrniga ular diplomatik harakatlar orqali tibetlik lamalarga cheksiz miqdordagi unvon va sovgʻalarni toʻplash uchun „konfutsiyning soliq munosabatlari asboblari“ ga tayanin ish tutafilat^[57]. Sperlingning taʼkidlashicha, Ming va Tibet oʻrtasidagi nozik munosabatlar „birlashgan Xitoyning mustaqil Tibet bilan oxirgi marta kurashganligi“, ularning chegaralarida qurolli toʻqnashuvlar yuzaga kelishi mumkinligi va Ming tashqi siyosatining yakuniy maqsadi Tibet boʻysunish emas, balki „Tibet tahdidining har qanday turidan qochish“ boʻlgan edi^[58]. P. Kristian Kligerning taʼkidlashicha, Ming saroyining yuqori tibetlik lamalarga homiyligi „chegara hududlarini barqarorlashtirish va savdo yoʻllarini himoya qilish uchun moʻljallangan“ deya aytgan edi^[59].

Zhengde imperatori (1505—1521-yillardagi hukmronligi)
Osiyo tadqiqotlari assotsiatsiyasining taʼkidlashicha, Gelugning keyingi rahbarlari — Gendün Drup (1391—1474-yillarda) va Gendün Gyatso (1475—1571-yillarda) — Xitoyning Ming bilan aloqalari boʻlganligi haqida hech qanday maʼlum yozma dalillar yoʻq^[60]. Bu ikki diniy rahbar Karma Kargyu lamalarining homiylari va himoyachilari boʻlgan kuchli dunyoviy Rinpungpa knyazlari bilan muomala qilishda asosiy tashvish bilan band edilar^[60]. Rinpungpa rahbarlari Phagmodrupaning qarindoshlari edi, ammo vaqt oʻtishi bilan ularning hokimiyati Ü-Tsangning katta hududlarida oddiy gubernatorlardan mustaqil hukmdorlarga aylandi^[61]. Rinbung shahzodasi 1498-yilda Lxasani egallab oldi va Gelugni Gelugdagi eng muhim voqea boʻlgan Yangi yil marosimlari va ibodatlarida qatnashishdan chetlashtirdi yaʼni cheklab qoʻyadi^[62]. Lxasadagi Yangi yil ibodatlari Karmapa va boshqalarga berilgan boʻlsada, Gendün Gyatso quvgʻinda ittifoqchilar izlab sayohat qildi^[62]. Biroq, faqat 1518-yilda dunyoviy Phagmodru hukmdori Lxasani Rinbungdan qoʻlga kiritdi va shundan keyin Gelugga Yangi yil ibodatini oʻqish huquqi berildi^[62]. 1537-yilda Drigung monastirining Drikung Kagyu abboti Lxasaga tahdid qilganida, Gendün Gyatso oxir-oqibat qaytib kelgan boʻlsada, Drepung monastirini tark etishga majbur boʻaldi^[62].