Минг қуёш шуъласи

ИККИНЧИ БОБ
Тўппончанинг ранги қизил бўлиб, тепкиси занго-
ри тусда эди. Бу ранг-баранг ўйинчоқ ортидан Ха-
дим тишларини ғижирлатиб турарди. Тариқ син-
гари унинг ҳам ёши 11 да эди. Отаси қассоб бўлган 
бу кемшик, баланд бўйли, озғин бола ўз тенгқурла-
ри ичида энг безорилиги билан ном чиқарган эди. 
Танаффусда Тариқ кўринмай қолса, Лайлонинг 
ортидан худди соядек эргашиб, унга еб қўйгудек 
термилиб юрарди. Бир гал у қизчанинг елкасига 
қоқиб, пичирлаганди: «Малласоч, сен менга шу қа-
дар ёқасанки, ўзим уйланиб оламан сенга!»
Мана, у қўлида ўйинчоқ тўппонча билан қан-
дайдир шумликни кўзлаб турибди. 
– Қўрқма, ҳеч қандай доғ қолмайди, – муғом-
бирона жилмайди бола. – Айниқса сенинг мана-
ви малла сочларингда.

---

75
Минг куёш шуъласи
,
– Агар менга яқинлашсанг, ўзингга ёмон бўлади.
– Хўш, нима қила олардинг? Анави чўлоқ ўр-
тоғингга айтасанми? – кейин овозини ингичкала-
тиб, қизчани мазах қила бошлади. – Оҳ, Тариқжон! 
Уйга қайта қол, мени манави аблаҳдан қутқар! 
Лайло ўзини қўлга оламан дегунча Хадим тўп-
понча тепкисини босди. Илиқ суюқлик томчила-
ри қизнинг бошидан ёғилди. Қўли билан юзла-
рини беркитиб олди. шу пайт бутун кўчани бир 
тўда боланинг қийқириғи босиб кетди. Лайло ўзи 
маъносини тушунмайдиган, кўча безорилари 
тез-тез тилга оладиган сўкишни ишлатди:
– Ҳе, онангни хўроз қувласин! 
– Ўзингни нимжинни онангни... – сўкинди Ха-
дим. – Ўша лапашанг, сўлақмон отангга қўшиб...! 
Сен аввал қўлингни бир ҳидлаб кўр-чи?
– Ҳидлаб кўр-чи, маза қиласан, – ҳиринглади 
болалар жўр овозда. 
Лайли кафтини бурнига яқинлаштирди ва 
ҳаммасини тушунди. Кўз ёшларини тиёлмай, 
ўзини уйга урди. Қудуқдан сув чиқариб, тоғора-
ни тўлғазди. Кийимлари ва сочини қайта-қайта 
ювиб ташласа-да, кўнгли тўлмади. Бутун бадани 
дағ-дағ қалтирарди. Юзлари қизариб кетгунча 
мочалка билан ишқалади. 
– Агар Тариқ бўлганида, лоақал онам мени 
олиб келгани мактабга борганида, ярамас Хадим 
бунчаликка бормасди, – дея ҳиқиллади Лайло 
кийимларини алмаштираркан. Лайло нимадан-
дир ижирғаниб ўзини каравотга ташлади. Унинг 
қўллари мушт бўлиб тугилганди. Сал ўзига келиб 
олгач, туриб, онасининг эшигини чертди. Ичка-
ридан жавоб бўлмагач, ўзи эшикни очиб кирди. 
Бир пайтлар онасидан тартибли, яхши аёл йўқ 
эди. Ҳар куни эрталаб бардам, тетик бўлиб уйғо-
нар, чиройли, янги кийимларини кияр, Лайло эса, 

---

76
Холид Хусайний
,
онасининг сочларини тараб қўярди. Кейин улар 
шаҳар айлангани чиқишар, баъзида онаси унга 
турли ширинликлар олиб берарди. Кечки пайт ота-
си ишдан қайтиши билан уйлари янада тўлиб қол-
гандек бўлар, Лайло ўзини худди еттинчи осмонда 
юргандек ҳис этарди. У пайт акалари ҳам шу ерда 
эди, хуллас, бир бутун, тўкис оила эдилар. 
Кўпинча уларнинг уйига таниш аёллар меҳмон-
га келар, Лайло онаси билан меҳмонларни қарши-
лашга алоҳида тайёргарлик кўришарди. Онаси 
турли пишириқлар пиширса, Лайло идишларни 
ювишга ёрдамлашарди. Меҳмонлар келишгач, 
Лайло бир четда уларнинг суҳбатига қулоқ тутиб 
ўтирарди. Айниқса, онаси дадасини оғиз кўпирти-
риб мақташини жон қулоғи билан тингларди:
– Эрим жуда ажойиб ўқитувчи эди, ўқувчилари 
уни ҳаддан ортиқ ҳурмат қилишарди. У болаларни 
чизғич билан уриш у ёқда турсин, ҳатто қаттиқ га-
пирмас, болаларни ҳурмат қилар, шунинг учун ҳам 
улар муаллимни жонидан ортиқ кўришарди. 
Ойиси эри билан қандай танишиб қолганини 
айтишни жуда ёқтирарди:
– Мен ўшанда 16 да эдим. Улар Панжшерда 
биз билан қўшни туришарди. Ҳа, дугонажонлар, 
биз бир-биримизни шу қадар севардикки! Мен 
ҳовлимизнинг ўртасидаги деворни ошиб ўтиб, 
унинг ёнига борардим. Лекин Ҳаким катталар 
бу учрашувимиздан хабардор бўлиб қолиши-
дан ёмон қўрқарди. Ўшанда ҳам жуда жиддий, 
эҳтиёткор эди. Мен ўзим таклиф қилганман: «Ҳа-
кимжон ака, сизсиз яшолмайман. Ўзингиз совчи 
қўясизми ё дадангизга ўзим айтайми?» О, ўша 
пайтда унинг юзлари қандай қизариб кетганини 
кўрсангиз эди? 
Фариба қаҳ-қаҳ урганча қарсак чалар, бир уй 
аёл унинг кулгисига қўшиларди. Ҳа, у пайтларда 

---

77
Минг куёш шуъласи
,
отаси ҳақида шунақа ёниб, тўлқинланиб гапи-
рарди, хоналари ҳам алоҳида эмасди. Эҳ, ҳамма-
си ортда қолди. 
Хотинлар «гапи»да суҳбат кўпинча келгусида-
ги орзу-ҳавасларга бориб тақаларди. Уруш туга-
са, йигитлар қайтиб келса, уларни уйлантириш 
керак. Шу боис, кўпинча аёллар ўзларига келин 
қидиришга тушардилар: дарвоқе, ҳадемай Лай-
лонинг акалари Аҳмад билан Нур ҳам қайтиб ке-
лишади. Лайло уларни роса соғинганди. 
– Азита қалай?
– Анув гиламдўзнинг қизими? – Онаси афтини 
буриштирарди. – Вей, у қизни мўйловини кўр-
ганмисиз? Эримникидан қалинроқ!
– Ноҳида-чи? Ўз синфида биринчи экан!
– Э, тишлари сўйлоқ-ку! Кечаси кўрган одам-
нинг юраги ёрилади! Бўлмайди у!
– Воҳиднинг сингилларига нима дейсиз?
– Анави калтабақай қизларми? Йўқ– йўқ. Йўқ, 
нима, менинг ўғилларим кўчада қоптими? Ҳар 
йигитларки, ҳар тола сочи битта қизга бериқсиз! 
Бу пайтда Лайло бир четда ўтирганча Тариқ 
ҳақида хаёл сурарди...
Мана онасининг ҳужраси. Деразага қалин парда 
тортилган, қоп-қоронғи. Бу ҳужрада ҳар хил ҳид – 
тер, овқат қолдиғи, атир ва бошқа ёқимли, ёқимсиз 
ислар қоришиб кетганди. Лайло кўзи қоронғига кў-
никкунча бир оз кутиб турди. Кейин ерда сочилиб 
ётган кийимларни оёғи билан пайпаслаганча дера-
за ёнига борди ва пардани очди. Кўзи бир жойда 
уюлиб турган тўшак жилдларига тушди. 
Деворга Аҳмад ва Нурнинг бир қанча суратла-
ри илиб ташланган эди. 
Онасининг каравоти остидан пойабзал қутиси-
нинг бир учи кўриниб турарди. Унда Покис тонда 
чоп этилган исёнчилар ҳақида мақолалар эълон 
қилинган газета қирқимлари йиғиб қўйилганди. 

---

78
Холид Хусайний
,
– Ойи!
Бояги тўшак уюми бирдан жонланди. Онаси 
бир инграб олди.
– Туринг, ойи. Уч бўлди. 
Аёл устидаги матоларни бир четга сурди. Ке-
ришганча ўрнидан турди. Кейин таралмаган 
сочларини бир четга суриб, қўлларини ёзиб ке-
ришиб олди. Деразадан тушаётган ёруғлик унинг 
кўзини қамаштирганди. 
– Мактабдан келдингми? – сўради мудроқ овозда.
Ҳар куни шу аҳвол. Бир хил, ҳиссиз савол-жа-
воблар. «Қанақа дарс ўтдинглар?», «Овқат еб ол-
дингми?», «Неччи баҳо олдинг?»
Онаси кўзларини кафти билан тўсиб олди:
– Шунақа бошим оғриб кетяптики!
– Дори опкелайми, ойи? 
Онаси чаккаларини ишқалади. 
– Йўқ, кейинроқ! Отанг келмадими?
– Ҳали энди уч бўлди-ку!
– Э, ҳа, боя айтдинг-ку! – ойиси эринчоқлик 
билан эснади. 
– Ойи, битта бола юзимга тўппончаси билан 
сийдик сепди, – ҳиқиллади Лайло.
– Нима? Вой, қўлгинаси синсин! – Фариба бир оз 
сергак тортди. – Эртага бориб ўзим гап лашаман. 
– Ҳали кимлигини айтмадим-ку!
– Ҳа-а-а, ким экан?
– Сизга нима фарқи бор?
– Тавба, нега бунақа тўнингни терс кийиб ол-
динг, қизим?
– Нега мени мактабдан олиб келгани борма-
дингиз? 
– Ҳа, бормоқчи эдим, – онаси бармоқларини 
сочлари орасига тиқиб, бир оз жим қолди. – Ана-
ви ўртоғинг бориди-ку, оти нимайди? Тариқми-
ди? Уям юрибдими?

---

79
Минг куёш шуъласи
,
– Унинг кетганига икки ҳафта бўлди. 
Онаси унинг сочларини ҳидлаб кўрди:
– Ювиниб олдингми?
– Ҳа!
– Ювиниб олган бўлсанг бўпти-да! Тоза бўпсан, 
шунгаям шунча ваҳимами? 
Лайло ўрнидан қўзғолди. 
– Уй вазифаларимни қилишим керак!
– Ҳа, унда бор, нега турибсан, оппоғим, бориб дар-
сингни бажар! – Онаси яна чойшабга ўралиб олди. 
Лайло деразага яқин борганида ҳиротлик ки-
шининг мовий «мерседес»и чанглар булути ичи-
дан ўтиб борарди. Лайло машинага узоқ тики-
либ қолди:
– Эртага албатта мактабингга бораман, ваъда 
бераман. 
– Кечаям шунақа дегансиз! 
– Сен билганингда эди, Лайло...
– Нимани?
Фариба кўксига муштлади:
– Мана бу ерда нималар бўлаётганини билга-
нингда эди...