Ministirligi

Talap hám usınıs analizi tiykarları.

---

Talap hám usınıs analizi tiykarları. Usınıs hám talaptı ekonomikalıq 
kózqarastan analiz qılıw, júdá kóp hám keń mashqalalardi sheshiwde universal 
qural bolıp xızmet etedi. Bunday máselelerge tómendegiler kiriwi múmkin: jáhán 
daǵı ekonomikalıq sharayatlar ózgeriwiniń ónim óndiriske jáne onıń natiyjeliligine 
tásiri; bahalardı baqlaw boyınsha mámleket tárepinen kóriletuǵın ilajlardı bahalaw 
; ekonomikalıq xoshametlew hám minimal mıynet haqın belgilew; salıqlardıń, 
subsidiyalarning, importqa qoyılatuǵın poshlinaning, óndiriwshiler hám qarıydarlar 
iskerliginiń shegaralashlarning ulıwma ekonomikaǵa tásiri hám taǵı basqa. Talap 
hám usınıs arqalı bazar mexanizmin úyreniw, olardıń grafikların analiz etiwden 
baslandı. Ekenin aytıw kerek, mámlekettiń aralasıwisiz, talap hám usınıs teń 
salmaqlılıq jaǵdayǵa keledi hám oǵan tiykarlanıp tavardıń bazar bahası ornatıladı 
hám de teń salmaqlılıqtı támiyinleytuǵın ónimdiń ulıwma kólemi ornatıladı. Lekin, 
qanday etip, baha hám ónim kólemi talap hám usınıstıń birpara xarakteristikaları 
menen baylanısqan? Qanday etip olar waqıt boyınsha ózgeredi hám qanday etip 
olarǵa ulıwma ekonomikalıq aktivlik, mıynet haqı ǵárejetleri tásir etedi? Ne ushın 
talap hám usınıs bazarlar (básekilashgan, monopol, oligopol hám basqa ) boyınsha 
parıq etedi? Ne ushın birpara bazarlarda tovarlar tańsıq hám taǵı basqa sorawlarǵa 
juwap beriw ushın talap hám usınıstıń diagrammasın qarawdan baslaymız.
Joqarı baha, ámeldegi firmalardı islep shıǵarıwdı keńeytiwge shaqırıq etedi, 
bazarǵa jańa firmalardı óz ónimi menen kirip keliwin támiyinleydi, olar islep 
shıǵarǵan joqarı ǵárejetli rentabel bolmaǵan ónimleri joqarı bahada rentabel 
boladı. Bunday halda, firmalarda óndiristiń keńeyiwi qısqa waqıt aralıǵinda 
intensiv bolsa, uzaq múddette bolsa ekstensiv ámelge asıriladı. Talap sızıǵı 
(Demand) qarıydarlardıń berilgen bahalarda qansha muǵdarda ónim satıp alıw 
múmkinligin ańlatadı. Talap sızıǵınıń tómenge ketiwi, qarıydarlardıń baha qansha 
tómen bolsa, olar sonsha kóp ónim satıp alıwın ańlatadı. Tómen bahalar, 
qarıydarlarǵa jáne de kóbirek muǵdarda tovarlar satıp alıwına hám de ilgeri satıp 
ala almay atırǵan qarıydarlarǵa bolsa házir ol tavardı satıp alıwǵa múmkinshilik 
jaratadı. Sheki onim bahası tómenlewiniń usınıs iymek sızig'iga basqasha tásirin, 
islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı ózgermegende baqlaw múmkin. Haqıyqatlıqtan da, 

---

ózgermegende, onı islep islep shıǵarıw ushın ketken ǵárejet azayadı (sheki onim 
bahası tomenlegeni ushın ), sonday eken, tavar bahası da azayadı, yaǵnıy onıń 
bahası den ga ózgeredi. Bul ózgeris islep shıǵarılǵan tavar muǵdarına baylanıslı 
emes. Nátiyjede, usınıs iymek sızig'i ońǵa jıljıydı. Ulıwma alǵanda, sheki onim 
bahası ózgeriwiniń usınıs sızıǵına tásirin úyreniwde, joqarıda keltirilgen eki hal da 
menshikli jaǵdaylardan bolıp, eń shettegi jaǵdaylardı ańlatadı. Rasında bolsa, sheki 
onim ǵárejetleri azayǵanda baha da, tavar muǵdarı da ózgeriwi múmkin. Bul 
ózgerisler jańa usınıs iymek sızig'ining talap sızıǵı menen teń salmaqlılıqǵa keliwi 
menen baylanıslı. 
Juwmaq
Jalpı talap - bul barlıq qarıydarlar, yaǵnıy xalıq, kárxanalar hám mámleket 
tárepinen bahalardıń arnawlı bir dárejesinde túrli tovarlar hám xızmetlerdi satıp 
alıw múmkin bolǵan milliy ekonomika daǵı real pul dáramatları kólemi bolıp 
tabıladı. Jalpı talap túrli tovarlardıń muǵdarı, sapası hám baha dárejesine tikkeley 
baylanıslı. Eger jalǵız talap iymek sızig'i túrli baha kórsetkishlerinde bólek 
qarıydardıń arnawlı bir tavarǵa bolǵan talabı muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıqtı
ańlatpalasa, jalpı talap iymek sızig'i mámleket degi bahalardıń túrli dárejesi hám de 
óndiriske bolǵan talap kólemi ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatadı. Jalpı usınıs - bul 
mámlekette bahalardıń arnawlı bir dárejesinde islep shıǵarılıp, satıwǵa shıǵarılıp 
atırǵan barlıq tovarlar hám xızmetler kólemi bolıp tabıladı. Bul bahalardıń hár túrlı 
múmkin bolǵan ortasha dárejesinde milliy óndiristiń ámeldegi real kólemin 
kórsetedi. Jalpı usınısqa bárinen burın bahalar dárejesi menen islep shıǵarılǵan 
tovarlar social ma`nisi ortasındaǵı nisabtning ózgeriwi tásir kórsetedi. Bahalar 
dárejesiniń bahadan asıwı qosımsha tovarlar islep shıǵarıw ushın xoshamet 
jaratadı.
Bahalar dárejesiniń bahadan tómenlewi bolsa tavar óndiristiń qısqarıwına alıp 
keledi. Usınıń sebepinen bahalar hám milliy islep shıǵarıw kólemi ortasında 
tuwrıdan-tuwrı yamasa tikkeley baylanıslılıq ámeldegi boladı. Jalpı usınısqa 
bahadan tısqarı taǵı bir qatar faktorlar tásir kórsetedi: a) resurslar bahasınıń 

---

ózgeriwi; b) nátiyjelililiktiń ózgeriwi; v) huqıqıy normalardıń ózgeriwi. 
Ekonomika teoriyasında jalpı usınısqa úsh qıylı kózqarastan jantasıw ámeldegi: 
jalpı usınıs bahalar dárejesine baylanıslı emes; bahalar dárejesine tikkeley 
baylanıslı ; jalpı usınıstıń ósiwinde yamasa azayıwında bahalar dárejesi ózgeriwsiz 
qaladı. Sol sebepli jalpı usınıs iymek sızig'i grafigi ush kesindine iye: tik, yotiq 
hám aralıq kesindiler. Jalpı talaptıń ósiwi jalpı usınısqa túrlishe tásir etedi: usınıs 
iymek sızig'ining keynscha kesindisinde usınıs áyne sol muǵdarǵa artadı, aralıq 
kesindinde - bahalar dárejesiniń ósińkiligi ushın usınıs az muǵdarda artadı ; klassik 
kesindinde bolsa - jalpı usınısda ózgeris bolmaydı, sebebi barlıq resusrlar qosılǵan 
boladı, lekin bahalar dárejesi keskin ósedi. Jalpı talap iymek sızig'i hám jalpı usınıs 
iymek sızig'i kesilisken noqat umumekonomikalıq teń salmaqlılıqtı ańlatpalap, bul 
jaǵdayǵa bahanıń teń salmaqlılıqlı dárejesi hám milliy óndiristiń teń salmaqlılıqlı 
real kólemi arqalı eriwiladi. Ekonomika turaqlı túrde makroekonomikalıq teń 
salmaqlılıq tárep háreket etedi hám málim dárejede bul teńlik támiyinlep turıladı. 
Biraq, jalpı talap hám jalpı usınısqa tásir etiwshi faktorlardıń ózgerip turıwı 
nátiyjesinde teń salmaqlılıq buz'ladı hám ekonomika jańa teń salmaqlılıq tárep 
háreket etedi. 
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi: 
1. Axmedov D. Q., Ishmuxammedov A. E., Jumaev Q. X., Jumaev Z. A 
Makroekonomika. Sabaqlıq.- T.: TDIU. 
2. Joldasev Z., Qosimov M. S. Makroekonomika tiykarları. T«Oqıtıwshı» 
3. Abulkasimov X. Makroekonomikalıq tártipke salıw hám Ózbekstannıń 
turaqlı rawajlanıwı. Monografiya.- T. “Akademiy” 
 Internet saytları
1. 
www.imf.org
.
2. 
www.lex.uz
.
3. 
www.Stat.uz