Ministirligi
Download 327.58 Kb. Pdf ko'rish
|
11 tema
- Bu sahifa navigatsiya:
- Usıns irek sızıǵı
|
1. Usınıs, islep shıǵaruvchilarning bahanıń hár bir dárejesinde Tavar yamasa xızmetlerdiń bazarǵa satıwǵa shiǵarılatuǵın muǵdarı bolıp tabıladı. Baha ózgeriwi menen satıwǵa shiǵarılatuǵın ónim muǵdarı da ózgeriwi sebepli usınıstıń bir qatar alternativ variantları ámeldegi boladı. Usınıs hár qıylı bahalarda satıwǵa qansha muǵdarda ónim shıǵarılishini kórsetedi. Bahanıń asıwı menen soǵan uyqas túrde satıwǵa shiǵarılatuǵın. Tavar (usınıs ) muǵdarı da artadı, bahanıń túsiwi menen usınıs kólemi qisqaradı. Bul óz-ara, tuwrınan - tuwrı baylanıslılıq usınıs nızamı dep ataladı. Islep shıǵarıwshı ushın bahanıń asıwı xoshametlentiretuǵın wazıypanı atqaradı. Baha dárejesi hám usınıs muǵdarı ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıqtı kórsetiwshi keste degi maǵlıwmatlardı grafikda ańlatpalap, usınıs qıysıq sızıǵın súwretlew múmkin. Bazarda usınıs etiletuǵın tavar kólemine bahadan tısqarı bir qatar faktorlar tásir etedi. Bul faktorlardıń túpkiliklileri tómendegiler: 1) Resurslarınıń bahası ; 2) Islep shıǵarıw texnologiyası ; 3) Salıq hám dotatsiyalar; 4) Basqa tovarlardıń bahası ; 5) Baha ózgeriwiniń kutilishi; 6 ) Bazar daǵı satıwshılar sanı. Usınıstıń sol faktorlardan bir yamasa bir neshesiniń ózgeriwi usınıs kóleminiń ózgeriwin talap etedi. Usıns irek sızıǵı Usınıs kóleminiń ózgeriwine tavardıń saqlanıw ózgesheligi, saqlaw hám transport tasıw ǵárejetleri da tásir kórsetedi. Mısalı, uzaq waqıt saqlap bolmaytuǵın awıl xojalıq hám azıq-túlik ónimleri ushın usınıs kemnen-kem ózgeriwshen boladı. Islep shıǵarıw procesiniń ózgesheligi, tábiyiy resurslarınıń ámeldegi dárejesi de usınısqa tásir kórsetedi. Mısalı, bahanıń ózgeriwine juwapan islep shıǵarıwdı keńeytiw yamasa basqa qıylı ónim islep shıǵarıwǵa ótiw múmkinshiligi ámeldegi bolsa usınıs ózgeredi. Awıl xojalıǵına jaramlı bolǵan jerler sheklengen bolsa, onıń bahası (renta) qanshellilik aspasin, jer usınısın asırıp bolmaydı. Usınıs - islep shıǵarıwshılar bahanıń hár qıylı dárejesinde bazarǵa satıwǵa shiǵarılatuǵın tovarlar muǵdarı bolıp tabıladı. Usınıs qıysıq sızıǵı - baha hám usınıstıń kólemi ortasındaǵı tuwrınan -tuwrı baylanıslılıqtıń grafik daǵı suwreti bolıp tabıladı. Usınıs nızamı - baha menen satıwǵa shiǵarılatuǵın tovarlar muǵdarı ortasındaǵı tikkeley yamasa tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıqtı ańlatadı. Usınıs (talap ) dıń mayısqaqlıǵı - baha 1% ózgergende talap neshe procent ózgeriwin kórsetedi. Bul talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı da dep ataladı. 2. Monopoliya» termininiń kelip shıǵıwı bazarǵa tiyisli túsiniklerden (yaǵnıy, grekshe «monos» - birden-bir, bir hám «poleo» - sotaman) quram tapsa - de, biraq onıń ekonomikalıq tiykarları tiykarınan óndiriske barıp taqaladı. Monopoliya - ekonomikalıq iskerliginiń qandayda bir salasında (islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw, kommerciya hám t.b. ) kárxana yamasa mámlekettiń jeke ózi húkimranlıǵın ańlatadı. Monopoliyalar bir qatar jollar arqalı kelip shıǵadı. Bular : - Óndiristiń toplanıwı - Kapitaldıń toplanıwı hám oraylashuvi. - Pán texnika rawajlanıwı. - Mámlekettiń ayırım iskerlik tarawların qollap-quwatlawı. - Óz-ara kelisiw. Monopolistler ekonomika daǵı erkin básekine tosqınlıq etip, ekonomikalıq rawajlanıwǵa talay saldamlı unamsız tásir kórsetiwi, rawajlanıw jolına irkiniw bolıwı múmkin. Soǵan kóre, derlik barlıq mámleketler ekonomikasında monopoliyalardı mámleket tárepinen tártipke salıw ilajları qollanilib, bul monopoliyaǵa qarsı siyasattiń mazmunın quraydı. Monopoliyalarǵa qarsı nızamshılıq hám onı ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan ilajlar basqa mámleketlerde da sharayat talap etken sırtqı kórinislerde ámel etedi. Ádetde AQShdagi monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq salıstırǵanda ilgerilew hám jetilisken islep shıǵılǵan, dep esaplanadı. Ol tómendegi nızamshılıq hújjetlerine tiykarlanadı : Sherman nızamı (1890 y.) Kartel pitimlerin nızamǵa qarsı dep esaplaydı, sawdanı jasırın monopollashtirish, ol yamasa bul tarmaqtaǵı jalǵız qadaǵalawdı qolǵa alıw, bahalar boyınsha kelisimlerdi ta'qiqlaydi. Bul nızam tiykarlanıp sawda hám kommerciya iskerliginiń monopollashuviga qarsı jóneltiriledi. Hám de erkin sawdanı sheklewge qaratılǵan kelisimlerdiń hár qanday formasına tıyım qóyadı. Usı nızamda jaza sharası retinde járiymalar, záleldi oraw, tutqınǵa alıwqa alıw hám hátte ayıplı firmanı tamamlawdı da názerde tutadı. Nızamnıń eń zárúrli qásiyeti ámeldegi iskerlik etip turǵan monopoliyalarǵa qarsı gúreske qaratıladı. Onıń kemshiligi tiykarǵı qaǵıydalar uǵımsızlıǵı, nızamnıń orınlanıwın qadaǵalaw etiwshi turaqlı shólkem joq ekenligi hám antimonopolistik ilajlardıń profilaktikalıq xarakterge iye bolǵanlıǵı bolıp tabıladı. Robinson-Payman nızamı (1936 y.) Bul nızam sawda salasındaǵı sheklewshi xızmetler, «narxlar qayshısi», baha boyınsha muqatıwlar hám basqa sol sıyaqlılardı qadaǵan etydi. AQShdagi trestlarga qarsı ámeldegi nızamshılıq kóbirek dárejede basqa mámleketlerde da antimonopol nızamshılıqtıń rawajlanıwına tásir kórsetken. Unler-Li nızamı (1938 y.) Sawda boyınsha federal komissiyaǵa sawdada shalǵıtishga alıp keletuǵın háreketlerni‖ qadaǵalaw qılıw boyınsha qosımsha minnetleme qoyǵan. Nátiyjede komissiya qarıydardı reklama hám ótirik maǵlıwmat nátiyjesinde jábir kóriwden qorǵaw qılıw wazıypasın aldı. Unler-Li nızamı qarıydarlar huqıqın qorǵaw etiwge qaratılǵan. Usı nızam ótirik reklama hám maǵlıwmatlardı jalǵanlastırıwǵa qarsı qaratılǵan ilajlardı óz ishine aladı. 3. Ekenin aytıw kerek, búgin jáhán bazarı konyukturasi keskin ózgergen, globallasıw sharayatında báseki kúshaygan dáwirde yashay atırmız. Bunday quramalı sharayatta respublikamızda da makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew, rawajlanıwdıń joqarı ósiw dárejesin ustap turıw, milliy ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın asırıw, islep shıǵarılıp atırǵan milliy ónimler qarıydargirligiga erisiw, milliy valyuta tushumini kóbeytiw sıyaqlı zárúrli wazıypalar ámelge asırıp kelinip atır. Mámlekettiń tiykarǵı waziypası - resurslardan paydalanıw natiyjeliligine, sonıń menen birge, mámleket basqarıwdıń natiyjeliligine erisiwden ibarat. Onıń ushın bolsa saw báseki ortalıǵın jaratıw zárúr. Báseki ortalıǵın qáliplestiriw hám milliy ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın, asırıw, wazıypası mámlekettiń tártipke soluvchi funksiyaları, bólek áhmiyetke iye boladı. Mámlekettiń ekonomika daǵı roli onıń funksiyalarında arnawlı birlesedi. Mámlekettiń, ótiw ekonomikası daǵı barlıq funksiyaları bazar munasábetlerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw menen baylanıslı. Bul baylanıslılıqtıń qásiyetine qaray mámlekettiń tártipke soluvchi funksiyalarınıń eki toparın ajıratıw múmkin. Birinshiden, bul bazardıń nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın shárt-shárayatlar jaratıw funksiyası. Ekinshiden, bul bazardıń óz tártipke soluvchilarini tásirin toltırıw hám oǵan ońlawlar kirgiziw. Házirgi zamande mámleket - milliy ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın asırıw siyasatı menen shuǵıllanıwı múmkin hám kerek bolǵan birden-bir institut bolıp tabıladı. Makro hám mikrodarajadagi básekige shıdamlılıq ajratıladı. Milliy básekige shıdamlılıqtı qánigeler adamlardıń turmıs dárejesin asırıwda hám xalıq aralıq ekonomikalıq ulgilerge ámel qılıwda milliy ekonomikanıń basqa mámleketlerde islep shiǵarılatuǵın tovarlar hám xızmetler menen báseki sharayatında tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám de tutınıw qılıw qábileti retinde tariyplesedi. Milliy ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın asırıw wazıypaların sheshiw ushın uzaq múddetli rejede, jáhán tájiriybesi kórsetip turǵanı sıyaqlı, kadrlardı tayarlaw hám olar mamanlıǵın asırıwǵa, bilimlerdi bóliw kóriw hám ITTKIni qollap-quwatlawǵa hám de infratuzilmani rawajlandırıwǵa investisiyalar mámleket tárepinen tártipke salıwdıń eń nátiyjeli ilajları esaplanadı. 1. Tutınıw sarp etiwlerindegi ózgerisler. Baha dárejesiniń ózgeriwine baylanıslı bolmaǵan halda, bahadan tısqarı bir yamasa bir neshe faktorlar tásirinde qarıydarlar satıp alınǵan zatı kóleminde ózgeris júz beriwi múmkin. Bul qarıydar párawanlıǵı, qarıydardıń kútiwi, qarıydardıń qarızları hám salıqlardıń ózgeriwi nátiyjesi esaplanadı. Qarıydardıń párawanlıǵı onıń finanslıq aktivlerge (aktsiya hám obligatsiya) hám de úy hám jer sıyaqlı kóshpelis múlkke egaligiga baylanıslı boladı. Olar real ma`nisiniń keskin azayıwı tavar satıp alıw kóleminiń azayıwına alıp keledi. Tutınıw sarp etiwleriniń qısqarıwı nátiyjesinde jalpı talap azayadı. Kerisinshe, materiallıq hám finanslıq baylıqlar real ma`nisiniń asıwı nátiyjesinde, bahalardıń ámeldegi dárejesinde tutınıw sarp etiwleri ósedi. Buǵan aktsiya stuldıń keskin asıwı, hátte bahalar dárejesi ózgermay qalǵanda qarıydar párawanlıǵınıń ósiwine alıp keliwin mısal etip keltiriw múmkin. Úy hám jer real ma`nisiniń keskin azayıwı baha ulıwma dárejesiniń ózgeriwine baylanıslı bolmaǵan halda qarıydar párawanlıǵınıń tómenlewine alıp keledi. Qarıydardıń kútiwi. Tutınıw sarp etiwleri kólemindegi ózgeris, qarıydardıń bahalar hám dáramatlar dárejesindegi keleshektegi ózgerislerdi aldınan biliwine baylanıslı. Mısalı, eger qarıydar keleshekte óziniń real tabısı kópayadi, dep esaplasa, ol ámeldegi dáramatlarınıń kóbirek bólegin jumsawǵa tayın boladı. Nátiyjede bul dáwirde tutınıw sarp etiwleri kópayadi, jiynaw bolsa azayadı hám jalpı talap artadı. Kerisinshe, eger qarıydar keleshekte óziniń real dáramatları azayadı dep esaplasa, olardıń tutınıw sarp etiwleri hám sonday eken, jalpı talabı qisqaradı. Tap sonday tárzde inflyatsiyaning kutilishi búgingi jalpı talaptı asıradı. Sebebi qarıydarlar bahalar oshgunga shekem tovarlardı satıp alınǵan zat etip qalıwǵa háreket etedi. Kerisinshe, jaqın keleshekte bahalar tómenlewiniń kutilishi, búgingi tutınıw muǵdarınıń azayıwına alıp keledi. Qarıydar qarızları. Qarıydar qarızları kóp bolǵanda, ol ámeldegi tabısın qarızlarǵa tolıqb, óziniń búgingi sarp etiwlerin kemeytiwi múmkin. Kerisinshe, qarıydar qarızdar bolmasa, ol búgingi sarp etiwlerin kóbeytiwge tayın boladı. Salıq. Dáramat salıǵı stavkasınıń azayıwı, bahalardıń ámeldegi dárejesinde tutınıw sarp etiwlerin kópeytedi, salıqlardıń asıwı tutınıw sarp etiwlerin azaytadı. 2. Investitsion sarp etiwler. Investitsion sarp etiwler, yaǵnıy islep shıǵarıw quralların satıp alıw, jalpı talaptıń bahadan tısqarı zárúrli faktorı esaplanadı. Bahalardıń ámeldegi dárejesinde kárxana satıp alıwı múmkin bolǵan jańa islep shıǵarıw qurallarınıń azayıwı jalpı talaptıń azayıwına, kerisinshe kárxana satıp alatuǵın investitsion tovarlar kóleminiń kóbeyiwi jalpı talaptıń kóbeyiwine alıp keledi. Investitsion sarp etiwlerdi ózgertiw múmkin bolǵan bahadan tısqarı faktorlardı bólek-bólek qaray shıǵamız. Procent stavkaları. Basqa sharayatlar ózgermay qalǵanda, procent stavkasınıń asıwı, investitsion sarp etiwlerdiń azayıwına hám jalpı talaptıń qısqarıwına alıp keledi. Bul jerde gáp mámlekette pul massası kóleminiń ózgeriwi áqibetinde procent stavkalarınıń ózgeriwi haqqında baradı. Pul massasınıń kóbeyiwi procent stavkasın pasaytiradi hám sol arqalı kapital qoyılmalar kólemin kópeytedi. Kerisinshe, pul massasınıń azayıwı procent stavkasınıń asıwına hám investitsiyalardıń qısqarıwına alıp keledi. Investitsiyalardan kútiletuǵın payda. Kapital qoyılmalardan joqarı payda alıwdıń kutilishi investitsion tovarlarǵa talaptı asıradı hám kerisinshe, keleshekte investitsion programmalardan payda alıw uǵımsız bolsa, investitsiyalarǵa sarp etiwler azayıw principine iye boladı, sonday eken, jalpı talap da azayadı. Salıqlar. Kárxanadan alınatuǵın salıqlardıń kóbeyiwi Kapital qoyılmalardan alınatuǵın paydanıń azayıwına hám sonday eken, investitsion sarp etiwler hám jalpı talaptıń qısqarıwına alıp keledi. Kerisinshe, salıqlardıń qısqarıwı bunday paydanı hám investitsion sarp etiwlerdi kópeytedi. Texnologiya. Jańa hám jetilisken texnologiya investitsion sarp etiwlerdi hám sol arqalı jalpı talaptı xoshametlew principine iye boladı. Artıqsha quwatlar. Artıqsha quwatlar, yaǵnıy ámeldegi paydalanılmaytuǵın tiykarǵı kapitaldıń kóbeyiwi, jańa investitsion tovarlarǵa talaptı hám nátiyjede jalpı talaptı azaytadı. Islep shıǵarıw quwatlarınan tolıq paydalanilganda isbilermenler kóbirek mashina hám úskeneler satıp alıwǵa tayın boladı, sonday eken investitsion sarp etiwleri kópayadi. 3. Mámleket sarp etiwleri. Bahalardıń ámeldegi dárejesinde, milliy ónimde mámleket satıp alınǵan zatınıń kóbeyiwi jalpı talaptıń ósiwine alıp keledi. Buǵan mámlekettiń milliy armiyanı dúziw yamasa onıń sanın asırıw tuwrısındaǵı sheshimi mısal bóle aladı. Mámleket sarp etiwleriniń azayıwı jalpı talaptıń qısqarıwına alıp keledi. Mısalı, jańa avtomobil jolı qurıwǵa mámleket sarp etiwleriniń qısqarıwı sonday nátiyjege alıp keledi. 4. Sap kirip degi ózgeris. Sap kiriptiń kóbeyiwi jalpı talaptı da kópeytedi. Birinshiden, kiriptiń joqarı dárejesi, sırt ellerde milliy tovarlarǵa bolǵan talaptı asıradı. Ekinshiden, importtıń qısqarıwı milliy tovarlarǵa ishki talaptıń kóbeyiwin talap etedi. Sap kirip kóleminiń ózgeriwine áwele shet mámleketlikler milliy tabısı hám valyuta kurslarınıń ózgeriwi tásir kórsetedi. Shet mámleketlerde dáramatlar dárejesi asqanda, olardıń puqaraları da milliy tovarlardı, da shet el tovarların kóbirek muǵdarda satıp alıw múmkinshiligine iye boladı. Sırt ellerde milliy paydanıń azayıwı bolsa sap kirip kólemin qısqartiradi. valyuta kursları. Basqa valyutalarǵa salıstırǵanda milliy pul stuldıń ózgeriwi sap kiripke hám sonday eken jalpı talapǵa tásir kórsetedi. Shama menen oylayıq, ienaning dollar daǵı bahası o'sdi. Bul dollardıń ienaga salıstırǵanda qadrsizlanganligi valyuta stul kóterilganligini ańlatadı. Dollar hám iena ortasındaǵı jańa koefficient nátiyjesinde Yaponiyalıq qarıydarlar ienaning málim summasına kóbirek dollar satıp alıwı múmkin. Sonday eken, Yaponiyalıq qarıydarlar ushın amerika tovarları yapon tovarlarına qaraǵanda arzanlaw boladı. Usınıń menen birge amerikalıq qarıydarlar dollardıń málim summasına yapon tovarların salıstırǵanda kemrek muǵdarda satıp alıwı múmkin. Bunday halda AQSH kiripiniń ósiwi, importınıń bolsa azayıwı jaǵdayın kútiw múmkin. Sap kiriptiń kóbeyiwi óz gezeginde AQSH ekonomikasında jalpı talaptıń kóbeyiwine alıp keliwin ańlatadı. Makroko'lamda milliy islep shıǵarıw kóleminiń ózgeriwi menen birge bahalar ulıwma dárejesiniń ózgeriwi ortasında baylanıslılıqtı izertlew, ne ushın milliy islep shıǵarıw kólemi ayırım dáwirlerde turaqlı ósiwi, birpara dáwirlerde bolsa tómenlep ketiwdi izoxlab beriw ushın jalpı talap - jalpı usınıs (ADAS aggregate demand - aggregate supply) modelinen paydalanamız. Bul modelde jalpı talap hám usınıs, bahalardıń ulıwma dárejesi sıyaqlı agregat kórsetkishlerinen paydalanıladı. Makroekonomikada AD-AS modeli islep shıǵarıw kólemleri hám bahalar dárejeleriniń terbelislerin hám de olar ózgeriwiniń aqıbetlerin úyreniw ushın tiykarǵı model bolıp esaplanadı hám basqa bir qansha modeller AD-AS modeliniń menshikli holi esaplanadı. AD-AS modeli járdeminde mámleket ekonomikalıq siyasatınıń túrli variantları suwretlab beriliwi múmkin. Jalpı talap — úy xojalıqları, kárxanalar, xukumat hám sırt ellik qarıydarlardıń bahalardıń málim dárejesinde ekonomikada islep shıǵarılǵan juwmaqlawshı tovarlar hám xızmetlerdiń ulıwma kólemine bolǵan talabı bolıp tabıladı.Yamasa basqasha etip aytqanda ulıwma talap ekonomikada islep shıǵarılǵan juwmaqlawshı tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa etilgen ulıwma ǵárejetler jıyındısı bolıp tabıladı. Formula kórinisinde ulıwma talaptı tómendegishe súwretlew múmkin: AD =S+I+G+Xn Bahalar dárejesi hám talap etilgen milliy ónim kólemi ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatpa etiwshi sızıq jámi talap iymek sızig'i dep ataladı. Bunı sızılma kórinisinde súwretlew múmkin. Bunday jılısıwdıń sebebi hár túrlı. Yaǵnıy, bólek alınǵan tovarlarda talap iymek sızig'ining jılısıwına tiykarlanıp dáramat nátiyjesi hám orınbasar tovarlar sebep bo'lar edi. Ayırım tovarlardıń bahası tomenlegende, qarıydarlardıń pul dáramatları kóbirek ónim satıp alıw imkaniyatın beredi (dáramat nátiyjesi). Sonıń menen birge, baha tomenlegende qarıydar bul tavardı kóbirek basqa satıp aladı, sebebi ol basqa tovarlarǵa salıstırǵanda arzanlaw boladı (ornın basatuǵın tovarlar ). Milliy bazarda AD-iymek sızig'ining traektoriyasın áwele pulning muǵdarlıq teoriyası teńlemesi járdeminde anıqlama beriw múmkin. Download 327.58 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|