Ministrligi qaraqalpaqstan respublikasi

g‘
=const dir. 
Sol sebepli Fermi júzesi turaqlı (gorizontal ) jaylasqan 
boladı. Lekin, bul elektr hám ximiyalıq potensiallardıń da turaqlılıǵı degen gáp 
emes. Basqasha aytqanda, sistemanıń teń salmaqlılıq jaǵdayında onıń elektr hám 
ximiyalıq potensialları ózgeriwi múmkin, yaǵnıy bóleklerdiń diffuziya hám ıǵıw 
aǵısları ámeldegi boladı, lekin bul aǵıslar bir-birin teń salmaqlılıqlap turadı. 
Sonı da aytıw kerek, «Fermi júzesi» sózi tiykarınan teń salmaqlılıq jaǵday 
daǵı sistemalar ushın isletiledi, sebebi bunda erkin elektronlar hám geweklerdiń 
sanı, uyqas túrde, teń boladı. Sistema teń salmaqlılıqta bolmaǵanda bolsa, bul 
teńlik saqlanmaydi hám «Fermi júzesi» ózgeriwge ushraydı. Bul halda onı 
«Ferminiń kvazi ústi» ( f
G‘p
 
va f
G‘r
) deb ataladi. 
Umuman olganda, potensial to‘siqning kattaligi ko‘chib o‘tgan tok 
tashuvchilarning konsentratsiyasi va haroratga bog‘liq bo‘ladi va quyidagicha 
ifodalanadi: 
(1.1) 
Bunda N
p
 
– n tarawdaǵı tiykarǵı tok tasıwshılar (gewekler);
N
e
 
– n tarawdaǵı tiykarǵı tok tasıwshılar (elektronlar);
p
r
 
– p tarawdaǵı tiykarǵı bolmaǵan tok tasıwshılar; 

---

p
e
 
– p tarawdaǵı tiykarǵı bolmaǵan tok tasıwshılar; 
p
1
–
y
arım ótkeriwshi kristallınıń jeke tok tasıwshılar konsentraciyası. 
(1.2) 
U
T
 
shama temperatura 
potensialları ayırması yamasa temperatura potensialı 
dep ataladı hám tómendegishe ańlatpalanadı: 
q 
- elektron zaryadi; 
k 
- 
1,38·10
-23
j/grad - Boldman doimiysi; 
T 
- absolyut harorat. 
Temperatura potensialınıń fizikalıq mánisi sonnan ibarat, ol elektr 
birliklerinde kórsetilgen statistikalıq temperatura yamasa elektron gaz daǵı erkin 
elektronlardıń ortasha kinetik energiyası bolıp tabıladı. Úy temperaturasında 
(T=300°K) ol 25 millivoltga teń boladı. Temperatura potensialınıń maksimal 
ma`nisi 
yarım ótkeriwshi materialı tosıq zonasınıń keńligi Dsh ni ańlatiwshı 
potensiallar ayırmasına teń boladı. 
Potensial tosıqtıń temperaturaǵa baylanıslılıǵı, tiykarınan, yarım 
ótkeriwshiniń jeke tok tasıwshıları konsentraciyasınıń temperaturaǵa baylanıslılıǵı 
arqalı belgilenedi: 
(1.3) 
bunda A - 
yarim o‘tkazgich materialiga bog‘liq koeffitsiyent. 
Temperaturanıń hár bir dárejege artpaqtası menen potensial tosıqtıń 2 
millivoltga azayıwı anıqlanǵan. 
Potensial tosıqtıń sırtqı derek tásirinde ózgeriwin, yaǵniy n-p ótiwdiń volt-
amper xarakteristikasın anıqlaylik. n-p ótiwge sırtqı derek ulansa, potensial tosıqtıń 
bálentligi ózgeredi hám tok tasıwshılardıń dinamikalıq teń salmaqlılıqı buz'ladı. 
Nátiyjede diffuziya hám ıǵıw toklarınıń teń salmaqlılıqı da buzilib, nátiyjelik 
júzimdiń úlkenligi sırtqı derektiń kernewine baylanıslı bolıp qaladı. Bul 
baylanısıwdı analitik esaplab, grafikda súwretlew múmkin. Onı n-p ótiwdiń volt-
amper xarakteristikası dep ataladı. 
Volt-
amper xarakteristikanı anıqlawda ańsat bolıwı ushın, sırtqı derektiń 

---

kernewi tek kontakt tarawına qoyılǵan dep qaraladı, yaǵnıy yarım ótkeriwshi 
kólemindegi potensial tushuvi esapqa alınbaydı. 
Birinshi halda sırtqı derekti sonday ulaylikki, onıń payda etgen maydan 
kúshlanganlik vektorı n-p ótiwdiń jeke maydan kúshlanganligi vektorı menen 
uyqas tushsin. Onıń ushın derektiń oń polisi p - tarawdıń kontaktiga, keri polisi 
bolsa, n-
tarawdıń kontaktiga jalǵanıwı kerek (1.6, a-su'wret). Bunda nátiyjelik 
maydan kúshlanganligi artadı, yaǵnıy potensial tolıq úlkenlesip, tiykarǵı tok 
tasıwshılardıń háreketi jáne de qıyınlasadı (1.6, b-su'wret). 
Sol sebepli, derek kernewi artpaqtası menen tiykarǵı tasıwshılardıń potensial 
tosıqtı jeńip ótiw itimallıǵı azayadı hám diffuzion tok nolǵa shekem azayadı. 
Lekin, tiykar
ǵı bolmaǵan tok tasıwshılar ushın maydandıń tezlantiruvchi tásiri 
artadı hám olar kontakt salasın kesip ótiwde dawam etedi. Payda bolatuǵın ıǵıw 
tokınıń úlkenligi potensial tosıq úlkenligine baylanıslı bolmay, tiykarǵı tok 
tasıwshılardıń muǵdarı menen belgilenedi. waqıt birligi ishinde kólemde payda 
bolatuǵın tiykarǵı bolmaǵan tok tasıwshılar sanı ózgermeytuǵın bolǵanı ushın, 
potensial tosıqtıń artpaqtası tek olardıń tezligin asırıp, sanın ózgertira almaydı. Sol 
sebepli ıǵıw tokınıń artpaqtası ushın qandayda bir sebepke kóre jańa tiykarǵı 
bolmaǵan tok tasıwshılar payda bolıwı kerek. Keri jaǵdayda ol to'yingan boladı. 
Bunda payda bolatuǵın tok teris tok, qoyılǵan kernewdi bolsa, teris kernew dep 
ataladı. Sonday eken, teris jalǵanıwda n-p ótiwdiń qarsılıgı jetkiliklishe úlken 
boladı. Onı teris ótiw qarsılıgı dep ataladı. 
Derektiń polyusın almastıraylik, yaǵnıy n - tarawǵa oń, p - tarawǵa keri 
polyus ulansin. Bunda kontakt salasında sırtqı derek payda etgen maydan 
kúshlanganligi vektorı n-p ótiwdiń jeke maydan kúshlanganligi vektorına keri 
jónelgen boladı hám nátiyjelik maydan kúshlanganligi kishreyedi. Bul potensial 
tosıqtıń kishreyishiga alıp keledi hám diffuziya tokı artadı (1.6, v-su'wret). Bunday 
jalǵanıw tuwrı jalǵanıw dep ataladı. Payda bolatuǵın tok tuwrı tok n-p ótiw 
qarsılıgı bolsa, tuwrı jalǵanıw qarsılıgı dep ataladı. 

---

1.6 -
súwret. Derekti tuwrı (a) hám teris (b) jalǵanıwda potensal tosıqtıń ózgeriwi
n-
p ótiwde payda bolatuǵın nátiyjelik tok tómendegishe ańlatpalanadı: 
bunda I
o
- teris tok to'yinish ma`nisi;
U - 
sırtqı derek kernewi; 
e -elektron xaradikasi. 1. 7-
suwretde sırtqı derek kernewine qaray diffuziya 
tokınıń ózgeris grafigi suwretlengen. Onı n-p ótiwdiń volt-amper xarakteristikası 
dep ataladı (Ol jaǵdayda tok o'qining dárejeleniwi birdey emes. Teris tok o'qining 
dárejeleniw ma`nisi bir neshe ret úlkenlestirilgen, sebebi tuwrı tok - mA de, teris 
tok bolsa μA de olshenedi). Sonday eken, n-p ótiw júzimdi bir tárepke ábzal 
ótkeriw ventil ózgeshelikke iye. 

---

1.7- rasm. n-p 
o‘tishning volt-amper xarakteristikasi 

---