Ministrligi

keń tarqalǵan formaları gúrriń, mektep lekciyası, dodalaw hám t. b. 
Dialoglıq sóylew túrleri: soraw-juwap formasında boladı.
Pedagogikalıq iskerlikti nátiyjeli alıp barıw ushın, oqıtıwshınıń 
sóylewi belgili talaplarǵa juwap beriwi, yaǵnıy sheshenlik 
sheberligin qáliplestiriw ushın lazım bolǵan kommunikativlik 
sıpatlarǵa juwap beredi hám sóylewi bir qatar normalarǵa sáykes 
keliwi lazım: atap aytqanda, zamanagóy normalarǵa, kórkem, ádebiy 
til normalarına.
Pedagogikalıq sóylewdiń tuwrılıq, anıqlıq, sáykeslik, leksikalıq 
baylıq, kórkemlik hám tazalıq sıyaqlı kommunikativlik sıpatları 
oqıtıwshı sóylewiniń mádeniyatın belgileydi.
Maqsetke muwapıq keletuǵın pedagogikalıq sóylew texnikası 
óziniń logikalılıǵı, isenimliligi, gúzetiwsheńligi menen bir neshe 
funkciyalardı atqaradı: 
Oqıtıwshı sóylewdiń birinshi funkciyası – úyrenilip atırǵan 
bilimlerdi tolıq halda berilwin támiyinlewden ibarat. Oqıtıwshı 
sóylewiniń kommunikativ ózine tánligi menen bilimniń oqıwshılar 
tárepinen qabıl etiliwi hám este qalıwı arasında tuwrıdan-tuwrı 
baylanıs bar. Sóylew bunı támiyinlewi yaki qıyınlastırıwı múmkin.
Oqıtıwshınıń sóylewi tek maǵlıwmat berip qoymay, 
oqıtıwshınıń sanası, sezimine tásir etiwi, olardıń pikirlew iskerligin 
de jedellestiriw kerek.
127

---

Oqıtıwshı sóylewiniń ekinshi funkciyası – oqıwshınıń oqıw 
iskerligi procesinde oqıtıwshınıń sóylewi tiykarında, sabaqta 
úyrenilip atırǵan bilimlerdi nátiyjeli ózlestiriwin támiyinlewden 
ibarat.
Oqıwshılar, oqıtıwshı sóylewin esitiw barısında bir qatar 
operaciyalardı ámelge asıradı: berilip atırǵan informaciyanı 
kórgizbeli formada anıqlastıradı, ózindegi bilim menen oǵan 
salıstırıp múnásibetin bildiredi, eslep qaladı, sóylew, logikası, 
pikirlerdiń rawajlanıwın gúzetip baradı.
Dawıs tonınıń bálentligi, dawıstıń joqarılıǵı, birdey etip sóylew 
oqıwshılardı tartadı. Oqıw- biliwı procesiniń nátiyjeli bolıwına 
sabaqta oqıwshılar tárepinen tańlanǵan kommunikativlik minez-
qulıq usılı da tásir etedi. Oqıwshı kóbinese, «únińdi óshir», «tınısh 
otır», «basıńdı kóterip otır», «shınıǵıwdı toqtat», «kitaptı jap» 
sıyaqlı narazılıqtı bildiriwshi sózlerdi paydalanadı yaki oqıwshınıń 
tema boyınsha jawabın bóledi, «ádettegidey hesh nárseni 
bilmeyseń», «sen bul temanı qalayınsha túsiner ediń», sıyaqlı 
pedagogikalıq taktqa tán bolmaǵan sózlerdi qollanadı. Bul jaǵday 
oqıtıwshı menen oqıwshı arasındaǵı múnásibettiń keskin buzılıwına, 
oqıwshılardıń sabaqqa beksendiliginiń páseyiwine alıp keledi.
Oqıtıwshı sóylewiniń úshinshi funkciyası - oqıtıwshı menen 
oqıwshılar ortasındaǵı ónimli múnásibetti durıs támiyinlewden 
ibarat.
Oqıtıwshınıń sóylew texnikası - oqıtıwshı hám oqıwshılar 
múnásibetin basqarıw rolin de orınlaydı. Bul orında barlıq nárse 
áhmiyetli: Oqıtıwshınıń oqıwshılarǵa qanday múrájáát etiwi, 
sálemlesiwi, talaplardı qalay qoyıwı, qalay eskertiw, qálewin qalay 
bayanlaw; sóylewdiń súykimliligi, júzindegi bayanlaw, qarasları da 
oqıwshılarǵa tásir kórsetedi. Sabaqtan tısqarı sáwbette de bulardıń 
áhmiyeti úlken. Oqıtıwshınıń individual sáwbetlesiw usılı, 
(qorqıtıwǵa tiykarlanǵan, tárbiyalıq tásirge tiykarlanǵan) onıń 
psixologiyalıq xarakter ózgesheliklerine de baylanıslı.
Oqıtıwshı sóylew texnikasınıń ózgesheligi dáslep oqıwshılarǵa 
qaratılǵan hám baǵdarlanǵan qızǵın hám úziliksiz iskerlik. 
Oqıtıwshınıń tálim-tárbiya procesindegi sóylewin anıń túrde 
pedagogtıń monologı dep ataw múmkin. Onda pedagogikalıq 
sheberliktiń eń teńsiz tárepleri jámlesken. Oqıtıwshınıń abıroy-
128

---

itibarı, nerv sistemasınıń bir tempte islewi, jumıs iskerliginiń 
ónimdarlıǵı hám unamlı nátiyjelerge erisiwi, onda sóylew 
texnikasınıń qay dárejede rawajlanǵanlıǵına baylanıslı.
Oqıtıwshı awızeki sóylewdiń tiykarǵı ózgeshelikleri, onıń 
mazmunı oqıwshılar tárepinen eki kanal arqalı: dawıs hám vizual jol 
menen qabıl qılıwında. Vizual háreketler oqıtıwshı sóylewiniń 
tásirsheńligin, kórkemligin asıradı, ol oqıwshınıń keypiyatı haqqında 
da oqıwshılarǵa úziliksiz maǵlıwmat berip turadı. Sonıń ushın jas 
oqıtıwshı sáwbette óziniń sırtqı kórinisin basqara alıw kónlikpesin 
qáliplestiriwi kerek.
Oqıtıwshı awızeki sóylewdiń jáne bir ózgesheligi, onıń 
improvizaciyalıq (hesh qanday tayarlıqsız) xarakterge iye 
ekenliginde. Tájiriybeli oqıtıwshı tekstke yaki konspektke 
qaramastan, úyde arnawlı tayarlanbastan-aq sóyleydi, oqıwshı onı 
tıńlap turıp, sóz hám bayanlap atırǵanında tutlıǵıp atırǵanlıǵın, 
geyde sóylewinde kemshiliklerdi kóre aladı. Usınday jaǵday júzege 
keledi, yaǵnıy oqıtıwshı orator sıpatında ózligi haqqında haqıyqattı, 
pikirlerin birinshi márte oqıwshılar menen bólisip atırǵanday 
túyiledi.
Kommunikativlik sóylewdiń tabıslı bolıwı ushın oqıtıwshılar 
ózinde sheshenlik ónerine tán, bir qatar arnawlı qábiletlerdi 
rawajlandırıwı talap etiledi.

Sociallıq perceptiv qábilet; 

Sociallıq kóz aldına keltiriw qábileti; 

Ózin basqara alıw qábileti; 

Sáwbette óziniń ruxıy halatın basqara alıw qábileti; 

Jigerlilik tásir kórsetiw qábileti; 

Isendire alıw qábileti; 
Sóylew texnikası tájiriybeleri hám kónlikpelerin nátiyjeli iyelew 
ushın sharayat jaratıwshı oratorlardıń ulıwmalıq ruwxıy, 
fiziologiyalıq ózgesheliklerin jetilistiriw, bunda kóz aldına 
keltiriwdi, obrazlı eske túsiriw hám fantaziyanı rawajlandırıw kózde 
tutıladı. Bunday iskerlikte dawıs, diapazon, tembr, dikciya, 
artikulyaciya, ritmika, durıs nápes alıw belgili rol oynaydı.  
Dawıs. Bazı oqıtıwshılarda dawıs tuwma qábilet sıpatında 
berilgen, biraq bul da shınıǵıp turmasa buzıladı. Oqıtıwshı óz 
129

---

dawısın kúshli, iyiliwsheń, emocional tásirsheń qıla alıwı múmkin. 
Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde dawıstıń ózine tánligi nelerde 
kórinedi? 
Dáslep dawıs, shıǵarılǵan hawanı jutqınshaǵınan ótiw payıtında 
dawıs perdeleriniń terbelisi nátiyjesinde júzege keliwin atap ótiw 
lazım. Dawıs óziniń tómendegi ózgeshelikleri menen ózgeshelenedi: 
 dawıs kúshi - dawıs apparatı organlarınıń belsendi islewine 
baylanıslı. Shıǵarılıp atırǵan hawa adamnıń dawıstı shıǵarıwda 
bolǵan basımı qanshelli kúshli bolsa, dawıs ta sonshelli bálent 
boladı; 
 dawıstıń kóterińkiligi - dawıstıń bálentligine hám onıń kúshli 
sóylew apparatı organlarınıń iskerligine baylanıslı. Dawıs 
esitiliwiniń ushıwshańlıǵı (polѐtnost) bul dawıstı aralıqqa 
sáykeslendire alıwı, dawıstı basqara alıwı;
 Dawıstıń ıqshamlıǵı hám háreketcheńligi - oqıtıwshı 
sóylewiniń mazmunına, tıńlawshılarǵa sáykeslep ózgerte alıw 
qábiletine baylanıslı bolıp, bunda orator (sheshen) dawıstı jeńil 
basqarıw hám tıńlawshılarǵa biyimlestire alıwı túsiniledi.