Mintаqаviy iqtisodiyot fаnidаn mustаqil tаlim ishI

2- TOPShIRIQ. Savollarga javob


1. Hududnining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognoz qilish - iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning kelajakdagi ahvolini prognozlash - iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ajralmas qismi bo`lib, hududiy majmua va uning tarkibiy qismlarini rivojlantirish yo`nalishini belgilaydi. Bashoratli hisob-kitoblar natijalari davlat organlari tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlari va vazifalarini oqlash, hukumatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish va asoslash, ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ratsionalizatsiya qilish usullari uchun ishlatiladi.
Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozi tarkibiga jamiyatning ayrim jihatlarining kelajagini aks ettiruvchi maxsus prognozlar kompleksi va mintaqaning iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasini rivojlantirishning umumlashtirilgan shaklida aks ettirilgan keng qamrovli iqtisodiy prognoz kiradi.
Mintaqaviy prognozlarda quyidagilar aniqlanadi:
- mintaqada demografik holat;
- tabiiy resurslar, yer, suv va o`rmon resurslarining isbotlangan zaxiralari, shu
jumladan atrof-muhit holati;
- kelajakdagi ilmiy va texnologik yutuqlar va ularni ishlab chiqarishga kiritish
imkoniyati;
- ishlab chiqarishning asosiy omillari (kapital, mehnat, investitsiyalar);
- aholining tovarlarga bo`lgan talabining miqdori va dinamikasi - milliy
iqtisodiyotning alohida tarmoqlari, hududlar va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega
faoliyat sohalarining rivojlanish sur’ati.
To`liq iqtisodiy prognoz, mintaqaning iqtisodiyotini yaxlit hol sifatida kelajakda rivojlanishini aks ettiradi. Kompleks prognozni ishlab chiqish mintaqaviy iqtisodiy majmua faoliyatining va rivojlanishini etarli darajada tushuntirib beradigan ilmiy asoslarga asoslangan.
Vaqt gorizontiga ko`ra, mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining kompleks pro-
gnozlarini uch turga bo`lish mumkin: uzoq muddatli, o`rta muddatli va qisqa muddatli.
Uzoq muddatli prognoz 10 yil davomida har besh yilda bir marta ishlab chiqiladi. Bu mamlakatning uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun kontseptsi-
yani ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Iqtisodiy siyosatning uzluksizligini ta’minlash maqsadida uzoq muddatli prognoz ko`rsatkichlari o`rta muddatli prognozlarni, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyalari-
ni va dasturlarini ishlab chiqishda foydalaniladi.
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining o`rta muddatli prognozi yiliga uch yildan besh yilgacha bo`lgan muddatga ishlab chiqilgan, bu esa yillik ma’lumotlarni tuzatish imkonini beradi. Bu o`rta muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasini ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Umumiy tanishish uchun uzoq muddatli va o`rta muddatli prognozlar bo`yicha hisobotlar, shuningdek, ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish tushunchalari ochiq matbuotda e’lon qilinadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning qisqa muddatli prognozi har yili ishlab
chiqiladi va davlat byudjeti loyihasini tuzish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy obyektlarni prognoz qilishning ikkita asosiy printsipi mavjud:
genetik va teleologik.
a) Genetik yondashuv obyektning rivojlanish tarixini tahlil qilishga asoslangan
bo`lib, rivojlanish xususiyatlarini belgilovchi asosiy omillarni belgilaydi. Shu asosda kelajakda prognoz qilinadigan obyektning holati to`g`risida xulosalar olinadi. Ushbu yondashuvda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlari alohida rol o`ynaydi. Ushbu yondashuvni mamlakatimizda eng taniqli vakili N.D. Kondratiev o`zining «uzoq to`lqinlar» nazariyasini e’lon qildi.
b) maqsadli yondashuv (yunon tilidan - maqsad) iqtisodiyotda ro`y berayotgan
jarayonlarning faol ishtirokchilariga xosdir. Ushbu obyektning rivojlanishining maqsadli parametrlari va vazifalarga yaqinlashuv darajasiga asoslangan. Iqtisodiyotni prognozlashtirishda ushbu yondashuvning eng ko`zga ko`ringan vakili va himoyachisi S.G. Strumilin hisoblanadi.
Mintaqa uchun keng qamrovli iqtisodiy prognozni ishlab chiqish ikkita maqsadga ega. Birinchidan, u mintaqaning hukumatiga iqtisodiy va ijtimoiy siyosat sohasida qaror qabul qilish uchun ma’lumot beradi. Ikkinchidan, uning ko`rsatkichlari mintaqaning davlat byudjeti loyihasi ko`rsatkichlarini ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Mintaqa uchun strategik rivojlanish rejasi - mintaqaning rivojlanish sohasidagi faoliyatining turli jihatlarini bir-biri bilan o`zaro bog`laydigan boshqaruv hujjatidir. Bunday rejani tayyorlash quyidagilarni o`z ichiga oladi:
• hududni rivojlantirish maqsadlarini belgilash;
• maqsadlarga erishish yo`llarini aniqlash;
• amalga oshirilishi muvaffaqiyatga erishishga imkon beradigan potentsial
imkoniyatlarni tahlil qilish;
• tanlangan hududlarda harakatni tashkil qilish usullarini ishlab chiqish;
• resurslardan foydalanish usullarini aniqlash.
Mintaqaning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishining strategik rejasi uning ma’muriyati va mintaqa jamoatchiligini birgalikda ishlashga imkon beradi.
Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining strategik rejasining asosiy
xususiyatlari quyidagilarni o`z ichiga oladi:
• mintaqaviy iqtisodiyotning kuchli va zaif tomonlarini ta’kidlab, birinchi navbat-
da odamlar uchun yaxshi yashash sharoitlarini yaratish bo`yicha mintaqaning raqobatdosh afzalliklarini mustahkamlash, rivojlantirish va shakllantirishga intilish;
• mahsulot va xizmatlar ishlab chiqaruvchilariga, investorlar, ma’muriyat va aholi uchun kelgusidagi rivojlanish tafakkuriga asoslangan qarorlar qabul qilishda yordam beradigan qisqa g`oya va tamoyillar;
• barcha mintaqaviy kuchlarning hamkorligi. Rejalashtirilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun ma’muriyatning harakat rejasining tarkibiy qismi mintaqa uchun strategik rivojlanish rejasining bir qismi bo`lishi kerak.
Mintaqa uchun strategik rivojlanish rejasining asosiy maqsadi mintaqada aholi turmush darajasi va sifatini oshirishdan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar bo`lishi kerak:
- tarkibiy, ilmiy, texnik va investitsiya siyosatiga qaratilgan;
- iqtisodiyotni isloh qilishda ijtimoiy muammolarni hal qilish;
- iqtisodiyotning real sektori biznesini rag`batlantirish.


2. Bugungi kunda O`zbekiston jahon hamjamiyatida o`zining mustaqil ovoziga ega bo`lgan davlat darajasiga ko`tarildi va nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zo bo`ldi. Dunyodagi sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlar bilan siyosiy-diplomatik, savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalar o`rnatmoqda. Ikki va ko`p tomonlama manfaatli aloqalar tobora rivojlanib bormoqda.
Shunday sharoitda mamlakatning tashqi iqtisodiy imkoniyatida tabiiy resurslar-
ning mavjudligi, ishlab chiqarish va ilmiy-texnik imkoniyatlarning barpo etilishi, infratuzilma, ijtimoiy soha, mahsulot va xizmatlarning mamlakat tashqarisiga eksport qilinishi yoki chet el fuqarolariga, korxona va tashkilotlariga, shu jumladan respublikadagi xorijiy korxonalar va qo`shma korxonalarga sotilishi bilan aniqlanadi.
Mamlakat tashqi iqtisodiy potentsialini aniqlovchi eng muhim iqtisodiy ko`rsat-
kichlar YaIM ishlab chiqarish hajmi, shu jumladan aholi jon boshiga, YaIMda tovar va xizmatlar eksportining ulushi hamda tovarlar umumiy eksporti hajmida sanoat tovarlari ulushi hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murajaatnomasida iqtisodiyotimizni jahon bozoriga integratsiya qilish va eksportni qo`llab-quvvatlash ustuvor vazifadir. Kelgusi yili eksport hajmini 30 foizga oshirib, 18 milliard dollarga etkazishni maqsad qilib qo`ymoqdamiz. Biz eksportga yo`naltirilgan iqtisodiyotga o`tishimiz, ichki bozorda raqobat muhitini shakllantirishimiz zarurligini aniq vazifa qilib qo`ydi.
Birinchi navbatda raqobatbardosh afzalliklarga ega bo`lgan tarmoqlarda bir qator tizimli muammolar va kamchiliklarning saqlanib qolayotganligi eksport hajmlari-
ning salmoqli o`sishini ta’minlashga to`sqinlik qilmoqda. Jumladan: