Мирзо улуғбек номидаги

 
ATSETILEN ASOSIDA VINILATSETILEN SINTEZI UCHUN 
KATALIZATOR TANLASH 
To‘xtaeva F.O., Turgunov E. 
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent sh. 
Atsetilenning polimerlanib ketmay dimerlanishi uchun maxsus sharoit va 
katalizator kerak ekanligi barchaga ma’lum. Ayniqsa, uning hozirgi kungacha 
eng mashxur dimerlanish reaksiyasi bu: 80ºC da CuCl va NH
4
Cl Nyulend 
katalizatori ishtirokidagi dimerlanish reaksiyasi hisoblanadi. Bu sharoitda 
ma’lum vaqt davomida katalizatorlar o’z kuchini yo’qotmasligi uchun HCl 
eritmasi ham qo’shib turilishi kerak bo’ladi. Lekin atsetilenning 80ºC da CuCl 
va NH
4
Cl katalizatori ishtirokidagi dimerlanish reaksiyasi natijasida ko’zda 
tutilgan mahsulot vinilatsetilendan tashqari, atsetilen kimyoviy faol bo’lganligi 
uchun, qo’shimcha mahsulotlardan divinilatsetilen, atsetaldegid, vinilxlorid va 
uning polimer mahsulotlari hosil bo’lishi ehtimoli ham katta. Dimerlanish 
reaksiyasi sharoitida reaksiya maxsuloti unumini oshirish maqsadida 
atsetilendan vinilatsetilen olish reaksiyasi jarayonida katalizator tarkibini biroz 
o’zgartirilishi va bu katalizatorni turli harorat va reaksiyaning amalga oshish 

---

141 
vaqtini o’zgartirilishi mahsulot unumini yaxshilanishiga olib keladi. Shunga 
asosan, bu jarayon uchun birinchi marotaba yangi, ko’p komponentli katalizator 
taklif qilindi va uning tarkibi: NH
4
Cl+CuCl+ZnCl
2
+BiCl
3
, u quyidagi 1:4:1:1 
nisbatlarda olingan. Bu katalizatordan foydalanganda mahsulot unumining eng 
yuqori ko’rsatgichi, 80ºC da reaksiya 3soat davomida olib borilganda, 95,2%ni 
tashkil etadi.
Olingan natijalar 1 jadvalda keltirilgan. 
1 jadval 
Vinilatsetilenning hosil bo’lishiga harorat va reaksiya davomiyligining ta’siri 
Harorat, ºC 
Reaksiya davomiyligi, 
soat 
Vinilatsetilenning hosil 
bo’lish unumi, % 
70 
1 
2 
3 
4 
19,3 
32,6 
27,3 
21,6 
80 
1 
2 
3 
4 
26,2 
53,6 
95,2 
34,3 
90 
1 
2 
3 
4 
23,3 
38,2 
35,1 
27,2 
Taklif etilgan katalizatorning avfzalligini xuddi shu reaksiyani Nyulend 
katalizatori va boshqa katalizator ishtirokida 80
0
C haroratda olib borilgandagi 
unum bilan solishtirish natijalari 2 jadvalda keltirilgan.
2 jadval 
Katalizatorlarning solishtirish natijalari 
Katalizator 
Reaksiya davom etgan 
vaqti, soat 
Vinilatsetilenning 
hosil bo’lish 
unumi, % 
NH
4
Cl+CuCl 
1:3 
1 
2 
3 
4 
12,3 
22,6 
37,3 
44,6 
NH
4
Cl+CuCl+ZnCl
2
+BiCl
3 
1:4:1:1 
1 
2 
3 
4 
21,2 
56,6 
95,2 
36,3 

---

142 
NH
4
Cl+CuCl+BiCl
3 
1:1:1 
1 
2 
3 
4 
21,3 
36,2 
38,1 
25,2 
Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, katalizator tarkibiga ZnCl
2 
qo‘shilishi 
ijobiy natijalarga olib keladi.