Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti “ fizika ” fakulteti 2-kurs f-2002 guruh talabasi

Tarixi : Qutblangan yorug’lik to’lqinlarining kashfiyotidan oldin ko’plab olimlar ishlagan. 1669 – yilda daniyalik olim E.Bartolin ohakli shpati (CaCO3) kristallari bilan oʻtkazgan tajribalari haqida, koʻpincha oddiy rombedr koʻrinishida boʻlgan, ularni Islandiyadan qaytgan dengizchilar olib kelganligi haqida maʼlumot berdi. U kristalldan o‘tayotgan yorug‘lik dastasi ikki nurga (hozir oddiy va g‘ayrioddiy deb ataladi) ajralishini ko‘rib hayron bo‘ldi. Bartolin o’zi kashf etgan qo’sh sinishi hodisasini chuqur o’rgandi, ammo u izoh bera olmadi. E. Bartolin tajribalaridan 20 yil o’tgach, uning kashfiyoti golland olimi X. Gyuygensning e’tiborini tortdi. Uning o’zi Islandiya shpak kristallarining xususiyatlarini o’rganishni boshladi va yorug’likning to’lqin nazariyasi asosida qo’sh sinishi hodisasiga izoh berdi. Shu bilan birga, u kristalning 6mpli o’qi haqida muhim tushunchani kiritdi, uning atrofida aylanish jarayonida kristalning xususiyatlarining anizotropiyasi, ya’ni ularning yo’nalishga bog’liqligi (albatta, hamma kristallarda ham shunday o’q mavjud emas). Gyuygens o’z tajribalarida Bartolindan uzoqroqqa o’tib, Islandiya shpati kristalidan chiqqan ikkala nurni ham xuddi shunday ikkinchi kristall orqali o’tkazdi. Ma’lum bo’lishicha, agar ikkala kristalning optik o’qlari parallel bo’lsa, bu nurlarning optik parchalanishi endi sodir bo’lmaydi. Agar ikkinchi romboedr tarqalish yo’nalishi bo’yicha 180 daraja aylantirilsa oddiy nur, keyin ikkinchi kristall orqali o’tayotganda favqulodda nur birinchi kristaldagi siljishga qarama-qarshi yo’nalishda siljishni boshdan kechiradi va ikkala nur ham bir nurga birlashtirilgan bunday tizimdan chiqadi. Bundan tashqari, kristallarning 6mpli o’qlari orasidagi burchakka qarab, oddiy va
favqulodda nurlarning intensivligi o’zgarishi aniqlandi. Ushbu tadqiqotlar Gyuygensni yorug’lik qutblanishi hodisasini kashf etishga yaqin qildi, ammo u hal qiluvchi qadamni
qo’ya olmadi. X.Gyuygensning tajribalarini tushuntirish uchun yorug’likning korpuskulyar nazariyasiga amal qilgan I.Nyuton yorug’lik nurining eksenel simmetriyasining yo’qligi haqidagi g’oyani ilgari surdi va shu bilan yorug’likning qutblanishini tushunishga muhim qadam qo’ydi. 1808 – yilda frantsuz fizigi E.Malus island shpazi bo’lagi orqali Parijdagi Lyuksemburg saroyi derazalariga botayotgan quyosh nurlarida porlab qarab turib, kristalning ma’lum bir pozitsiyasida faqat bitta rasm ko’rindi. Shu va boshqa tajribalarga asoslanib, Nyutonning yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasiga asoslanib, u quyosh nuridagi korpuskulalar tasodifiy yoʻnaltirilgan boʻladi, lekin sirtdan aks etgandan yoki anizotrop kristaldan oʻtgandan soʻng ular maʼlum bir orientatsiyaga ega boʻladi, degan fikrni ilgari surdi. Bunday “tartibli” yorug’likni u polarizatsiya deb atagan.

1.