Mirzo ulug`bek nomidagi o`zbekiston milliy universiteti iqtisodiyot fakulteti

Konfutsiychilikning zamonaviy dunyoda tutgan o‘rni. Sayyoramizda turli ziddiyatlar, inqirozlar muttasil avj olib borayotgan bugungi kunda nafaqat Xitoy, balki butun dunyo konfutsiylik ta’limotiga muhtoj. 22 mamlakat va mintaqa olimlari bu fikrga kelishdi.³
Konfutsiy - qadimgi Xitoyning buyuk mutafakkiri, faylasufi va pedagogi. Uning ta'limoti xayriya va davlat va xalqni ezgulik asosida boshqarishni targ'ib qiladi, marosim va axloqiy-axloqiy me'yorlarni hurmat qilishni ta'kidlaydi.
Konfutsiychilikni o'rganish qadriyatlar haqidagi an'anaviy va zamonaviy g'oyalarni uyg'unlashtirishga yordam beradi, Sharq va G'arb madaniyatlarini organik ravishda birlashtirishga yordam beradi.
Buyuk mutafakkir asos solgan konfutsiylik falsafiy maktabi asrlar davomida qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotining turli jabhalariga katta ta’sir ko‘rsatgan va hozirgi zamon xitoyliklar orasida katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lib kelmoqda. Konfutsiy g‘oyalari bilan Xitoy sivilizatsiyasi bir necha ming yillar davomida yashab, rivojlandi. Ming yillar oldin Konfutsiy tomonidan ilgari surilgan axloqiy va axloqiy me'yorlar butun zamonaviy insoniyatni birlashtirishga yordam beradi.
Konfutsiychilik nafaqat Xitoy xalqining ma'naviy yo'l-yo'riqchisi bo'libgina qolmay, balki dunyo tinchligini ta'minlashda ham munosib rol o'ynashi kerak.
Konfutsiychilik dunyoda tobora ommalashib, jahon tarixi va madaniyati xazinasidagi Sharq madaniyatining muhim timsollaridan biriga aylanib bormoqda. Yangi xalqaro tartib yo‘lida tobora ko‘proq iqtisodiy muammolar paydo bo‘layotgani sayin ming yillik qadriyatlarga asoslangan barkamol global hamjamiyatga da’vat tobora kuchayib bormoqda. Konfutsiy dunyoqarashi allaqachon global bozor faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda.

Legistlar ta’limoti.
Bu g`oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o`zgarishlar davriga to`g`ri keladi. Temir qurollar tufayli dehqonchilik va hunarmandchilik rivoj topdi, tovar-pul munosabatlari o`sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, axloq va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi aristokratiya va xalq o`rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk himoya qilinadi. Konfu-siy "buyuk jamoa mulki" (dehqonlar jamoasi) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so`nggisini ko`proq qo`llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini ta'kidlaydi va uni tabiiy hol, deydi. Boylikning manbayi mehnat bo`lib, hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko`proq ishlab, kamroq iste'mol qilishga chaqirdi.
Syun-Szi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, odamlarning boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish yu- ritishsa bas). Ammo, inson bir vaqtning o`zida ko`p kasb egasi bo`la ol- maydi, degan fikr paydo bo`ldi, ya'ni olim mehnat taqsimoti zarurligi g`oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak:

1. 
   Harajatlarni iqtisod qilish, ya'ni tejab-tergab sarflash;
   
2. 
   Xalq to`qligini ta'minlash;
   

3. Ortiqcha mahsulotlarni saqlash zarurligi.
Yetarlicha ta'minot tamoyili insonning jamiyatdagi o`rniga bog`liq holda belgilangan (ya'ni sinfiylik tamoyili mavjud). Ekspluatatsiya qo`llab- quvvatlanadi, jamiyatda hammaning o`z aniq joyi bo`lishi kerak, deyilgan, ya'ni hukmdor, tobe', ota, o`g`il. Boshqarish ma'lum qonun asosida emas, balki oddiy odat bo`yicha bo`lishi, og`ir soliq va majburiyatlar bo`lmasligi ta'kidlanadi.
Miloddan avvalgi VI-III asrlarda legistlar (qonuniy degani) oqimi paydo bo`ldi, ular boshqarishni aniq qonunlar asosida (oddiy odatlarga qar- shi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari Szi-Chap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona birlashgan bo`lishini qo`llab- quvvatlashgan. Legistlar (Shan Yan) ayniqsa qishloq xo`jaligi, dehqon- chilik, donchilikni rivojlantirishga alohida e'tibor berishgan. Don masal- asini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan Yanning fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarur: don va urush (atrofdagi yer- larni bosib olish). Dehqonlar ro`yxatini o`tkazish, qonun yo`li bilan yig`ilgan don miqdoriga bog`liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. qonun yo`li bilan turli "ishyoqmaslar"ni "yerga qaytarish", ya'ni dehqon- chilik bilan shug`ullanishga, ya'ni mehnat qilishga majbur etish siyosatini qo`llash kerak deganlar (Xitoydagi 1960 yillar davomida ro`y bergan ma- daniy inqilob davrida shu siyosat amalga oshirildi). Undan tashqari qishloq xo`jaligi mahsulotlari bilan savdo qilishni qat'iy cheklash ham talab qilin- gan (go`yoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdogar- lar savdoni tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohibkorlik taqiqlangan, umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.a. 351 y.)⁴
"Guan-Szi" (m.a. IV a.) asarida ham xo`jalikni davlat tomonidan tartibga solishning tizimlari ancha mukammal bayon etilgan. Bunda legist- lardan farqli, tovar-pul munosabatlarini cheklashga intilmasdan, bu mu- nosabatlarni o`rganib, undan xo`jalikni barqarorlashtirishda ma'lum mex- anizm sifatida foydalanish taklif etiladi. Xalq xo`jaligini barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish g`oyasi ilgari suriladi. Davlat hokimi non, pul, metallni tartibga solish yo`lini qo`lida saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham agrar soha, ayniqsa donchilikka alohida urg`u berilgan. Agar legistlar hunarmandchilik, ayniqsa savdoni befoyda soha deb hisoblagan bo`lsalar, bu asarda esa o`sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan. "Yerni boshqarish" uchun davlat yerning tabiiy xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak.
Yer maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlarni ish qizigan davrda boshqa yumush- larga jalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga qarab (yer unumiga bog`liq ravishda) bo`lishi taklif etilgan. Bu yerda gap Yer kadastrini tuzish to`g`risida boradi, ya'ni bu ishda hisob-kitob bo`lishi qayd etiladi. Asarda yer va suv (tog` va dengiz) larni davlat ixtiyoriga o`tkazish va ulardan daromad yo`lida foydalanish, baholarni tartibga solish yo`li va boshqa ko`p-gina iqtisodiy g`oyalar ilgari suriladi. Bu g`oyalar amalda ham qo`llanildi va yaxshi samara berdi.
Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo`l) g`oyalari alohida o`rinni egallaydi, uning asoschisi Lao-Szi bo`lib, Konfutsiy davrida yashab, ijod etgan (e.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko`pligi tufayli "xalq kam- bag`allashmoqda", degan edi u. Daosizm g`oyalari konfutsiylikka qarama- qarshi bo`lib, insoniyat avvalgi majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Bu g`oyaga ko`ra inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangi mehnat qurollaridan foydalanmasligi kerak. Ko`rinib turibdiki, unda reaksionlik elementlari bor, ammo bu g`oyada xalq ommasining noroziligi ham aks etgan, chunki sivilizatsiya yutuqlari ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi. Bunda kurashdan voz kechish, davlatning xalq hayotiga aralashuvini inkor etish fikrlari ustun kelgan.
⁵


Xulosa
Konfutsiy spekulyativ ijtimoiy ideal, ibratli fazilatlar majmuasidir. Bu ideal taqlid qilish uchun majburiy bo'lib qoldi, unga yondashish, ayniqsa, Xan davridan (miloddan avvalgi III asr) hokimiyatni boshqara boshlagan oliy tabaqadagi olim amaldorlar, professional amaldor-ma'murlar uchun sharaf va ijtimoiy obro'-e'tibor masalasi edi. Xitoy Konfutsial interia.Chin mamlakati deganda, barchaning ko’z o’ngida eng avvalo tobora yuksalayotgan mamlakatu uzun cho’pchalarni mohirona ishlatib taom yeyayotgan odamlar, Buyuk Xitoy devoriyu Pekin operasi... va, albatta, buyuk donishmand Konfutsiy gavdalansa ajab emas. Yunon falsafasida Suqrotning o’rni qay darajada bo’lsa, Xitoy falsafasi ham Konfutsiy nomi bilan mashhuri jahondir. Oradan qancha vaqt o’tmasin, oltin yillar osha sayqal topgani singari uning purma’no hikmatlari ham asrlar osha yangi-yangi qirralari bilan jilolanmokda. Konfutsiy ilgari surgan g’oyalar nafaqat Xitoy, ayni vaqtda Yaponiya, Koreya, V`etnam xalqlarining o’y-fikri va hayotiga chuqur ta’sir ko’rsatgan. Konfutsiy ta’limoti markazida “oliy odam” (tushunchasi, g’oyasi, maqsadi) turadi. «Oliy odam» hukmron tabaqaning har tomonlama komil vakili bo’lib, Konfutsiy ta’limoti yordamida o’zida oliyjanob fazilatlarni shakllantirgan. Faylasufning “Hikmatlar”i “oliy odam”ning shunday yuksak insoniy fazilatlarini aks ettiradi. Aniqroq aytganda, bunday odam oliy hukmdorga nisbatan chuqur ehtiromli, xalqqa muruvvatli bo’lib, butun kuch va qobiliyatini jamiyat oldidagi burchini oqlashga, milliy urf-odat va an’analarning to’la-to’kis bajarilishini ta’minlashga sarf etuvchi kishidir.