Mis qotishmalari

2. Alyuminiyning misli qotishmalari. Bu qotishmalar tarkibida misning miqdori 4–5% bo‘lib, qolgan qismi boshqa elementlardan iborat bo‘ladi. Bu qotishmalarni quyilish xossalari pastroq bo‘lib, darzlar hosil qilishga moyilroqdir. Shu sababli, bu qotishmalardan (AL7 va AL9) unchalik kata bo‘lmagan oddiy shaklli quymalar (armaturalar, kronshteynlar) olishda foydalaniladi.
3. Alyuminiyning mis, kremniyli qotishmalari. (AL3, AL5, AL6) bu qotishmalarning xossasi I va II guruh qotishmalariga yaqinroq bo‘ladi.
4. Alyuminiyning magniyli qotishmalari. Bu qotishmalarda magniyning miqdori 12%gacha bo‘lib, qisman boshqa elementlar ham bo‘ladi. Bu qotishmalarning ham quyilish xossalari pastroq bo‘ladi. Lekin korroziyabardoshligi, mexanik xossalari va kesib ishlanilishi yaxshi bo‘lib, nam atmosfera sharoitida ishlaydigan quymalar olishda foydalaniladi.
5. Alyuminiyning murakkab tartibli qotishmalari. Bu qotishmalar tarkibida ma’lum miqdorda boshqa elementlar ham bo‘lib, ular yuqoridagi qotishmalardan puxtaligi, o‘tga chidamligi va boshqa xossalari bilan farq qiladi. Masalan, bu guruh qotishmalarining AL1 markasidan porshenlar, silindr kabi detallar zagotovkalarni quyish yo‘li bilan tayyorlanadi. Shuni ham qayd etish lozimki, ba’zan kukun metallurgiya yo‘li bilan olinadigan alyuminiy qotishmalaridan ham foydalaniladi. Bunday qotishmalarni olish uchun Al asosida olingan kukunlarga zarur elementlar qo‘shib, ulardan olingan yarim mahsulotlar yuqori tempera-turada qizdiriladi.

17.2 Kukunli materiallar

Kukun metallurgiyasi - metallurgiyaning metall va metallmas kukunlar ishlab chiqarish va ulardan buyumlar tayyorlash sohasi. Metall bilan metallmas materi-allar kukunidan tayyorlanadigan ma-teriallar metallokeramik qo-tishmalar, metall kukunidan tayyorlanadigan materiallar esa kukun q o -tishmalari deb ataladi. Metall kukunlardan buyumlar tayyorlash prin-sipini dunyoda birinchi marta 1826-yilda rus metallurglari P.G. Sobolevskiy va V. V. Lyubarskiy yaratishdi; plativa kukunini presslab va pishiribbuyum tayyorlashgan. Keyinchalik rus olimi N. N. Beketov 1865-yilda baʼzi metallar kukunini olishning nazariy asoslarini bayon kildi. 20-asrning boshlariga kelib Kukun metallurgiyasi usullari AQSH, Germaniya, Angliya, Rossiya sanoatlarida qoʻllanila boshlandi.
Kukunlardan metall materiallar (buyumlar) ishlab chiqarish uchun, dastlab, metallar yoki metallar bilan metallmas materiallarning mayin kukunlari tayyorlanadi. Metall kukunlari tayyorlashda, asosan, qattiq metallarni mexaniq maydalash, metallarning qattiq birikmalarini (metall oksidlarini) qaytarish, elektroliz, suyuq metallarni purkash usullari qoʻlla-niladi. Soʻngra kukunlardan dastlabki maʼlum kimyoviy tarkib va xossali aralashma (shixta) tayyorlanadi va undan kerakli buyumning zagotovkasi qoliplarga solib tayyorlanadi hamda presslanadi, keyin asosiy komponen-tning suyuqlanish temperaturasidan pastroq temperaturada, asosan, elektr pechlarda qovush-tirilgan zagotovkalarga sovuqlayin yoki qizdirib qoʻshimcha ishlov beri-ladi.
Metallokeramik qotishmalar (kesuvchi asboblar, burgilar, shtamplar va boshqa tayyorlash uchun ishlati-ladigan krtishmalar)dan yasalgan as-boblarning kesish xossalari 1000° da ham saqlanib qoladi. Metallokeramik qotishmalar tarkibiga volfram kar-bidi, titan karbidi va kobalt kiradi.
Quyish yoʻli bilan hosil qilib boʻlmaydigan qotishmalarni ham Kukun metallurgiyasi usullaridan foydalanib olish mumkin. Boʻlarga gʻovak antifriksion kukun qotishmalari kiradi! Ular qora va rangli metallar kukunlaridan tayyorlanishi mumkin. Bu qotishmalardan avtomobil dvigatellarining porshen halqalari, oʻz-oʻzidan moylanadigan podshipniklar va mashivalarning ishqalanuvchi boshqa detallari tayyorlanadi.
Kukun metallurgiyasi usullari qiyin suyu klanu vch i (suyuqlanish temperaturasi yuqori) volfram, molibden, tantal, titan, niobiy va boshqa olishga ham imkon beradi. Buning uchun shu metallarning oksidlari vodorod okimida qaytarilib, kukun holidagi toza metallar olinadi va presslanib, briket qilinadi, ular maʼlum temperaturagacha qizdirilib qovushtiriladi. Qovushtirilgan metall ikki elektrod orasiga oʻrvatilib, elektr toki bilan qizdiriladi, bolgʻalanadi yoki prokatlanadi. Ogir k°tishmalar (80—90% volfram, 15—7,5% nikel va 5—2,5 % mis) deb ataladigan krtishmalar ham Kukun metallurgiyasi usulidan foydalanib tayyorlanadi. Ogʻir qotishmalarning solishtirma ogʻirligi 16,3—17, mexaniq xossalari esa yuqori boʻladi (qarang Volfram qotishmalari). Alsifer ku-kunidan tayyorlangan qotishmalarning magnit kirituvchanligi yuqori boʻlganligidan ular magnitoelektriklar yasash uchun ishlatiladi. Kukun metallurgiyasi boshqa usullar bilan hosil qilish mumkin boʻlmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan foydali boʻlmagan materiallardan buyumlar tay-yorlashga imkon beradi. Mas, keramika bilan metall kukunlaridan k ye r m ye t -l a r deb ataladigan qiyin suyuklanuvchi qotishmalar tayyorlanadi. Kermetlar tarkibidagi metall (mas, temir, nikel, xrom, mis, volfram, marganets va boshqalar) keramika zarralarini bir-biriga bogʻlovchi material rolini oʻyvaydi. Keramika materiali sifatida metall oksidlaridan iborat istalgan keramikadan foydalanish mumkin. Kermetlarga 70% A10O3 va 30% Sg dan iborat kukun qrtishmasi misol boʻla oladi. Bunday kermet 9000 MN/m2 bo-sim ostida presslanib, 1700° temperaturada qovushtirilgandan soʻng u 1500° temperaturagacha chidaydi. Kermetlar texnikaning yuqori temperaturalarda chidamlilik va krvu-shoklik talab etiladigan sohalarida ishlatiladi.
Tarix va imkoniyatlar
Kukunli metallurgiya tarixi va metall san'ati va seramika sinterlash bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Sinterlash boshlang'ich kukunidan qattiq qattiq metall yoki sopol buyumlar ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. Qadimgi Incalar qimmatbaho metall kukunlaridan zargarlik buyumlari va boshqa buyumlarni yasashgan, ammo PM mahsulotlarini ommaviy ishlab chiqarish 19-asrning o'rtalarida yoki oxirlarida boshlangan emas.[5] Ushbu dastlabki ishlab chiqarish operatsiyalarida temir qisqargandan so'ng metall shimgichdan qo'l bilan olinib, so'ngra oxirgi eritish yoki quyish uchun kukun sifatida qayta kiritildi.
To'g'ridan-to'g'ri emas, balki chang jarayonlaridan ancha keng mahsulotlarni olish mumkin qotishma eritilgan materiallardan. Eritish operatsiyalarida "faza qoidasi "barcha toza va birlashtirilgan elementlarga taalluqlidir va suyuq va qattiq moddalarning taqsimlanishini qat'iy belgilaydi fazalar aniq kompozitsiyalar uchun mavjud bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, qotishma uchun boshlang'ich materiallarning butun tanadagi erishi talab qilinadi, shuning uchun ishlab chiqarishda yoqimsiz kimyoviy, termal va izolyatsion cheklovlar qo'yiladi. Afsuski, alyuminiy / temir kukunlari bilan ishlash katta muammolarni keltirib chiqarmoqda.[6] Kabi atmosfera kislorodi bilan ayniqsa reaktiv bo'lgan boshqa moddalar titanium, maxsus atmosferada yoki vaqtincha qoplamalar bilan sinterlanadi.[7]
Kukunli metallurgiyada[8] yoki keramika, aks holda parchalanadigan yoki parchalanadigan qismlarni tayyorlash mumkin. Qattiq suyuqlik fazasining o'zgarishi haqidagi barcha fikrlarni e'tiborsiz qoldirish mumkin, shuning uchun chang jarayonlari nisbatan moslashuvchan kasting, ekstruziya, yoki zarb qilish texnikalar. Turli xil chang texnologiyalari yordamida tayyorlangan mahsulotlarning boshqariladigan xususiyatlariga mexanik, magnit,[9] va g'ovakli qattiq moddalar, agregatlar va intermetalik birikmalar kabi materiallarning boshqa noan'anaviy xususiyatlari. Ishlab chiqarishni qayta ishlashning raqobatbardosh xususiyatlari (masalan, asbobning aşınması, murakkabligi yoki sotuvchining variantlari) ham qattiq nazorat qilinishi mumkin.
Kukun ishlab chiqarish texnikasi
Har qanday eruvchan material atomizatsiya qilinishi mumkin. Kukunli zarrachalarni ko'p miqdorda ishlab chiqarishga imkon beradigan bir nechta texnikalar ishlab chiqilgan va ko'pincha donlarning so'nggi populyatsiyasining o'lchamlari ustidan katta nazorat mavjud. Kukunlarni maydalash, maydalash, kimyoviy reaktsiyalar yoki elektrolitik cho'ktirish yo'li bilan tayyorlash mumkin. Eng ko'p ishlatiladigan kukunlar mis asosli va temir asosli materiallardir.[10]
Titan, vanadiy, torium, niyobiy, tantal, kaltsiy va uran elementlarining kukunlari yuqori haroratda ishlab chiqarilgan kamaytirish mos keladigan nitridlar va karbidlar. Temir, nikel, uran va berilyum submikrometr kukunlari metallni kamaytirish yo'li bilan olinadi oksalatlar va hosil qiladi. Haddan tashqari mayda zarralar eritilgan metall oqimini yuqori harorat orqali yo'naltirish orqali ham tayyorlangan plazma reaktiv yoki alanga, materialni atomizatsiya qilish. Atmosfera kislorodining zarracha yuzalarini jiddiy tanazzulga uchrashining oldini olish uchun qisman kimyoviy va olov bilan bog'liq turli xil changlash jarayonlari qabul qilinadi.
Tonaj jihatidan PM tarkibiy qismlarini ishlab chiqarish uchun temir kukunlarini ishlab chiqarish rangli metallarning barcha kukunlarini ishlab chiqarishni mitti qiladi. Deyarli barcha temir kukunlari ikkita jarayonning biri tomonidan ishlab chiqariladi: shimgichni temir jarayoni yoki suvni atomizatsiya qilish.
So'nggi ellik yil ichida ishlab chiqilgan boshqa bir qancha PM jarayonlari mavjud. Bunga quyidagilar kiradi:
Kukunni zarb qilish: an'anaviy "press va sinter" usuli bilan tayyorlangan "preform" isitiladi va keyin issiq zarb qilingan to'liq zichlikka, natijada deyarli ishlov beriladigan xususiyatlarga olib keladi.


17.3
Plastmassa - plastik (yunon. qayishqoq) va massa (lot. yumaloqlangan narsa) so‘zlarining birikmasidan tashkil topgan. Albatta, bu so‘z shartli tushunchaga ega. Birinchi kashf qilingan plastmassalar bostm va qizdirish natijasida muayyan shaklga aylanib, sovigandan keyin tashqi muhit ta’sirida ilgarigi holatiga qaylolmas edi. Keyinchalik issiqlik ta’sirida qayta ishlanadigan plastmassalar ham ixtiro qilingan. Jahonda birinchi bo‘lib plastmassa - selluloidni 1856- yili ingliz kimyogari Aleksandr Parkes ixtiro qilgan.
Plastmassalar deb siyrak molekulali suyuq smola yoki sintetik kukunlarni maxsus texnologik usulda ishlab olingan zich molekulali qattiq va egiluvchan ashyolarga aytiladi. Bu ashyolarning eng muhim xossalaridan biri, ulardan yuqori haroratda xoxlagan shakldagi buyumlar ishlash mumkinligidir.
Plastmassadan to‘ldirgichsiz va to‘ldirgich qo‘shib ishlangan juda zich buyumlar, ko‘p kavakli yoki tolali engil ashyolar, temir va oynasimon plastiklar, sirti chiroyli qilib ishlangan qoplamabop o‘rama ashyolar, havo o‘tkazmaydigan to‘qimalar, shuningdek, emulsiya, elim, mastika (bo‘tqa) va tolalar juda ko‘plab ishlab chiqariladi. Plastmassalarning bunchalik keng tarqalganligiga sabab shuki, ular tabiiy ashyolarga ko‘ra yuqori sifatli hamda qurilish uchun juda qimmatli xossalarga ega. SHunday xossalardan biri uning yuqori mustahkamligi va hajmiy og‘irligining kichikligidir. SHu bilan birga agressiv muhitga chidamliligi, issiqni kam o‘tkazishi, elektr tokini o‘tkazmasligi va tashqi ko‘rinishining chiroyliligidir.
Zich molekulali birikmalar bir necha yuz mingdan ortiq atomlardan tashkil topgan. Bunday birikmalardagi yirik molekulalardan tuzilgan o‘lcham birligi ko‘p marta qaytarilgan holatda joylangan bo‘ladi. Siyrak molekulalardan zich molekulalarga o‘tish jarayoni polimerizatsiya deb ataladi. Uning darajasi yirik molekulalardagi tuzilish o‘lcham birligining soniga bog‘liq. Siyrak molekulali birikmalardagi molekulalar og‘irligi 500 dan yuqori emas. Siyrak va zich molekulali birikmalar o‘rtasidagi moddalarni oligomerlar deb ataladi.
Tabiatda uchraydigan sellyuloza, ipak, jun, tabiiy kauchuk, < kaxrabo va boshqalar zich molekulali birikmalarga kiradi. Bundan ikki asr oldin tabiiy kauchukni oltingugurt bilan qizdirib rezina olingan. Nitrotsellyulozani kamfara bilan qayta ishlab sellyuloid deb ataluvchi birinchi plastmassa ishlab chiqildi. SHuningdek, oqsil (kazein) moddadan galalit plastmassasini olishga erishildi.