Мм "укув кулланма"

Матннинг тил варианти. Тил варианти деганда матннинг 
стихияли тарзда (атайин эмас) бирор муҳит, жой ёки юртда кўп 
марта кўчирилиб ёзилиши натижасида ўша муҳит тил 
хусусиятларига кўра бошқа нусхалардан фарқ қиладиган 
қўлёзмаларини тушунамиз. 
Улар қўлёзмаларнинг муайян бир туркумини ташкил 
қилади (татар, уйғур, озорбайжон, хоразм ва ҳ.к.). Шу жиҳатдан 
қўлимизга тушган қўлёзмани таҳрир вариантими, тил 
вариантими эканини аниқлаш бирмунча осон. 
Матннинг алоҳида варианти. Агар бир қанча нусхалар 
тил варианти ва таҳрир вариантига алоқаси бўлмаган умумий 
ўзгаришларга юз тутган бўлса (умумий хатолар, жузъий 
ўзгартишлар) унда ёдгорлик матнининг алоҳида варианти 
дейилади. 
Бу ҳол кўпроқ фольклор меросга алоқадор. Фольклорда 
«вариант» ижрочиси номи билан юритилади. Масалан, 
«Алпомиш»нинг Фозил Йўлдош ўғли варианти, Берди бахши 
варианти, Саидмурод Паноҳ ўғли варианти ва ҳ.к.. Фольклор 
матни - вариантнинг оғзаки ифодаланиши бўлиб ҳисобланади. 
*** 
Саволлар:  
* 
Матннинг таҳрир варианти қандай шароитларда юзага 
келади? 
* 
Қайси асарларнинг таҳрир вариантларини биласиз? 
* 
Фольклор матншунослигида вариант деганда нима 
тушунилади? 
* 
Қуйидаги таянч сўз ва ибораларни изоҳланг: <вариант, 
матний тафовут («разночтение»), таҳрир варианти, тил 
варианти>. 

---

99 
*** 
ТЎҚҚИЗИНЧИ МАВУ 
 
Ягона нусхадаги матн тарихини ўрганиш 
 
Адабиёт: Л и х а ч е в Д.С. Текстология. Л., 1968, с. 151; 
Туркий сўзлар девони. Уч томлик. –Т., 1960—64. 
Дарснинг мазмуни: Ягона нусхада сақланиб қолган 
матнлар. Палеографик ўқиш. Текстологик ўқиш. Матн устида 
ишлашнинг умумий ва хусусий принциплари. Матн тузиш 
жараёнидаги тузатишлар.
*** 
Ёзма ёдгорликларимизнинг ягона нусхада сақланиб 
қолганлари ҳам талайгина бор. (Хўжандийнинг «Латофатнома», 
Сайид Аҳмаднинг «Таашшуқнома» асарлари ягона нусхада 
Лондондаги британия музейида сақланмоқда; Қутбнинг «Хусрав 
ва Ширин» достонининг ягона нусхаси Париждаги миллий 
кутубхонада 312 қайд рақами остида сақланмоқда; Сайфи 
Саройи «Суҳайл ва Гулдурсун» достони Ўз ФА Адабиёт музейи 
фондида, Дурбекнинг «Юсуф ва Зулайхо» достони, Турди 
Фароғийнинг шеърлар девони Ўз ФА ШИ фондида 
сақланмоқда). 
Асар матнини тиклаш ва нашр этиш ишлари матннинг 
ягона ёки кўп нусхада сақланиб қолганидан қатъи назар, 
барқарорлашган умумий принциплар асосида олиб борилади. 
Аммо матншунослик амалиёти бу принципларнинг қотиб қолган 
қоидалар йиғиндиси эмаслигини, уларга ёпишиб олмаслик 
кераклигини кўрсатади. Кўпинча, маълум бир қўлёзма устида 
иш бошлар эканмиз, бу принципларга нисбатан истисноли 
ўринлар чиқа бошлайди. Шу боис ҳар бир ҳолат ва қўлёзма учун 
хусусий бўлган жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда, умумий 
принципларга қўшимча равишда, фақат шу қўлёзмагагина хос 
бўлган хусусий принциплар ишлаб чиқилади ва бундай ҳолатлар, 
одатда, нашрнинг археографик кириш (матн танқиди) қисмида 
зикр этилади.

---

100 
Матн устида ишлаш, аввало, уни ўқиб чиқишдан 
бошланади. Матнни ўқиш икки босқичда кечади. Биринчи 
босқич палеографик ўқиш тарзида боргани маъқул. Яъни, 
матнни ёзув характерига қараб, ҳарфлари аниқланиб, сўзлар 
чегараси белгилаб олинади. Ёзув ўчган, ўчирилган жойларини 
эътиборга олиб (қайд этиб) ўқиб чиқилади. Ўқилишининг иложи 
йўқ ўринлар (доғ, ўчган, ўчирилган, қайта тузатилган ва ҳ.к.лар) 
фотоанализ қилиниши мумкин. Бунинг учун ривожланган 
мамлакатларда 
ҳозир 
люминисцент 
фотографияси, 
радиографияси, рентгеноскопия каби усуллар қўлланилади. 
Аммо ҳозирги пайтда бу замонавий усулларни қўллаш учун 
техник воситалар қўлёзма фондларимизда мавжуд эмас. 
Мураккаб ҳолларда айрим хос ҳарфларнинг ёзилишига 
жадвал тузиб олган маъқул. Бу муайян ҳарфнинг бошқа 
ўринларда учрайдиган қийин ҳолатлардаги кўринишини 
аниқлашни осонлаштиради. Бу босқичда матннинг шакли 
тикланади. Бу—матнни матншунослик нуқтаи назаридан 
тушунишнинг биринчи босқичи. 
Матннинг турини аниқлаш; асарнинг юзага келиш ва 
матннинг ёзилиш даврини аниқлаш; келиб чиқиш ўрнини 
аниқлаш каби ташқи белгилар ҳам ягона нусхадаги матн 
тарихини 
ўрганишнинг 
дастлабки 
босқичида 
амалга 
ошириладиган ишлардандир. Бу ишларнинг натижаси охир 
оқибатда асар матнини тўғри тушунишга хизмат қилади.
Иккинчи босқич текстологик ўқиш тарзида боради. 
Яъни, матн синтаксисига кириб борилади ва унинг мазмуни 
тикланади.
Матнни тўғри ўқий олишнинг асосий шарти—давр тилини 
яхша билишдир. Бунинг учун даврнинг фонетик, морфологик ва 
синтактик мезонларидан хабардор бўлишимиз керак бўлади. 
Ўқиш жараёнида давр адабий услуби, тарихий атамалари ва 
ҳ.к.ларга эҳтиёж сезилади. 
Мураккаб матнлар албатта кўчириб ёзиб олиниши керак. 
Бунда унинг тиниш белгилари ўрни, персонаж нутқи, кўчирма 
ва ўзлаштирма гаплар ва ҳ.к.лар яққол кўриниб қолади. Бунда 
матндаги хатолар, такрорлар кўзга ташланиши осон бўлади. Бу 

---

101 
босқичда матн тарихини ўрганиш сари чуқурлашиб борилади. 
Яъни: матн хатолари, атайин ёки беихтиёр киритилган 
ўзгаришлар, уларнинг юзага келиши сабаблари аниқланади. 
Бундай нусхаларнинг матнини тиклашда, ўқилиши қийин, 
тушунарсиз жойларини аниқлашда матншунос кўп жиҳатдан 
бир нусха доирасида чегаралангани сабабли, контекстга суянган 
ҳолда ҳиссий идрокни ишга солишига тўғри келади. Ўқилиши 
қийин, бузилган жойларни асарнинг умумий мазмунидан келиб 
чиқиб, 
ўз 
мулоҳазаларигагина 
асосланиб 
тузатиш 
матншуносликда конъектура дейилади. 
Ниҳоят, матн тарихи учун йиғилган барча маълумотларга 
асосланиб, матнни бир бошдан тиклашга киришилади. Тайёр 
бўлган матн илмий ёки оммабоп тарзда чоп этилади. Матн 
тарихи ҳақидаги маълумотлардан эса матн танқиди (матн 
ҳақидаги тадқиқот, матншунослик таҳлили) юзага келади. 
***