Moddalar almashinuvi yuzasidan masala va mashqlar

Mitoz va meyoz bo‘linish bo‘yicha masala va mashqlar
Yechish
Eukariot hujayralar asosan ikki hil usulda ko‘payadi: 1-mitoz somatik hujayralaming b’linishi, 2-meyoz jinsiy hujayralaming bo‘linish usuli. Eukariot hujayralar asosan mitoz usulida bo‘linadi,
Mitoz natijasida hujayralaming soni ortadi, organizm o‘sadi, nobud bo‘lgan hujayralami o‘mi tiklanadi. Mitoz natijasida hosil bo‘lgan har bir yangi hujayra bir hil xromosoma to‘plami va bir xil genlarga ega. Mitoz bo‘linish genetik materialni yangi hujayralarda bir xil taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Mitoz natijasida hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to‘plamga ega bo‘ladi. Mitoz bo‘linishsiz ko‘p hujayrali organizmlaming to‘qima va organlaridagi ko‘p sonli hujayralaming tuzilishi va funksiyasining doimiyligini, irsiy materialning bir hil bo‘lishini ta’minlashning iloji bo‘lmas edi. Jinsiy usulda ko‘payadigan organizmlarda o‘ziga xos bo‘linish
usuli meyoz kuzatiladi. Meyoz natijasida xromosomalaming diploid to‘plamiga ega boigan hujayralardan gaploid to‘plamli jinsiy hujayralar hosil bo‘ladi. Meyoz jinsiy hujayralaming rivojlanishi (gemetogenez) jarayonida kechadi. Meyoz ketma-ket keladigan ikki, ya’ni birinchi va ikkinchi meyoz bo‘linishlaridan iborat. Ulami farq qilish maqsadida birinchi bo'linish fazalari oldiga I, ikkinchi bo‘linish fazalari oldiga II raqami yoziladi, Meyoz o‘simliklar gulida, hayvonlarda jinsiy bezlarda kuzatiladi. Meyozda gomologik xromosomalaming juda ko‘p xilma-xil variantlari amalga oshadi. Meyoz tufayli avlodlar almashinuvi davomida xromosomalar sonining doimiyligi o‘zgamiaydi. Agar gametogenezda xromosomalar soni kamaymaganda, har bir yangi avlodda xromosomalaming soni tinmasdan ikki hissadan ortib boraverar, xromosomalar sonining doimiyligi buzilar edi. Meyozda xromosomalaming juda ko‘p xilma-xil kombinasiyalar
hosil bo‘ladi, Ota yoki ona xromosomalar' meyozda har hil gametalarga tarqalishi natijasida xromosomalaming yangi to‘plami hosil bo‘ladi. Xromosomalaming konyugasiyalanishi, o‘xshash
qismlari bilan almashinishi irsiy axborotning yangi to‘plami hosil bo‘lishi va irsiy o‘zgamvchanlikka sabab bo‘ladi. Irsiy o‘zgaruvchanlik organizmlar evolutsiyasining asosiy omillaridan biridir. Ba’zi holatlarda meyoz jarayonida xromosomalaming gametalarga taqsimlanishi buziladi. Natijada organizm rivojlanishi buziiishi, odam lard a har xil irsiy kasalliklaming kelib chiqishi mumkin. Hujayralaming mitoz va meyoz usulida ko‘payishiga oid masala va mashqlar yechishda yuqoridagi ma’lumotlarga e’tibor berish kerak.
1. Odamning somatik hujayrasida 46 ta xromosoma bo‘lib, undagi DNK ning umumiy og‘ irligi 6x10“ mg ga teng. Ovogenezning boshlanishidagi yadro tarkibida, meyozning telofaza-I oxirida va telofaza - П ning oxirida DNK og‘irligi qancha bo‘lishini toping.
Berilgan: 46 ta xromosoma va undagi DNKning umumiy og‘irligi 6x 10
Topish kerak: Hujayra ovogenezining boshlanishidagi va telofaza -I va telofaza -II oxiridagi DNK og‘irligini.
Yechilishi;
a) hujayraning bo‘linishi oldidan DNK molekulasi ikki hissaga ortadi shuning uchun. 2 x 6 xlO'9 = 12 x 1G'9 .
b) meyozning birinchi bo‘linishi reduksion bo‘linish hisoblanadi, meyoz I da xromosomalar soni 2 hissa kamayadi, lekin xromosoma ikki molekula DNK dan tashkil topgan bo‘ladi. Shu sababli telofaza-I da DNK og‘irligi 2x6x10' = 12х 10"9 ga teng.
v) ikkinchi meyozdan so‘ng hujayra yadrosi gaploid to‘plamga ega bo‘ladi. Shu sababli 6 xl0‘9 : 2 = 3 x 1СГ9 mg.
Javob: Hujayraning bo‘linishidan oldin DNK og‘irligi 12 x 10'9 mg, telofaza-I oxirida esa 6x10 mg, telofaza-II oxirida 3 x 10 mg.
2. Erkak va urg‘ochi tovushqonning somatik hujayrasida 44 ta xromosoma mavjud. Tovushqonning: a) bitta tuxum hujayrasida; b) bitta spermatozoidida; s) zigotasida g) yosh bolasining somatic hujayrasida; d) ikkinchi avloddagi duragaylaming somatik hujayrasida nechtadan xromosoma bo‘lishi mumkin? Sizning fikringiz qanday?
Javob: a va b - 22 ta, s,g,d - 44 tadan.