Moddalarning vagregat holatlari Qattiq va suyuq jismlar

Qattiq holat

Agar suyuqlikda, gazdan farqli o‘laroq, molekulalar endi xaotik tarzda emas, balki ma’lum markazlar atrofida harakatlansa, u holda materiya agregatsiyasining qattiq holatidaatomlar va molekulalar aniq tuzilishga ega va paradda qurilgan askarlarga o‘xshaydi. Va kristalli panjara tufayli qattiq moddalar ma’lum hajmni egallaydi va doimiy shaklga ega.
Muayyan sharoitlarda suyuqlikning agregatsiya holatidagi moddalar qattiq moddaga aylanishi mumkin, qattiq jismlar esa, aksincha, qizdirilganda eriydi va suyuqlikka aylanadi.
Bu sodir bo‘ladi, chunki qizdirilganda ichki energiya ko‘payadi, mos ravishda molekulalar tezroq harakatlana boshlaydi va erish haroratiga yetganda kristall panjarasi qulab tushadi va moddaning agregatsiya holati o‘zgaradi. Ko‘pgina kristalli jismlar eritilganda hajmini ko‘paytiradi, ammo istisnolar mavjud, masalan - muz, quyma temir.
Hosil bo‘ladigan zarralar turiga qarab kristall panjara qattiq, quyidagi tuzilma ajratilgan:
molekulyar,
metall.
Ba’zi moddalar agregat holatlarining o‘zgarishi osonlikcha sodir bo‘ladi, masalan, suv yaqinida, boshqa moddalar maxsus sharoitlarni (bosim, harorat) talab qiladi. Ammo zamonaviy fizikada olimlar materiyaning yana bir mustaqil holatini - plazmani ajratadilar.
Plazma - musbat va manfiy zaryadlarning zichligi bir xil bo‘lgan ionlangan gaz... Tirik tabiatda plazma quyoshda yoki chaqmoq chaqishi paytida. Tabiatga sayohat paytida bizni iliqlik bilan isitadigan shimoliy chiroqlar va hatto tanish gulxan ham plazmani nazarda tutadi.
Sun’iy ravishda yaratilgan plazma har qanday shaharga yorqinlik qo‘shadi. Neon chiroqlar shunchaki shisha naychalarda past haroratli plazmadir. Biz odatlanib qolgan lyuminestsent lampalar ham plazma bilan to‘ldirilgan.
Plazma past haroratga bo‘linadi - ionlash darajasi taxminan 1% va harorati 100 ming darajagacha, yuqori harorat esa - ionlash darajasi taxminan 100% va 100 million daraja (bu plazma yulduzlarda bo‘lgan holat).
Bizga tanish bo‘lgan lyuminestsent lampalardagi past haroratli plazma kundalik hayotda keng qo‘llaniladi.
Yuqori haroratli plazma termoyadroviy reaktsiyalarda qo‘llaniladi va olimlar uni atom energiyasining o‘rnini bosuvchi vosita sifatida ishlatish umidini yo‘qotmaydi, ammo bu reaktsiyalarda nazorat qilish juda qiyin. Va 1954 yil 12-avgustda SSSR termoyadro bombasini sinovdan o‘tkazganda nazoratsiz termoyadro reaktsiyasi o‘zini ulkan kuch quroliga aylantirdi.
Materialning assimilyatsiyasini tekshirish uchun biz kichik sinovni taklif qilamiz.
1. Umumiy holatlarga nima taalluqli emas:
suyuqlik
porlash +
2. Nyuton suyuqliklarining yopishqoqligi quyidagilarga bog‘liq:
boyl-Mariotte qonuni
arximed qonuni
nyutonning yopishqoqlik qonuni +
3. Nima uchun Yer atmosferasi kosmosga uchmaydi:
chunki gaz molekulalari ikkinchi kosmik tezlikni rivojlantira olmaydi
chunki gaz molekulalariga tortishish kuchi ta’sir qiladi +
ikkala javob ham to‘g‘ri
4. Amorf moddalarga nima tegishli emas:

• 
  muhrlangan mum
  
• 
  temir +
  

5. Sovutganda, hajm quyidagicha ko‘payadi:

• 
  muz +
  

Plazma
Plazma bu ko‘p sonli ionlar va elektronlardan tashkil topgan kuchli ionlashgan gazdir. Plazma hosil qilish uchun, energiyaning turli shakllaridan - issiqlik energiyasi, elektr, yoki, nurlanish energiyalaridan foydalanish mumkin. Masalan, gazni shunchalik kuchli qizdirilsaki, unda, atomlarning o‘zaro to‘qnashishi natijasida, bir-biridan elektronlarni urib chiqarib yuborsa, ushbu gaz plazma holatiga o‘tadi. Gazning o‘zi singari, plazma ham, o‘zi turgan idish shakliga kiradi. Oddiy gazlardan farqli o‘laroq, plazma magnit maydoni ta’sirida turli xil strukturalar hosil qiladi va ularning ko‘rinishi xuddi naqshlar singari, turli katakchalar, qatlamlar va chiziqlar ko‘rinishida bo‘ladi. Shuningdek, oddiy gazlarda uchramaydigan yana bir holat - uning muhitida tarqaladigan to‘lqinlar xilma-xilligi bilan ham plazma gazdan farqlanadi.

Moddaning plazma holatini ilk marta payqab qolgan olim Britaniyalik mashhur fizik Uilyam Kruks (1832-1919) bo‘lib, u keyinchalik o‘z nomi bilan atalgan (Kruks trubkasi) gazorazryadli vakuum trubkasi bilan tajriba o‘tkazayotgan paytda ushbu fizik fenomenni sezib qolgan. Aslida, plazma - moddaning agregat holatlari ichida Koinotda eng keng tarqalgan ko‘rinishidir. Xususan, deyarli barcha charaqlab turgan yulduzlar asosan plazmadan tashkil topgan bo‘ladi. Yer sharoitidagi plazma manbalariga oddiy misollar tariqasida, fluoressent lampalar, plazmali televizorlar, neon reklamalari va chaqmoqlarni keltirish mumkin. Yer atmosferasining yuqori qatlamlaridan biri - ionosfera ham Quyosh nurlanishlari tufayli yuzaga kelgan plazmadan iborat. Olis masofalarga radioaloqa signallari uzatish sohasida aynan ionosfera juda katta ahamiyat kasb etadi.

Plazma xossalarini o‘rganishda turli tuman gazlardan va juda keng harorat diapazonlaridan foydalaniladi. Shuningdek, plazma xususiyatlarini tadqiq qilishda, gazlarga nisbatan qo‘llaniladigan tashqi maydon intensivligi ham ba’zan juda katta darajalarga olib chiqiladi. Ayrim tajribalarda, plazmaning o‘zini qanday tutishini o‘rganish maqsadida, gazga shunchalik katta maydon kuchlanganligi berilganki, bunday maydon intensivligi tabiatda faqat astrofizikadagi termoyadroviy reaksiyalarda bo‘ladi. Plazmadagi zaryadlangan zarralar bir-biriga nisbatan juda yaqin joylashadi va shu sababli, undagi har bir zaryadlangan zarraga o‘z yaqinidagi boshqa ko‘plab zarrachalar ta’sir ko‘rsatadi. Plazmali televizorlarda ksenon va neon gazlari atomlarining kuchli qo‘zg‘alishi natijasida, ular yorug‘lik kvantlarini - fotonlarni chiqara boshlaydi. Ushbu kvantlarning ba’zilari, yorug‘likning biz ko‘ra olmaydigan ultrabinafsha spektriga taalluqli bo‘ladi. Aynan o‘sha kvantlar ekrandagi lyuminoforga ta’sir ko‘rsatib, o‘z navbatida, lyuminoforni biz ko‘ra oladigan spektrdagi yorug‘lik chiqarishga majbur qiladi. Displeyning har bir pikseli, yanada kichikroq bo‘lgan pikselchalardan iborat bo‘lib, undagi lyuminofor turli rangdagi yorug‘lik nurlarini - yashil, ko‘k va qizil nurlarni chiqaradi.


Savollar:

1. Moddalarning vagregat holatlari?

2. Qattiq va suyuq jismlar?

3. Gaz, bug‘lanish, kondensatsiya va eritish?

4. Suyuq holat?

5. Qattiq holat?

6. Plazma?