Modul. Fanga kirish. Texnologik jarayonlarni boshqarishda hisoblash texnikasining roli

Binar datchiklar. 
Jarayonlarni boshqarishda asosan ikkilik (binar) datchiklar tomonidan ishlab 
chiqarilgan «yoqish/o'chirish» signallari asosan ishlatiladi. Har qanday ishlab 
chiqarish jarayonida minglab «on/off» shartlari nazorat qilinishi kerak. 
Binar datchiklar mexanik harakatlar vaqtida sistemaning holatini, diskret 
oqimdagi elementlarni hisoblashda (misol uchun chiqish qismidagi chiziqdan o`ta-
yotgan idishlarni sanashda), harakatlanuvchi qismlarning yuqori sath yoki bosim 
yoki o'ta yuqori pozitsiyalariga erishishni nazorat qilishda ishlatiladi. 
 
Holat datchiklari 
O`nlab yillar davomida holat datchik (position sensor) lari kalit sifatida 
ishlatilib kelinmoqda. Ular o'zgaruvchan ma'lum bir qiymatga yetganda mexanik 
ravishda ochiladigan yoki yopil ad igan elektr kontaktlardan iborat. Ular jarayon 

---

41 
sodir bo'ladigan joyda o`rnatiladi va ko'pincha yuqori mexanik yuklanish va tok 
oqimlariga duch kela-dilar. Quyidagi rasmda kalitlarning turli belgilanishlari 
ko`rsatilgan: 
Quyidagi rasmda eng oddiy bir qutbli mexanik ochiq kalit sxemasi keltirilgan: 
To’siqli datchik 
Analog kattaliklar (masalan, sarf, bosim, harorat yoki sath) ma’lum bir 
chegarali qiymatiga yetib borganligini aniqlash uchun turli turdagi datchiklardan 
foydalaniladi. Shuning uchun ularni ko’pincha to’siqli datchiklar (point sensors, 
limit sensors) deb atashadi. Ular, odatda, avariya holatida signal berish uchun, 
ba'zan esa kattalik xavfli vaziyatni ko'rsatuvchi qiymatga yetganda jarayonni 
to'xtatish uchun ishlatiladi. Bunday datchiklar mustahkam va ishonchli bo’lishi 
kerak. 
Raqamli va raqamli-axborot datchiklari 

---

42 
Raqamli datchiklar kontroller yoki kompyuterda to'g'ridan-to'g'ri hisobla-
nishi mumkin bo'lgan ma'lum bir kodda ko'rsatilgan impulsli tartiblar yoki raqamli 
ma'lumotlar kabi alohida chiqish signallarini ishlab chiqaradi. Datchiklarning tu-riga 
qarab, chiqish signallari deyarli raqamli shaklda ishlab chiqariladi yoki elek-tron 
mantiq zanjiri bilan ishlov berilishi kerak. Raqamli o`zgartirishli va signallarni 
moslashtirish uchun raqamli va analog chiqish signalini ishlab chiqarish uchun 
mikroprotsessorlarni o'z ichiga olgan integrallashgan raqamli datchiklar mavjud. 
Axborot-raqamli datchiklar (Field bus sensor) qo'shimcha ravishda ikki 
tomonlama raqamli kommunikatsiyalarning maxsus turi bo'lgan mahalliy shinalar 
(Field bus) orqali ma'lumotlarni uzatish imkonini beradi. Ushbu turdagi datchik-
larga ma'lumotlarni qayta ishlash, ularni raqamli shaklga aylantirish va tashqi alo-
qalarni qo'llab-quvvatlash uchun mikroprotsessorga ega bo'lgan harorat, bosim, sarf, 
sath va boshqa datchiklar misol bo’ladi. Shina orqali faqat o'lchov natijalari emas, 
balki datchikning identifikatsiya ma'lumotlarini ham uzatish mumkin.

---

43