Modul. Fanga kirish. Texnologik jarayonlarni boshqarishda hisoblash texnikasining roli

Ma’lumot uzatish rejimlari: asinxron va sinxron: Tasavvur qiling, 
kompyuteringiz “TABRIKLAYMIZ” sizni bit va baytlar shaklida aloqa uzatayapti. 
Savol tug’ladi: qabul qiluvchi qurilma qaysi bayt (bitlar ketma – ketligi) qachon 
boshlangan (yani aynan qaysi bitdan boshlangan) va qayerda tugaganini qanday 
aniqlaydi? Maslan: ….10001001010010110 010010101101… Bo’lganda qaysi 
baytlar turibdi. Baytlar nima bilan ajratilgan. Albatta 1-baytning 8-bittan iborat 
ekanligini bilish ham buni aniqlash uchun yetarli emas. Bayt aynan qaysi bit (0 yoki 
1) dan boshlangan va tugaganligini bilish kerak.  
Asinxron malumot uzatish. 
Bu usul deyarli barcha shaxsiy kompyuterlarda qo’llaniladi va “boshlash-
tugatish (star-stop) uzatish” deb ham yuritiladi. (“Asinxron” sivyazi qadimgi 
grekcha so’z bo’lib, “vaqti bir xil emas” degan manoni bildiradi). Asinxron 
uzatishda shar bir vaqt oralig’da bitta bayt (bitlar ketma-ketligi) uzatiladi. Bunda 
shar bir baytni tashkil etuvchi bitlar ketma-katligi “qavslarga” olingan va maxsus 
boshqaruvchi bitlar (“qavslar”) ham boshlanish biti (start bit) va to’xtash biti (stop 
bit) lardan iborat.Boshlanish biti baytni tashkil etuvchi birinchi bittan oldin, to’xtash 
biti esabaytni tashkil etuvchi oxirgi bitdan keyin “turadi”. Ko’pgina shaxsiy 

---

125 
kompyuterlarda bu usul qo’llaniladi, ammo bunda malumot uzatish tezligi nisbatan 
past. Qisqa muddat ichida katta hajmdagi malumotni uzatish uchun albatta bu metod 
ancha noqulay. Bu usulning afzalligi shundaki, malumot jo’natuvchi axborotini 
hohlagan paytda jo’natishi mumkun. 
Sinxron malumot uzatish. 
Asinxron uzatishdan farqli bo’laroq sinxron uzatishda malumot boshlovchi va 
tugatuvchi 
bitlar 
orqali 
emas 
balki 
malumot 
bloklari 
(baytlar 
yig’indisi)uzatiladi.(“Sinxron” sivyazi qadimgi grekcha so’z bo’lib “bir vaqtda” 
degan manoni bildiradi. Bunda boshlovchi va tugallovchi bitlar xar bir bayt boshi va 
oxirida emas, balki shar bir blok (baytlar ketma-ketligi ) boshi va oxirida bo’ladi. Bu 
bitlarning vazifasi nafaqat bloklarni bir biridan ajratib turish, balki uzatuvchi va 
qabul qiluvchi qurulmalardagi ichki soatlar vaqtini bir xilligini (sinxron ekanligini) 
nazorat qilishdan iborat. Bu usul juda murakkab va qimmatga tushushi sababli 
shaxsiy kompyuterlarda ham qo’llanilgan. Shunga qaramasdan, bazi modemlar 
kompyuter ketma ket portidan asinxron tarzda uzatilayotgan signallarni liniyaga 
sinxrons ignallar shaklida uzata oladi.