Molekulasida efir guruxi saqlovchi biologik faol moddalar

KRAUN-EFIRLAR.Kraun-efirlar deb xalqada to‘rtta va undan ortiq kislorod atomi tutuvchi makrotsiklik poliefirlarga aytiladi. Aksariyat holatlarda kraun-efirlar etilenglikolning hosilalari hisoblanadi. Birikmaning nomida makrotsikldagi atomlar soni kvadrat qavs ichida ko‘rsatiladi, ikkinchi raqam kislorod atomlari sonini bildiradi.

Kraun-efirlar etilenglikolni, dietilenglikolni, trietilenglikolni muvofiq keluvchi reagentlar, masalan, 2,2-dixlordietil efiri bilan alkillab olinadi. Eng sodda kraun-efirlar rangsiz quyuq suyuqliklar yoki kristall moddalar bo‘lib, ugleodorodlarda va suvda eriydi.

Kraun-efirlarning eng muhim xossasi ularning metallarning ionlari bilan kompleks hosil qilishidir.

Metall ioni makrotsikl bo‘shlig‘ida joylashadi va donor-akseptor bog‘lar hisobiga mustahkam ushlab turiladi. Makrotsikldagi bo‘shliqning diametri kraun-efirning strukturasiga bog‘liq. Masalan [15]kraun-5 ning diametri 0,17-0,22 nm, [18]kraun-6 ning diametri 0,26-0,32 nm, [21]kraun-7 ning diametri 0,36-0,43 nm ga teng. Shuning uchun har xil kraun efirlar metallarning ionlari bilan har xil barqarorlik konstantasiga ega bo‘lgan komplekslar hosil qiladi. Metall ionining diametri makrotsikl bo‘shlig‘ining diametriga qanchalik yaqin bo‘lsa, kompleks ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Masalan [15]kraun-5 ga natriy ioni, [18]kraun-6 ga kaliy ioni to‘g‘ri keladi.

Kraun-efirlar noorganik tuzlarni organik erituvchilarda eruvchanligini yaxshilash uchun, fazalararo katalizator sifatida, hamda organik erituvchilarda solvatlanmagan anionlar hosil qilish uchun ishlatiladi. Masalan, [18]kraun-6 yordamida KON ni benzolda eritish mumkin, bunda ON ionining faolligi suvli yoki metanoldagi eritmalarga qaraganda kuchliroq bo‘ladi. Kraun-efir tipidagi birikmalar biologik sistemalarda katta ahamiyatga ega. Ular ionlarni biologik membranalar orqali o‘tkazilishini ta’minlaydi.


VINIL EFIRLARI.Vinil efirlar umumiy qoidalar bo‘yicha nomlanadi. Masalan,

Vinil efirlar asosan alkinlarga alkanollarni biriktirib olinadi. SHuningdek galogendialkil efirlardan ham foydalanish mumkin:

Vinil efirlari rangsiz, biroz qitiqlovchi hidli suyuq moddalardir. Dialkil efirlardan farqli ravishda vinil efirlarning molekulasida taqsimlanmagan r-elektronlar va π-elektronlardan iborat bog‘langan sistema mavjud.

Vinil efirlarning reaksiyalari asosan qutblangan qo‘shbog‘ning mavjudligi bilan belgilanadi. Vinil efirlari qo‘shbog‘ bo‘yicha elektrofil regentlarni birikishi va polimerlanish reaksiyalariga kirishadi. Alkoksiguruhning elektronodonor ta’siri natijasida birikish reaksiyasi oson boradi.

Kislotalarning birikish reaksiyalarida oraliq zarracha sifatida alkoksikarboktion hosil bo‘lishi mumkin, bu kation musbat zaryadning kislorod atomi ishtirokida delokallanishi natijasida stabillashadi:

Kam nukleofil anionli kislotalar va lyuis kislotalari bilan ta’sirlashganda karbokation mexanizmi bo‘yicha polimerlanish reaksiyasi sodir bo‘ladi:

Polivinil efirlar polimer materiallar sanoatida ishlatiladi.Vinil efirlari kislotalarning suvli eritmalarida gidrolizlanib yarimatsetallar orqali aldegidlargacha parchalanadi:

Alkanollarning eritmalarida atsetallar hosil bo‘ladi.