Moliya bozori” fanidan Yada savollari Oddiy va imtiyozli aksiyalar

Ipoteka obligatsiyalarini muomalaga chiqarish va joylashtirish.



Ipoteka qimmatli qogʻozlari – bu, ipoteka amaliyotini moliya-lashtirish maqsadida muomalaga chiqariladigan va uzoq muddatli ipoteka bilan taʼminlangan qimmatli qogʻozlardir.
Bunda ipoteka qimmatli qogʻozlari orqali jalb qilingan mablagʻlar qayta moliyalashtirish natijasida ipoteka kreditlari taqdim etiladi. Ipoteka qimmatli qogʻozlari turlari va ularning tavsifini quyidagi jadvalda keltiramiz

Ipoteka qimmatli qogʻozlari tasnifi va tavsifi28 Ipoteka qimmatli qogʻozlari turlari	Oʻziga xos xususiyatlari
1. Garov qogʻozi (varaqasi, xati)	Egasi yozilgan va orderli qimmatli qogʻoz-lar belgilarini oʻzida jamlagan, uzatuv yozuvlari orqali cheksiz muomalada boʻ-lish xususiyatiga egaligi unga vekselning ayrim hossalarini beradigan emissiyalan-maydigan qimmatli qogʻozdir
2. Uy-joysertifikati	Uy-joy sertifikati uning birinchi egasi tomonidan muayyan uy-joy maydoni va joyda qurilayotgan yoki qayta qurilayotgan uyda qurish uchun mablagʻ ajratilganligini tasdiqlovchi emissiyalanmaydigan qim-matli qogʻozdir
3. Ipoteka obligatsiyalari	Majburiyatlarning bajarilishi ipoteka garov taʼminoti bilan taʼminlanadigan emissiya-viy qimmatli qogʻozdir
4. Ishtirok etish ipoteka sertifikati	Ipoteka taʼminoti umumiy mulkida oʻz egasining ulush huquqini tasdiqlovchi egasi yozilgan emissiyalanmaydigan qim-matli qogʻozdir

Ipoteka qimmatli qogʻozlari ichida eng keng qoʻllaniladigan qimmatli qogʻoz turi bu ipoteka obligatsiyalaridir. Ipoteka obligatsiya-lari muomalasi ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Bunday amaliyot bozor iqtisodiyoti sharoitida quyidagilarga imkon beradi:
- aholi va tashkilotlarning boʻsh pul mablagʻlarini moliya bozoriga jalb qilish va daromadlilikni taʼminlash;
- uy-joy bozorini rivojlantirish asosida aholining uy-joyga talabini samarali qanoatlantirish;
- fond bozorida savdo qilinadigan moliyaviy instrumentlar turlarini koʻpaytirish va hokazolar.
Ipoteka obligatsiyalari muomalasi boʻyicha shartlar ipoteka kreditlari shartlari bilan oʻzaro muvofiqlikda belgilanishini ham shu oʻrinda qayd etib oʻtish lozim.
Rivojlanish bosqichlarini bosib oʻtgan ipoteka bozori amaliyotida bugungi kunda banklar eng faol ishtirokchiga aylangan. Keltirilayot-gan bu jihatlar ipoteka bozori modellari shakllanishiga xizmat qilgan.
Bunda “uchta model ajratib koʻrsatiladi: anʼanaviy model (bitta bosqichli, yevropa modeli), ikki bosqichli model (amerika modeli) hamda ssuda-jamgʻarma modeli”.
Ipoteka bozori boʻyicha anʼanaviy model (bitta bosqichli, yevropa modeli) bankning taʼminlangan obligatsiya tipidagi qimmatli qogʻozlarni mustaqil chiqarishi va shu asosda garovga qoʻyilayotgan koʻchmas mulkni kreditga berishi bilan tavsiflanadi. Bu model nemis modeli deb ham ataladi. Mablagʻlar jalb qilish va kredit berish muddatlari oʻrtasida vaqtinchalik farq mavjudligi, bank uchun kredit va foiz riskining yuqoriligi kabilar mazkur modelning kamchiliklari hisoblanadi. Lekin bu model asosida ipoteka kreditlashni tashkil etish nisbatan jahon amaliyotida keng qoʻllaniladi. Uning keng qoʻllanilishi sabablaridan biri Yevropada umumiy amaliyot sifatida uzoq muddatli kreditlar boʻyicha suzib yuruvchi foiz stavkalari, banklar uchun eng yuqori riskni chegaralash kabilarning qoʻllanilishidir. Yevropada ipotekaga asoslangan eng yirik obligatsiyalar bozori Germaniya bozoridir. Koʻchmas mulk bilan bogʻliq operatsiyalarni moliyalash-tirish uchun nemis ipoteka banklari chiqaradigan obligatsiyalar keng jamoatchilik oʻrtasida savdoga chiqariladi.
Ikki bosqichli model (amerika modeli) ipoteka bozorining berilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish koʻchmas mulk bilan taʼminlangan ikkilamchi qimmatli qogʻozlar bozori hisobiga amalga oshirilishi bilan tavsiflanadi. Bu modelning asosida risklarni taqsimlash gʻoyasi yotadi. Ipoteka krediti beruvchi bank uni sekyuritizatsiya oʻtkazish uchun tashkil etilgan maxsus tashkilotlar, yaʼni ipoteka agentlariga sotadi. Ipoteka agentlari oʻz navbatida ipoteka qimmatli qogʻozlarini chiqaradilar va ularni bozorda sotadilar hamda bankni qayta moliyalashtiradi. Natijada ipoteka krediti bank balansidan chiqarilib, ipoteka balansiga kirim qilinadi. Kredit oʻtkazilgan vaqtdan boshlab bankda bu amaliyot boʻyicha hech qanday risk qolmaydi va yangi moliyalashtirishga ega boʻladi. Amaliyot natijasida foydaning bir qismiga ipoteka agentiga taqsimlanadi. Agarda kredit boʻyicha defolt (qaytamaslik) holati yuzaga keladigan boʻlsa, zarar ipoteka agenti zimmasiga tushadi.
Amerika qoʻshma shtatlarida ipoteka agentlarining keng tarmogʻi mavjud boʻlib, ulardan eng yiriklari Uy-joy ipoteka krediti federal korporatsiyasi (Federal Home Loan Mortgage Corporation, Freddie Mac), Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi (Federal National Mortga-ge Association, Fannie Mae), Davlat milliy ipoteka assotsiatsiyasi (Government National Mortgage Association, Ginnie Mae) kabilar tilga olinadi.
Ssuda-jamgʻarma modelida ipoteka kreditlarini qayta moliyalash-tirish ipoteka qimmatli qogʻozlari hisobiga emas, balki aniq maqsadli yoʻnaltirilgan tartibda tashkil etiladigan oʻzaro yordam kassalari tamoyili boʻyicha kelgusi qarz oluvchilarning jamgʻarmalarini jalb qilish hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, Fransiyada uy-joy jamgʻarma hisobraqamlarining bir necha turlaridan foydalaniladi. Bunda 150 ming yevro miqdorida ipoteka kreditlari olishga daʼvogarlik qilish uchun 100 ming yevrogacha mablagʻ jamgʻarish mumkin boʻlgan jamgʻarma omonatlari – jamgʻarma daftarchalari amal qiladi.