Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

Moliyaviy rejalashtirishning ta’rifi.

Moliyayiy rejalashtirish ichki xo'ja1ik rejalashtirishining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U ishlab cbiqilgan strategik maqsadlarni aniq moliyayiy ko'rsatk.ichlar shakliga keltiradi; moliyayiy axborotlarni tashkil etish uchun standartlami belgilaydi; korxonaning barcha rejalarini amalga oshirish uchun zarur bo'ladigan xarajatlarning maqbul chegaralarini aniqlaydi; operatiy moliyaviy rejalashtirish qismida umumxo'jalik strategiyasini ishlab chiqish va tuzatish uchun foydali ma'lumotlar beradi. Moliyaviy rejalashtirishning obyekti bo‘lib pul mablag'lari fondlari ularni shakllantirish manbalari hisoblanadi.
Moliyaviy rejalami tuzish tashqi muhit - mol yetkazib beruvcbilar, xaridorlar, kreditorlar, investorlar va shu kabilar bilan bog'lanish vositalaridan biri hisoblanadi. Korxonaning samarali ishlashi ularning ishonchiga bog'liq. Shuning uchun moliyayiy reja puxta o'ylangan va jiddiy asoslangan bo'lisbi lozim. Moliyaviy ko'rsatkichlarni rejalashtirish bir nechta usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Moliyaviy rejalashtirish jarayonining asosiy bosqichlari:
1) korxonaning ichki ua tashqi moIiyaviy muhitini o'rganish;
2) tashkiliy muhitning asosiy moIiyaviy komponentIarini beIgilash, ilzrdan xo'jalik yurituvchi subyekt isip muhimlarini ajratib oIish, muhitning holatini prognoz qilish, korxonaning real ahvolini baholash, ke!gusi rejalarni belgi!ash. Aurish hollarda moliyaviy maqsadlarni aniqlashdan oIdin muhit tahlil qilinadi;
3) moliyaviy maqsad!arni (kuti!ayotgan ko'rsatkich!arni) ua ichki 11amda tashqi muhit otiIIarini o'rganish natijalarini taqqos!ash, ular o'rtasidagi uzi!ishlarni aniqlash. Strategik moliyaYiy tahlil usuIIari yordamida strategiyaning zr xil usulIari shakllanadi;
4) muqobi! strategiya!ardan bittasini tanlash ua o'rganish;
5) korxona faoliyatining yakuniy strategik rejasini shakllantirish;
6) o'rtz muddatli mo!iyaviy rejalar Ua dasturlarni ishlab chiqish;
7) bir yilIik moIiyaviy tezkor rejalar ua loyihalarni tuzish;
8) moliyaYiy reja!arni arna!ga oshirish;
9) moIiyaYiy natijalarni nazorat qilish.

5-mavzu: Moliyaviy nazorat .

Rеja:
1. Moliyaning nazorat funkciyasi va moliyaviy nazorat.
2. Moliyaviy nazoratning ob’еktlari va sub’еktlari.
3. Moliyaviy nazoratning usullari: tеkshiruv, taх,lil, taftish.
Tayanch iboralar:
• Moliyaviy nazorat • Boshcaruv mеknati;
funkciyalari; • Moliyaviy nazorat
• Moliyaviy nazorat macsadi;
ob’еkti; • Moliyaviy nazorat
• Moliyaviy nazorat shakllari;
sub’еktlari; • Moliyaviy takshl va
• Moliyaviy institutlar; audit.
• Moliyaviy vositachilar;
1. Moliyaning nazorat funkciyasi va moliyaviy nazorat.
Nazorat iktisodiy tizimpipg zarur elеmеnti siyosatida butun insoniyat civilizaciyasi bilan birga rivojlanadi, evolocion tarakdnyot va shkilobiy tufonlar jarayonida, jamiyat iktisodiy formaciyasi, siyosiy tizimi, davlat va хujalik boshcaruvi, konun chgsharuvchi, ijroiya va sudlov хokimiyati organlari almashipuvi jarayonida uzgarib boradi.
Еvropada davlat хujaligida nazoratii jorny etishga dastlabkn uriinshlar kirollik boshkaruvlari davriga tugri kеldi Хujalikiing uspb borayotgan mikyoslari tufayli nazorat muхim boshkaruv omiliga aylanib bordi. Kar kanday хokimiyat, ayniksa хarajatlar daromadlardan, ortgan davlatlar moliyaviy aхvoli mushkulligidan dalolat bеradigan urushlar davrida, tartibga solingaya moliyaga eхtiyoj sеzardi. Mablag izlab, moliyaviy isloхotlar, shu jumladan byudjеt-nazorat tusidagi isloхotlar utkazilardi. Dеmokratik mamlakatlarda davlat moliyaviy rеsurslari yoki byudjеtni boshkarish хukumatning jakshyat oldidagi mas’uliyatini kеltirib chikaradi. 0kibatda «moliya darvozasi oldida» nazorat tashkil etmsh boshkaruvning zarur elеmntiga aylanib, shuning uchun dunsning rivojlangan barcha mamlakatlarnda moliyaviy nazorat davlat nazoratining asosiy turiga aylangan.
Nazorat - jamiyat nktisodiy хayotidagi ob’еktiv х,odisa va хdr kanday davlat boshkaruvining muхim buginidir. SHu bilan birga u kup ming raхbar va mutaхassislar, mехnat jamoalari, jamoat va davlat tashkilotlarining sub’еktiv ijod soхasidir.
Uzbеkiston Rеspublikasida iktisodiyotning kayta tarkiblanishi, bozor munosabatlarining shakllanishi, mulkning davlat tasarrufidan chikarilishi va хususiylashtirilishi sharoitida nazoratning roli tobora kuchayib borishi shart. Jaхondagi barcha yirik davlatlar AKSH, Buyuk Britaniya, Olmoniya, Franciya va YAponiyaning rivojlanish namunalari shundan dalolat bеrib, bu mamlakatlarda davlat (parlamеnt) nazorati tizimlari, хukumatning ijroiya хokimiyati хuzurida tashkil etilgan nazorat-taftish tizimlari va mustakil audit tizimlarn kupdan tarkib topgan va muvaffakiyatli ish olib bormokda.
Moliyavny tazorat tizimn sub’еktlar (nazorat kiluvchilar), ob’еktlar (nazorat kilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlab, uz ichiga oladi. Ular nazorat ob’еktining хolatini, ijroning kutilgan natijalarini aniklash, ularii taхlil kilish va baхolash, tuzatish kiritishga karatilgan хatti-хarakatlar yusinini ishlab chiknsh uchun yaхlit uygunlikda хamkorlik kiladi.
Moliyaviy nazorat, audit, buхgaltеriya хisobi, iktisodiy taхlil muammolarnnish хal kilinishi ilmiy asosga tayanishi kеrak. Mazkur mavzu uchun E. A. Arеn, P. S. Bеzrukiх I.A.Bеlobjеckiy, N.G.Bеlov, YU.A.Danilеvskiy, S.K.Еgorova, YU.M.Itkin, N.P.Kondrako15, L.M.Kramarovskiy, I.A.Lamikin, J.K.Lobbеk R.Montgomеri, S.S.Nosova, V.P.Suyc, V.F.Paliy, N.Sanaеv, A.D.SHеrеmеt, S.O.-SHoхii kabi tanikli olimlarning ilmiy ishlarn shunday asos bulnb хizmat ki-chdi.
Uzbskpston I⁾еspublikasida moliyaviy nazorat, mustakil audit, buхgaltеriya хisobn va nktisodny taх,lil mustakil iхtisoslashgai iktisodiy fan tarmoklari хisoblanadi. Ularning хar biri uz prеdmеtiga, vazfalariga, maksadlariga, tadkikot va amaliy kullanish usulariga. Fanlarning iхtisoslashuvi ularni uziga хos kullanish soхalari bushtcha chukurlishtirish va tabakalashtirish imkonini bеradi. Iktisodiyot faniiiig mustakil tarmogi bulaturib, ular uzaro chambarchas boglik va yagssha yunalishga iktnsodiyot samaradorliginn oshirishni, kuyilgan хujalik maksadlariga muvaffakiyatli erishilnshini ta’minlovchi boshkaruv еchimlarini tayyorlashga karatilgan.
Хar bir хujalik sub’еkti uz davlatining umumiy хujaligini rivojlantirishga хissa kushadi. Nazorat-хisobga asoslangan taхliliy fanlar - okilona boshkaruv еchimlarini tailab olish uchun asosdir. Buхgaltеriya хisobi va auditiiig iktisodiy taхlili, moliyaviy nazorat butun davlatniig iktisodiy msхanizmi va хar bnr aloхida korхona, tashkilot, norma, kompaniyaning maromli ishlashi uchun zarur. Bozor iktiskdiyoti soхasida aхborot ulkan aхamiyatga ega, zеro tu lik va хakkoniy aхborot хokimlik bеrishi, u iga ega bulmaslik esa nazoratsizlik boshboshdoklik turli хavf-хatarning kuchayishiga olib kеlishi ilgaridan ma’lum .
Bozor sharoitida хisob-kitob aхborotiga aloхida e’tibor bеrilib, bu mantikan tugri, chunki korхona, akciyadorlik jamiyati, shirkat, firma, kompaniya moliyaviy aхvolining shakllantirilgan va kayta ishlangan kursatkichlari ssuda, krеdit, invеsticiya sarmoyalari va shu kabilarni bеrish chogida ishlab chiqarishni rivojlantirish maksadlarida boshkaruv karorlarini kabul kilish uchun amalny imil хususiyatiga ega bulishi kеrak.
Bozorni iktisodiy aхborot bilan ta’minlash moliyaviy хisobopshsh-хolis va ishonchli ma’lumotlariga tayanishi kеrak. Bunda ma’lumotlar fakat mustakil auditorlar tomonidan turriligi tеkshirilib tasdiklanganidan, shuningdеk korхona rеytingini aniklash uchun ushbu ma’lumotlar kayga ishlanganidan kеyingina olinishi mumkin.
Nazorat - bu biror ishning, narsaning aхvoli, kishining yurish-turish va shu kabi ustidan doimo kuzatish tеkshirish. Nazorat - davlat boshkaruv organlarining ayrim boshkaruv soхalarida davlat tomonidan bеlgilangan koidalarga davlat tomonidan bеlgilangan koidalarga хujalik sub’еktlar, mansabdor shaхslar rioya etishini kontrol’ kilishdan iborat faoliyatdir.
Moliyaviy nazorat - bu molnyaviy tеkshirish va u bilan borlik bulgan masalalar хarakatini va muomalasini majmui bulib, хujalik sub’еktlari faoliyatini va boshkarishni uziga хos usullar va shakllar yordamida tashkil etish.
Davlatnnpg moliyaviy nazoratn хar bir davlspchiii kk :kim 4:)unciyasi bulib, moliya-krеdit tizimini normal хarakat kilishiga albatta bajarilishi kеrak bulgai shartlaridan biridir. Karshiliklar munosabatlarida asoslangan, bozor nktisodiyotiga utish rеjasida, iktisod uzini boshkarishiga barkaror va samaradorlp хarakat.charga aloхida e’tibor bеrilgan. Bu, moliyaviy nazaratni ayrim buginlarini yuk kilishga asos bulib va kolganlarni intizomini bushashtirishga olib kеldi, ishlarni rеal aхvolini, moliyaviy intizomni buzidishini suistе’molni bartaraf kilolmadi.
Хissadorlik korхonalarida va boshka nodavlat sеktordagi хujalik sub’еktlarda davlat moliyaviy nazoratni yuk kilini.ki хorijiy lavlatlarda bu nazorat yukligi bilan izoхlanadi. Lеkin, ularda bozor tizimi kup yillar davomida tuzilgan bulkb aldashda va noinsoflik moliyaviy dallolchilikda tartib-koidani va masuliyatni kattik tutishgan. Uzbеkiston Rеspublikasida bozor tizimini mukammali tuzilishiga birmuncha uzok davr, boshkaruv, ishlab chiqarish, tijorat. va bank tuzilishida uzlarini madaniyatli civilizovanno" tutishni urganishga asosan vakt zarur. Modomiki, amaldor, mansdor shaхslar va хujalik sub’еktlar orasida uzaro munosabatlarida madaniyatli munosabatlar yuk ekan, unga erishish uchun, zarur SHartlardan biri bulib kattik nazorat kеrak.
Bozor munosabatlari хamma shakldagi mulk egalari bulgan хujalik sub’еktlarning, sistеmatik rеviziyalarini va moliyaviy хujalik faoliyatini tеkshirishni zarurligini, kamchiliklarni oldini olnS na ularsh. bartaraf etish uchun chora-tadbirlarni ishlab chikishni rad etmaydi. CHoliyavim nazarat bozor iktisodiyotiga хam uziga хos ob’еktiv va хamma хorijny davlatlarda kay mе’yorda siyosiy va iktisodiy vazifalari talab etsa, shu mе’yorda kullaniladi.
Oхirgn yillarda хar хil mulk egalari bulgan nodavlat хujalik sub’еktlari vujudga kеldi. Sеrgayrat tadbirkorlarning asosiy maksadi-daromad olnsh. Bunga davlat korхonalar va tashkilotlar bilan uzluksiz alokalar orkali erishish mumkin, va kupincha man etilgan, ta’kidlangan yullar bilan. Tadbirkorlarning bir kismi еtarli profеssional bilimlarga, еtarli tashkiliy tajribaga, ma’naviy fazilatlarni, kabul kilinayotgan хulosani fakkat daromad tomonidan emas, balki konunga rioya kilish tomonidan baхolashga ega emaslar.
Bozor munosabatlarining uziga хos хususiyatlari kuyidagilarda namoyon buladi:
• moliyaviy rеsurslarning manbalarida;
• mkpiyalashtichit prpnciplarida;
• nakd pulsiz shakldagi хisob-kitoblarda;
• moliya-krеdnt tizimining tarknbida va uiing buginlari orasidagi uzaro munosibatlarida.
Bu sharoitda, iazorat organlarda rеjalashtirilmagan va ularga administrativ-ma’muriy boshkarish tizimida kеrakli aхamiyat bеrilmagan moliyaviy nazoratnppg kup yangi yunalishlari vujudga kеldn. Molpyaviy na:zorat uchup juda katta soхaning faoliyati tashkil topdi.
SHunaka iazoratiing samaradorligi anik bеlgilangan kopuniy хujjatlarni mavjudlngidan va ular ichida normativlar, limitlar, sankciyalar, davlat mablaglarni ishlatishda chеgaralar, masalan, iktisodiyotni rivojlanish boskichini хozirgi sharoitga javbb bеrishi, ish хakini oylik mikdorini bеlgilashda, ijtimoiy хakikatni kuchaytirishda, inflyaciyani kamaytirish uchun imkon yaratishda, va 6oshkalarda namoyon buladi.
Хozirgi sharoitda tijorat banklarni farliyatini nazorat kilishi uziga хos aloхida aхamiyatga ega. Ularning ishlari natijasidan ta’sischilarning va хnzmat kursatayotgan хaridorlarning moliyaviy хotirjamligi boglik ular katorida asosiy mikdorini davlat korхonalari va tashkilotlar tashkil etadi; krеditlashtirish mехanizm’, moliyalashtirish, oyudjеtni bajarilishpipg uzaro boglikligi; korхonalar, tashkilotlar va aхoligpshg pul mablaglaglarini saklanishi; ijtimoiy-iktisodiy rnvojlaitirish rеjasini moliyalashtirish va rivojlantirish rеjasipi moliyalchshtirish va krеditlashtirishni tulikligi va uz vaktidaligi. Tijorat banklari uz хaridorlarga krеditlashtirish va хizmat kursatish uchup sharoitlar tugdirib bеrib, va ularni tijorat sir dеb imkon yaratib, хaridorlarning va davlatning moliyaviy manfaatlariga zarur kursatib uz foydasi mikdorini tеz usishiga olib boradi.
SHuning uchun tijorat banklarida nazoratni fakat markaziy bank orkali kuchaytirish emas, balki samaradorli bulishi uchun, birlashgan umumdavlat moliyaviy nazorat organ tomonidan, maхalliy markaziy bankning, moliya va soliq organlarning vakillari ishtirokida, komplеks rеviziyami utkazish zarur. Bunda nazoratga bank ichidagi nazorat хam duchor bulardi.
Davlat, nodavlat mulk egalari shaklidagi хujalik sub’еktlarida ish yuritishlariga bеfark karolmaydi.

• 
  Birinchidan, bu sеktor katta millim boylikni egalaridir, chunki bu boylikni asosiy kismi bеpul yokn imtiyozl baхolanish ravishda davlat sеktordan ularning kuliga utgan.
  
• 
  Ikkinchidan, nodavlat хujalnk sub’еktlarning asosiy kismi bozor iktisodiyotiga utish davri ichida uz kapitalini хali ishlab bir mikdorga еtkazib olmagan, lеkin bor moliyaviy bazasi moliya-krеdit soхasidagi opеraciyalar orkali yaralgan, хamda davlat moliyaviy rеsurslarni хar хil yullar bilan, tu katorda man etilgan yullar bilan jalb kilgan.
  
• 
  Uchinchidan, tuzilgan moliya bank tizimida, yirik korхonalar va tashkilotlarda, moliyaviy nshlab-chiqarish guruхlarini akcnyalarnn asosiy kismi davlat va aхoli kulida.
  

Molnyaviy nazoratnn kopuniy ravishda, zaruriyat turnlganda va uz vakolati chеgaralarida Uzbеkiston Rеspublikasinnng davlat boshkaruv organlari olib boradi. Ulardan: Moliya Vazirligi, Davlat Soliq Kumitasi, Davlat mulk kumitasi, Davlat Bojхona Kumitasi va boshkalar. Markaziy bank tijorat banklarni nazorat kiladi va kolgan fondlarni faoliyatini Ijtimoiy ta’mnnot Vaznrligi koshida vakolatli maхsus tuzilgan inspеkciyalar olib booishadi.

Davlat moliyasiy nazorat organi bulib Moliya Vazir.tgi koshida tuzilgan nazorat-taftish bogckarmasi (KRU) mavjud. } хamma mulk egalari shaklidagi хujalik sub’еktlarida moliyaviy intizomiga rioya kilmaslik moliyaviy intizomni buzilishlari nazorat-taftnsh boshkarmasini faoliyatini zaruriyatini kuchaytirishga bеlgilab bеrmokda.Хakk хujalikni boshkarish tizimini rivojlanishida хukkmat va ayrim boshkaruv nazorat orgaplarning faoliyatini yaхshilash muхim uripii egallaydi.
8 avgust 1996 yilda Uzbеkistan Rеspublikasining "Prеzidеnta "Tеkshirishlarni tartibga solnsh va nazorat organlarini faoliyatini koordinaciyasini takomillashtirish" tugrisidagi Kdrorga imzo kuydi. Unda tеkshirishlarni nazarat kilish maksadida, хujalik sub’еktlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan kat’iy nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishni yul kuymaslik хujalik sub’еktlarni moliya-хujalik faoliyatini tеkshirish va taхlil kilishni koordinaciyalash Uzbеkiston Rеspublikasi Davlat Soliq Kumitasi zimmasiga yuklatildi. Uning koshida nazorat organlarining faolnyatini koordinaciyalash bumicha Rеspublika Kеngashi tashkil etildi va unga kuyidagi vaziskalar yuklatildi:
- yil, yarim yil va kvartallar davrida rеjali tеkshirignlarni utkaznsh jadvalini ishlab chikish va tasdiklash;
- amalda komplеks tеkshirishlarni utkazishni kiritish va ularda bitta korхona хamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tеkshirilib, shuni evaziga utkaziladigan tеkshirishlar mikdorini va ayrim masalalarni kayta tеkshirilishini kamaytirish.
Idoraga karashli rеvizion хizmatlarni mavjudligi va ular tomonida хujalik sub’еktlarinn tеkshirilishi samarasiz dеb хisobga olinib kabul kilindi.
Uzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining karori bilan 20 avgust 1996 yildan boshlab Uzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti apparatinipg Nazorat insiskciyasi tashkil etildi. Nazorat ppsgk-kciyasn tizimiga kuypdagilar kiradi:
1.Uzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt apparatining nazorat inspеkcpyasi;
2. Korakaliagistoi Rеspublikasi Jokargi Kеngеs Raisi koshidagi nazorat inspеkciyasi;
3. Rеspublika, shaхar va tumailar хokimiyati apparatining nazorat iispskcnyalari.
Bugupgi kunda pazorat inspеkciyalar ma’lum bеlgilangan vazifalarni bajarib amal kilishmokda.
Msхiat va ishlab chiqarish jarayopi muayyan shakldan kat’i nazar, olkigan maхsulotning kutilgan natijaga muta:yusibligini anik.lashtiruvchi uz-uzini tеkshirish bilan birga olib boriladi.
Хkamkorlik va koopеraciyaning turlicha shakllari, хujalik alokalariping murakkablashuvi natijasida bеvosita ijrochilarning mехpati ijtimoiy хususiyat kasb etib, bu ob’еktiv ravishda boshkaruv mеkpati siigarn mехnat •yuis|)asini kеltirib chikaradi.
Boshkaruv mехnati - ishlab chiqarish tizimini tеzkor tartibga solish, ishlab chiqarish yoki хizmat kursatish jarayonining zarur shartidir.
Ayni paytda boshkaruvning хar kanday turi ishlab chiqarish jarayoni ustidan nazoratni uz ichiga oladi. Bеlgilangan jarayonlarning ijrosini tеkshirmasdan turib bocsharish mumkin emas. Nazoratning susaytirilishi boshkar ish darajasi pasayishiga olib kеladi. Boshkaruv karorlari kabul kilishi samaradorligi nazoratning ta’sirch-anligiga
boglik.
Moliya pul munosabatlarining aloхida usullari yordamida kеngaytirilgan takror ishlab chiqarish, taksimlash, muomala va istе’molning barcha boskichlarnni namoyon kiladi-
Davlat, korхonalar, tashkilotlar, firmalar, хususiy shaх s. [ar urtasida kеlib CH1shuvchi Iktisodiy munosabatlar moliyaviy tizimii tashkil etadi. Moliyaviy tizim dеganda, ularning faoliyatiii nazorat kiluvchi va tartibga solib turuvchi jami moliyaviy muassasalar va organlar tushuniladi.