Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


 Флора ва фаунадан самарали фойдаланишнинг


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

2.3. Флора ва фаунадан самарали фойдаланишнинг 
и н сон экологияси билан уйгунлиги
Инсон экологияси тизимида биохилмахиллик мухдм урин 
эгаллайди. Биохилмахиллик Ер юзида яшаётган 8 млн.дан ортик; 
усимликлар, х;айвонлар яшаётган мухдт, генетик турли 
туманликни уз ичига олади. Биохилмахиллик мураккаб ва бир- 
бирига боглик; булган тизимларни уз ичига олади. Ушбу 
жараёнда, кузга куринмаса-да, х,ар бир жонзот ёки усимлик 
мухдм урин эгаллайди. Улар биохилмахиллик мувозанатига 
мухдм хдсса цушади. Инсон томонидан истеъмол кдладиган 
озик;-овк;ат сифати, одамларнинг нафас олиши, сув ичиши, 
бетакрор табиий шароит табиат иномлари ёки биохилма- 
хилликнинг натижасидир. Биохилмахиллик инсоннинг ер усти 
ва сув остидаги х;аётини таъминловчи омил хдеобланади. 
Биохилма хиллик инсон фаолиятининг барча томонларига, 
унинг соглигига уз таъсирини утказади. Биохилмахиллик 
инсонни тоза сув, тоза х;аво, озик,-овк,ат мах;сулотлари билан
93 Д.Н.Саидова, И.Б.Рустамова, Ш А.Турсунов. “Аграр сиёсат ва озщ -овкат 
хавфсизлиги”. Укув кулланма. Т.: "УзР Фанлар Академияси Асосий кутубхонаси” 
босмахонаси нашриёти, 2016. - 6.69.
113


таъминлайди, илмий билимлар, медицина учун манба ролини 
бажаради, 
табиий 
шароитда 
учрайдиган 
касалликлар 
имкониятини оширади, табиий узгаришларга чидамлилигини 
оширади. Юк;орида ифодаланган тизимдаги бирор элемент- 
нинг йук,олиши, инсон х,аётига салбий таъсир утказади ва 
кутилмаган ощбатларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун 
х;ам, хулоса р л и ш мумкинки, табиий унсурларсиз планетада 
Хаёт булиши мумкин эмас.
Инсон хужалик фаолияти 
Ер 
шарининг 
курукдик 
к.исмииинг туртдан уч цисми ва океаннинг учдан икки к,исмини 
узгартирди. Тахдиллар тасдикдайдики, фак;ат 2010 йилдан 2015 
йилгача булган даврда 32 млн. гектар урмонлар йук; булиб 
кетган, кейинги 1550 йил ичида короал рифларининг тирик 
к;опломаси икки марта камайган. Музликларнинг эриши 
жадаллашмокда, дунёдаги океанлар-нинг шурланиши оргиб 
бормокда, унинг махсулдорлиги камайиб боряпти. Ёввойи 
Хайвонларнинг сони камайиб боряпти, кейинги 10 йил ичида 
турт турнинг бири, ер юзидан йухолиши тахмин кдлинмокда94.
Ю^оридаги рацамлар тасдикдайдики, тирик мавжудот 
Хаётига катта хавф вужудга келди. Бундай шароитда инсоният 
биохилмахилликни сакдаб к;олишучун барча чораларни куриши 
зарур. Биз англашимиз зарурки, бундай вазият инсон 
экологияси мувозанатининг бузилишига, одамларни озик;- 
овк;ат билан таъминлашга зиён келтиради, соглицни сакдашга 
салбий таъсир утказади. “Биохилмахиллик ресурсларининг 
камайиши 
биринчи навбатда 
инсон 
фаолияти 
таъсир 
ок^батида юз беради. Охирги 50 йил ичида сайёрамиз ахолиси 
сони 3,5 баробарга, истеъмол кдлинаётган ичимлик сув хажми
11 
баробарга, хайдаладиган ерлар майдони 2 мартага, 
руйхатдан утган транспорт воситалари сони 10 мартага, нефть 
махсулотларидан фойдаланиш 7 мартага, электр станциялари 
к;уввати 21 мартага ошди. Дайвонот ва усимлик олами турлари 
эса 20 фоизга камайди. Х,ар йили атмосфера хавосига 5 
миллиард тонна карбонад ангидрид гази, 200 миллион тонна
94 Что такое биоразнообразие. https://w w w .w orIdenvironm entday.global/ru/vy- 
znali/chto-takoe-bioraznoobrazie
114


углерод оксиди, 146 миллион тонна сульфат оксиди, 35 
миллион тонна азот оксиди ташланмокда”95.
Инсоният хаётида салбий воцеа коронавирус пандемия- 
сининг пайдо булганлиги фикримизнинг далилидир. Ушбу 
салбий х;олат натижалари тасдикдайдики, биохилма-хиллик 
тизимининг 
кучсизланиши, 
инсон хаётига янги хавф- 
хатарларни вужудга келтиради. Инсоннинг табиий балансни 
сунъий таъсирлар орк;али бузганлиги, ёввойи табиатга хужуми, 
Хайвонларнинг генетик турфалигини кдсь;артирди, натижада 
табиий шароит узгаришлар содир булди, экстр емал табиий 
шароитнинг шакллапиши натижасида вирусларнинг инсон 
танасига кириши учун максимал кулай шароит яратилди. 
Короновирус пандемияси инсониятга, табиат томонидан 
юборилаётган огохлантириш сигналидир. Бундай шароитда 
инсон экологияси олдида турган асосий вазифа биохилма- 
хилликни тиклаш учун барча имкониятни ишга солиш зарур. 
Бундай салохиятли харакат планетада йук;отилган флора ва 
фауна вакилларини тиклашга олиб келиши мумкин. Бундай 
жараён инсонлар томонидан хар бир индивид табиатнинг бир 
кдсми эканлигини англаши лозимлиги, унинг ягона тизим 
эканлигини гушунишимиз вазифасини илгари суради. Янги 
ривожланиш боскдчи бизнинг табиат билан муносабат- 
ларимизни юксак даражада англашни ва к;абул кдлинаётган 
царорларда албатта табиий шароитни, унга етказилиши мумкин 
булган зарарни эътиборга олишимизни талаб кдлади. Бундай 
кенг цамровли фаолиятни амалга оширишда ривожланган 
демократик давлатлар да, тирик мавжудотга, атроф-мухит 
тозалигига булган тажрибага хдм эътибор бериш мадсадга 
мувофик;. 
Бирлашган 
Миллатлар 
Ташкилоти 
биологик 
хилмахиллик тугрисидаги Конвенциясида, унинг планетадаги 
Хаёт учуй мухим ахамиятга эгалиги алохида таъкидланади. Були 
эътиборга 
олиб, 
ривожланаётган 
мамла-катларга
95 Алихонов Б. Ж акбаров С. Биохилмахилликни сакдаш — барк,арор ривожланиш 
омили Хуррият, 23 май 2012 йил. http://parliam ent.gov.uz/upload/iblock/fad/ 
jojtgejkabldbsionxbpjwijpslnutde%20hmxnrhyrijuk-bcyoaaejwmtmee.pdf
115


биохилмахилликни сакдаш учун стратегик режалар ишлаб 
чикдшга ёрдам беради. Ушбу х,амкорликнинг мухдм жих,ати, 
миллий тизимларга биохилмахилликни сакдаш буйича илмий 
асосланган тавсиялар беришдан иборат. Шунингдек, ушбу 
халкаро хдмкорлик давомида экотизим-ларни асраш буйича, 
“Глобал урмон хизмати”, “Трофнякларни хдмоялаш буйича 
глобал таклифлар”, “Трофик урмонларни хдмоялаш буйича 
конфессиялараро таклифлар” платфор-малари к;абул кдлинган 
ва бу таклифлар биохилмахилликни планетар масштабда 
сакдашга хизмат кдлади.
Шунинг учун хдм биохилмахиллик инсон экологияси 
ривожида табиат ва жамият муносабатларининг уйгунлашу- 
вида мухдм ах;амият касб этади. Биохилмахиллик табиат ва 
биологик кдсмларининг узаро богликдиги ва бир-бирини 
так;озо этишини англатади. Биохилмахиллик тушунчасининг 
мохдяти куйидагича фаркданади: турларнинг биологик ранг- 
баранглиги барча усимликлар ва хдйвонларнинг, шу жумладан, 
турли бактериялар ва микроорганизмларнинг турфалиги; 
генетик ранг-баранглик ва уларнинг уртасидаги биохилма­
хиллик; экологик тизимларнинг турли-туманлиги, бойлиги, 
улар орасидаги ухшашлик, жумладан, тог урмонлари, чуллар 
ёки саваниалар, сахролар ва денгизлар ва х;.к.. Бундай 
умумийлик биохилмахилликнинг ижтимоий мазмунини, унинг 
инсон фаолияти учун зарурлигини тасдикдайди.
Биохилмахилликка 
идтисодий, 
ижтимоий, 
маънавий 
манфаатлар нуцтаи назаридан ёндашишни талаб кдлади. Инсон 
узининг асосий функциясига мувофик; “биосфера”да, яъни 
сайёрамизнинг жонли кдсмида яшайди. Биосфера - жуда фаол 
субстанция, лекин узининг турли биологик кдсмлари-нинг 
турфалиги туфайлн, у хдётни экологик хавфсизлигини 
таъминлаш жщатидан жуда барк,арордир. Биосфера фак;ат 
биологик хдётнинг ранг-баранглиги натижасида сунъий 
таъсирларга бардош беради. Бунда аралашувлар табиий ёки 
одамлар фаолияти иштирокида амалга оширилган таъсирлар 
булиши мумкин. Ер юзида х,аётнинг ранг-баранглиги к;анча
116


камайиб 
борса, 
биосферанинг 
сиртдан 
аралашувларга 
таъсирчанлиги шунча ортади. Биохилмахиллик канча кам булса, 
сайёрамизнинг узок; муддатли истик,болда яшаб колиш 
имкониятлари шунча камаяди.
Биохилмахиллик 
мамлакатимизда 
узбек 
халк,ининг 
ицтисодий, эстетик, соглик^и сакдашга оид ва маданий 
фаровонлигининг мух^м манбаи эдисобланади. Таъкидлаш 
лозимки, жах,онда биохилмахиллик сезиларли 
даражада 
камайиши, жумладан: ноёб генлар, турлар ва экологик 
тизимларнинг йуколиши Узбекистонга х;ам хавф солмоцда. 
Бунинг асосий сабаби инсоннинг атроф-му^итга салбий 
таъсирииинг, антропоген фаолияти ортиб бораётганлигидир. 
Таъкидлаш лозимки, Биохилмахиллик йуколишининг хрзирги 
жадаллиги сакданиб колса, одамларнинг фауна ва флоранинг 
табиий яшаш жойларини 
бузиш, 
ифлослаш, 
икдимни 
узгаргириш борасидаги х;аракатлари натижасида сайёрамиз- 
даги турларнинг ярми 100 йилдан х;ам камрок; в акт ичида йук 
булиб кетади. Биохилмахилликка одамлар таъсирининг бош 
омиллари биологик ресурслар истеъмолининг усиб бораёт- 
гани, инсоннинг ишлаб чикариш фаолияти, кишлок хужалиги 
хдмда одамлар яшайдиган жойлар кенгайиб бораётганидир.96 
Аммо инсоннинг хает фаолияти ва мавжудлиги учун неъматлар 
ишлаб 
чикариш 
жараёнида 
Биохилмахилликка 
зиён 
етказмаслик ва уни келажак авлодлар учун сакдаб колиш 
йулларини топиш устида инсонлар, илмий тадцщотлар 
натижасига амал кдлиб, уни сакдаш, ундан рационал 
фойдаланиш хдкида цайгуришлари лозим.
Юк;оридагиларни хцеобга олиб, мух,офаза к,илинадиган 
табиий худудлардаги флора ва фаунани мух;офаза килишнинг 
хукукдй асослари Узбекистон Республикасннинг “Табиатни 
мух;офаза килиш тугрисида”ги, “Мудофаза кдлинадиган табиий 
худудлар тугрисида’ги, “^айвонот дунёсини мух;офаза килиш ва 
ундан фойдаланиш тугрисида“ги, “Усимлик дунёсини мух,офаза

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling