Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


  Что такое биоразнообразие. https://w w w .w orldenvironm entday.global/ru/vy-  znali/chto-takoe-bioraznoobrazie 117


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

96 
Что такое биоразнообразие. https://w w w .w orldenvironm entday.global/ru/vy- 
znali/chto-takoe-bioraznoobrazie
117


цилиш 
ва 
ундан 
фойдаланиш 
тугрисида’ги, 
“Урмон 
тугрисида”ги к,онунларида белгилаб куйилган.
Биохилмахиллик инсон даёти учун зарур булган табиий 
ресурслар манбаи х^собланади. Инсон мустанцл ижтимоий, 
идтисодий фаолиятида, биохилмахилликнинг ёввойи ва хонаки 
компонентларидан, озиц-ов^ат, кийим-кечак ва уй цуриш, 
мебель ясаш учун ёгоч, тиббиёт, саноат мах,сулотлари ишлаб 
чик,ариш учун ишлатади. Биохилмахилликдан инсон фаолияти 
натижасида олинадиган ижтимоий фойдани икки гурух^а 
булиш мумкин.
Биринчидан, биологик хизматлар, яъни цишлок; хужалиги- 
да ишлаб чик;ариш тулалигича табиий ресурсларнинг сифатига 
боглиц. К^ишлокдардаги ижтимоий х;аёт учун табиий ресурс- 
ларга, улардан самарали фойдаланиш даражасига боглик,.
Иккинчидан, табиий мах;сулотлардан бевосита фойда­
ланиш механизмининг яратилганлиги. Узбекистонда янги 
ривожланиш боск,ичида биохилмахиллик ма^сулотларидан 
фойдаланиш ёнилги сифатида ишлатиш учун ёгоч йигиш, 
овчилик, озик,-овк,ат сифатида фойдаланиладиган усимлик- 
ларни, доривор гиёздарни териш тизими такомиллаштирилди. 
Аммо тадкдаотлар тасдикдайдики, инсон уз фаолиятида 
биохилмахиллик мгщсулотларидан фойдаланиш норционал 
фойдаланиш х,олатлари мавжуд, флора ва фауна неъматлари, 
яъни табиат тиклашга к;одир булган даражадан ортик; даражада 
йигилади,
Мамлакатимизда олиб борилаётган экологик сиёсатнинг 
асосий мацсади Узбекистон табиатининг биологик ранг- 
баранглигини, шу жумладан, генетик, турлар ва экологик 
тизимлар хилмахиллигини 
саклаб к,олишдан иборатдир. 
Юцорида к;айд этиб утилганидек, Узбекистонда биохилма­
хиллик йук;олиб бораётганининг асосий сабаби биохилма­
хиллик мавжуд табиий жойлар, асосан, купило к; хужалигининг 
кенгайиши хцсобига бузилиши, биохилмахиллик мах,сулотлари 
ва хизматларидан окдлона фойдаланилмаслиги окдебатида
118


биохилмахиллик ресурслари ганаззулха юз тугиши, уларнинг 
сони камайиб боришидир.
Биохилмахилликни сакдашдаги асосий омиллардан ва 
йуналишларидан бири, атроф-мудит учун кулайликларга 
эришишнинг мухим жидати биохилмахиллик ресурсларидан 
бевосита фойдаланувчи мадаллий адолининг хатти-даракат- 
ларига богликдир. Шунинг учун дам Узбекистонда биохилма­
хиллик долатини яхшилаш учун мадаллий адолининг уз 
муаммоларини ечишдаги фаоллигига ва табиий ресурсларни 
сакдашга, асрашга булган онгли муносабатига богликдир.
Узбекистоннинг биологик ранг-баранглигини асрашда 
биохилмахилликнинг йук; булиш сабабларини бартараф этишга, 
яъни 
к,ишлок; хужалиги 
кенгайишининг 
табиий яшаш 
жойларига салбий таъсирига чек куйишга, биохилмахиллик 
мадсулотлари ва хизматларидан о колона фойдаланмаслик 
амалиётларига бардам бериш мудим амалий адамият касб этади. 
Шунингдек биохилмахилликни асраш учун имконият-лар 
яратишга даракат кдлиш мак,садга мувофик; ва ах, о ли 
биохилмахиллик ресурсларидан зарур долларда фойдаланиш- 
нинг кейинги мавсумигача тиклашга к,одир булган микдорда 
фойдаланишини назарда тутадиган амалиётни куллаш лозим. 
Бундай ижтимоий, ицтисодий мазмун касб этадиган фаолият 
давомида куйидагиларга эътибор бериш мак;садга мувофик,.
Биринчидан, фермер ва деддон хужаликлари томонидан 
экиладиган экинлар мамлакатнинг мудофаза дилинадиган 
табиий дудудлари ва мудим биологик турлар яшайдиган 
жойларга к,араб кенгайишига йул куймаслик. Таъкидлаш 
лозимки, мамлакатимизнинг мудофаза кдлинадиган табиий 
худудлари, минтадада биохилмахилликни сакдашнинг асосий 
омилидир. Шунинг учун дам янги ривожланиш босцичи 
шароитида алодида куриьданадиган табиий дудудлардаги 
шаклланган биохилмахилликни сакдаш дозирги авлоднинг 
мудим вазифасидир. Фермер хужаликларини оптималлаш- 
тириш, деддон хужаликлари учун янги участкаларни танлаш, 
кластер тизимини ривожлантиришни режалаштириш даво-
119


мида, яъни янги худудларнинг узланггирилиши жараёнида 
биохилмахилликка зарар етказмаслик, мух;офаза этиладиган 
табиий худудлар атрофидаги худудларни, мущм биологик 
турлар яшайдиган жойларни тиклаш, уларнинг ёввойи турлар 
яшаши учун мак;бул жойларга айланишига эришиш зарур. 
Таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда к,ишлок, хужалиги учун 
фойдаланадиган худудлар махдллий ах;олига муайян даражада, 
ижтимоий даромад манбаи х^собланади. Бундай шароитда 
ах;олидан доимий фойдаланиб келинган ерларни, давлат 
аралашуви билан олиб куйиш масаланинг ечимини таъмин- 
ламайди. Шу маънода, му^офаза этиладиган табиий худудлар ва 
мух;им биологик турлар яшайдиган жойлар атрофидаги ердан 
фойдаланишда, инсон фаолиятнинг мук;обил турларини 
шакллантириш амалиётларни жорий этиш мак;садга мувофик;. 
Ах;оли вакилларига мух;офаза кдлинаётган худудлар як,инида 
ишлаш учун, таклиф к^глинаётган янги фаолият гурлари ёки 
айни шу фаолиятга нисбатан мук;обил ёндапгувлар экологик 
тизим, мух,офаза этиладиган табиий худуд ёки мущм биологик 
турлар яшашидаги уйгунликни таъминлаши лозим.
Иккинчидан, инсон антропоген фаолияти натижасида 
таназзулга юз тутган экологик тизимларни, шунингдек, бундай 
худудларда мавжуд булган биохилмахилликни тиклаш ва 
ривожлантириш, мухдм амалий ик,тисодий ва маданий, 
тарбиявий ах,амият касб этади. Бундай фаолиятнинг асосий 
мацсади биохилмахиллик объектларини асраш ва улардан 
барк,арор таракдиёт мацсадлари учун самарали фойдаланиш, 
мавжуд худудларни тиклашдан иборат булган лойих;аларни 
излаб топиш, уларни к;уллаб-к;увватлашдан иборат. Бундай 
вазифанинг ечими махдллий х;окимиятлар томонидан, экология 
ва атроф-мущтни мух;офаза к^лиш давлат к;умита-сининг 
вилоятлардаги 
бошк,армалари иштирокида, худудлар 
ва 
биологик мажмуаларни жисмоний тиклашнигина эмас, балки 
ушбу худудларни бошк;аришни такомиллаштиришни х;ам 
назар да тутади.
120


Учинчидан, 
мамлакатимиз 
табиий 
з^удудларидаги 
б и охилмахилликка салбий таъсирни камайтирадиган хужалик 
фаолиятинииг х;ар 
к;андай шаклларини ривожлантириш 
имкониятларини излаш зарур. Ушбу жараён муайян худудда, 
табиий шароитда усадиган ёки яшайдиган Биохилмахиллик 
ресурсларидан окдл.она фойдаланишдаги алтернатив имко- 
ниятнинг, яъни узлари яратган ресурслар билан алмашти- 
ришга ёки махаллий адолини иш билан таьминлашнинг 
муцобил вариантларидан иборат булади. Таклиф этилган иш 
жойлари, одамлар учун яхши даромад келтириши ва 
биохилмахилликнинг тикланишига ёрдам бериши лозим. 
Пировард натижада бундай лойих;алар табиий ресурслардан 
рационал фойдаланиш имконини яратади, мазкур рссурсни 
тиклаш ва купайтириш учун шароит яратади.
Антропоген таъсир остида кучаяётган табиий экотизим- 
ларнинг умумий таназзули ва фрагментацияси ареалларнинг ва 
х;ам камёб, х,ам ресурс (овланадиган) турларнинг сони к,иск;а- 
ришига олиб келди. Бундай гурлар ёввойи габиагда йук;олиб 
кетиш хавфига эга ва “К,изил китоб’га киритиш учун тавсия 
кдлинган. Хайвонларнинг 207 та тури ва кенжа турлари камёб 
ва йук;олиб кетиш хавфи остидаги турли тоифаларга киритил- 
ган, улар дан 184 таси Узбекистон Республикасининг “К^изил 
китоб’ига киритилган (2009 й.), улардан сут эмизувчиларнинг 
24 тури, кушларнинг 48 тури, рептилийларнинг 16 тури, 
баликдарнинг 17 тури, бугимли чувалчангларнинг 3 та тури, 
молюскаларнинг 14 та тури, бутим оёкдиларнинг 60 тури 
мавжуд.
гГабиатни мух;офаза кдлиш халцаро иттифо^ининг ‘Хизил 
китоб”ига х^йвонларнинг 73 та тури ва кенжа турлари 
киритилган. Уларнинг келажаги глобал куламда ташвиш 
уйготади. Йук;олиб кетиш хавфи остидаги турлар билан халкаро 
савдо к,илиш тугрисидаги конвенцияга Иловага х;айвоилариинг 
88 та тури ва кенжа турлари киритилган. Узбекистон 
Республикаси “К^изил ю
1
тоб”ининг охирги нашри (2009й.) 
кжсак усимликларнинг 321 турини ва замбуруглар-нинг уч 
турини уз ичига олади. Олдинги нашрлар билан таадо слагай да, 
23 тур чик,ариб ташланган, бошк;а томондан эса камёб деб
121


эътироф этилган усимликларнинг 11 янги тури киритилган, 7 
тури улар табиатда купайганлиги муносабати билан “камёб” 
маками дан “к;иск;ариб бораётган” мак;омига киритилган. 
Узбекистон Республикасининг К,изил китобида «Йук;олиб 
кетган» мак;оми билан 18 тур мавжудлигини алохцда 
таъкидлаш зарур.97
Мамлакатимизда биохилмахилликни сакдаш учун мудофаза 
ь^илинадиган худудлар сони купаймокда. “Бугунги кунда 
республикада 7 та курик?юна (188,3 минг га), битта комплекс 
ландшафт-буюртмахона (628,3 минг га), 2 та биосфера 
резервата (111,7 минг га), 3 та миллий табиий бог (558,2 минг 
га), битта «Д урмон» миллий 
6
o f h
(32,4 га), 10 та табиат 
ёдгорлиги (3,8 минг га), 12 та буюртмахона (572,4 минг га) ва 
Бухоро ихтисослаштирилган «Ж айрон» питомниги (165 минг 
га), шунингдек, урмон ва урмон овчилик хужаликлари (11,121 
млн га) мавжуд. Биохилмахиллик барк;арор сакда-нишини 
таъминлайдиган мух,офаза килинадиган табиий худудларнинг 
(мух;офаза кдлинадиган ландшафтлар - курорт табиий 
худудлар, рекреацион зоналар, сувни мух;офаза цилиш 
зоналари, к,иргок; буйи полосалари, сув объектларини санита­
рия жих,атидан мух,офаза к,илиш зоналари, юза ва ер ости сувлар 
х,осил булиши зоналарисиз) умумий майдони 13,2 млн гектарга 
як;инни ташкил этади. Айни вак,тда мух;офаза кдлинадиган 
табиий худудларнинг умумий майдони урмон хужаликлари ва 
урмон овчилик хужаликлари x?tco6ra олинма-ганда 2079,2 минг 
гектарни ёки мамлакат худудининг 4,64 фоизини ташкил 
этади”98.
Таъкидлаш лозимки, 
“мух,офаза 
этиладиган табиий 
худудлар табиий мувозанатни таъминлашда мущ м роль 
уйнайди. Улар инсон яшашининг зарур шарти булган экологик 
барк,арорликни сакдаш ва табиий экотизимларни тиклашнинг
97 Узбекистон Республикаси Вазирлар Мацкамасини “2019-2028 йиллар даврида 
Узбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни сакдаш стратегия сини 
тасдиедаш тугрисида”ги царори. (К^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,
13.06.2019 й„ 0 9 /1 9 /4 8 4 /3 2 8 1 -сон)
98 2019 - 2028 йиллар даврида Узбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни 
саклаш стратегиям . К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 13.06.2019 й., 
09/19/4 8 4 /3 2 8 1 -со н )
122


мух;им мезони саналади. Мух,офаза этиладиган табиий худудлар 
участкаларида ёввойи хдйвонларнинг х,амда усимлик-ларнинг 
^озирги х;олати ва уларнинг хдсобини юритиш буйича, 
шунингдек, флора ва фаунанинг йук; булиб кетиш хавфи остида 
булган ноёб турларини купайтириш ва к,айта етиштириш, 
сакдаш буйича илмий-текшириш, ташкилий-техник тадбирлар 
олиб борилмокда”99.
Узбекистон Республикаси Президентининг «2017 - 2021 
йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 
бешта устувор йуналиши буйича З^арэдсзтлар стратегиясини 
«Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили»да 
амалга оширишга оид Давлат дастури тугрисида» 2019 йил 
17 январдаги Фармонини ва Узбекистон Республикаси Олий 
Мажлисининг «1992 йилда Рио-де-Жанейро да имзоланган 
Биологик хилмахиллик тугрисидаги конвенцияга Узбекистон 
Республикасннинг кушилиши тугрисида» 1995 йил 6 майдаги 
кдрорини ижро этиш юзасидан, шунингдек, биологик 
хилмахилликни сакдаш ва ундан барк,арор фойдаланишни 
таъминлаш, 
мух;офаза 
щлинадиган 
табиий 
худудларни 
ривожлантириш ва кенгайтириш, табиий экологик тизимлар- 
нинг таназзулга учраши суръатларини пасайтириш, хдйвонлар 
ва усимликларнинг камёб дамда йук,олиб бораётган турларини 
к,айта тиклаш, биохилма-хилликни сакдаб к,олиш сох;асидаги 
халдаро 
муносабатларни 
ривожлантиришга 
к^ратилган 
комплекс чора-тадбирларни 
амалга 
ошириш мак;садида 
Узбекистон Ресггубликаси Вазирлар Маэдкамасининг “2019- 
2028 йиллар даврида Узбекистон Республикасида биологик 
хилма-хилликни сакдаш стратегиясини тасдикдаш тугрисида” 
ги кдрори к;арор к;илинди:100
99 Алихонов Б. Ж акбаров С. Биохилмахилликни сацлаш — барцарор ривожланиш 
омили ХуррияТ; 23 май 2012
HHA.http://parliam ent.gov.uz/upload/iW ock/fad/jo]tgejkabldbsionxbpjw ijpslnutde% 20
hmxnrhyrijuk-bcyoaaejwmtmee.pdf
1даУзбекистон Республикаси Вазирлар Мах;камасининг “2019-2028 йиллар даврида 
Узбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни сакдаш стратегиясини 
тасдикдаш тугрисида”ги к,арори. (К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,
13.06.2019 
0 9 /1 9 /4 8 4 /3 2 8 1 -сон)
123


- Кар opr а мувофиц, 2019-2028 йиллар даврида Узбекистон 
Республикасида биологик хилмахилликни сакдаш стратегияси 
тасдикданди. Стратегия цуйидаги устувор вазифалар амалга 
оширилишини назар да тутади:
- мух,офаза цилинадиган табиий зудудлар майдонларини 
мамлакат худудининг 12 фоизига стказиш;
- Орол денгизининг куриган тубида урмонзорлаштириш 
ишларини олиб бориш ва унинг майдонини 1,2 миллион гектарга 
етказиш;
- Бухоро ихтисослаштирилган «Ж айрон» иитомнигида 
жайронлар бош сонини 1000 га етказиш;
- давлат курик^оналаридаги эталон экотизимларда биохил­
махиллик компонентлари учун мониторинг олиб боришнинг 
марказий бугинли ягона тизимини яратиш;
- замонавий геоахборот технологиялари (ГИС-техноло- 
гиялар) асосида биохилмахилликнинг давлат мониторинги ва 
давлат кадастри ягона ахборот маълумотлар базасини яратиш;
- хар йили 2 млн. гектар майдонда табиий яйловлар ва 
пичанзорлардаги 
усимликларни 
геоботаник 
текширувдан 
утказиш;
- биохилмахилликни сак,лаб к;олиш масалаларини ик;гисо- 
диётнинг барча тармокдарига интеграциялаш;
- К,арорда к;айд этилганидек, Узбекистонда биологик 
хилмахилликни тиклаш ва сакдаш — экологик хавфсизликни 
таъминлаш ва мамлакатнинг барцарор ривожланиши, шунинг­
дек, 
икдим 
узгаришининг 
юз 
бераётган жараёнларига 
мослашишнинг ишончли йули хцсобланади.
Узбекистон Республикаси 1995 йилдан бошлаб Бирлашган 
Миллатлар Ташкилотининг Биологик хилмахиллик тугрисидаги 
Конвенциясининг Томони х^собланади ва узига куйидаги 
мажбуриятларни олган;
- биологик хилма-хилликни сакдаш ва ундан барцарор 
фойдаланишнинг 
ёки 
мавжуд 
режалар 
ва 
дастурларга 
мослаштиришнинг 
миллий 
стратегиялари, 
режалари 
ва 
дастурларини ишлаб чик;иш;
124


- биологик хилмахилликни сакдаш ва ундан баркдрор 
фойдаланиш учун унинг мух,им ахдмиятга эга булган кнсмларини 
бс-лгилаш;
- биологик хилмахиллик ишончли сакданишини таъминлаш 
мацсадида мавжуд мудофаза кдолинадиган табиий худудларни 
кенгайтириш ва янгиларини ташкил этиш;
- таназзулга учраган экотизимларни тиклаш х;амда камёб ва 
йуколиб кетиш хавфи остидаги турларини тиклаш чора- 
тадбирларини куриш лозим.
Биологик хилмахилликни сакдаш буйича Биринчи миллий 
стратегия ва Хдракатлар режаси Узбекистон Республикаси 
Вазирлар Мах^амасининг 1998 йил 1 апрелдаги к,арори билан 
маъкулланган эди. Натижада биологик хилмахилликни сакдаш 
сох;асидаги куплаб лойихдлар Глобал экологик жамгарма, Жах;он 
банки, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тарак^иёт 
дастури, Ёввойи табиатни курикдаш жах,он жамгармаси ва бошк;а 
халк;аро ташкилотлар томониданхалкдро куллаб-кувватланди.101
Ушбу Стратегия доирасида атроф-мухдтни мудофаза цилиш 
буйича бир цатор миллий ва махдллий дастурлар х,амда режаларга 
биологик хилмахилликни сакдаш масалалари киритилди ва 
биологик хилмахилликни сакдаш сох,асида циреда як,ин халкдро 
лойщалар амалга оширилди. Натижада ерларнинг таназзулга 
учрашини 
секинлаштиришга, 
чулланиш 
жараёнларини 
к^ск;артиришга, 
табиий 
ресурслардан 
нобар-к;арор 
фойдаланишнинг бопща салбий ок,ибатларини сусайти-ришга 
эришилди. 
Эришилган 
натижаларга 
кдрамай, 
табиий 
экотизимларга ва ёввойи х;айвонлар ва усимликлар купайишига 
салбий омилларнинг таъсири давом этмокда. Биологик 
хилмахиллик компонентлари самарали мудофаза к;илинишини 
давом эттириш учун тизимли ёндашувни куллаш талаб килинади, 
х;ам х;айвонларнинг узини, хам улар яшаш жойини мух;офаза 
цилиш буйича комплекс тадбирларни ишлаб ч и р ш зарур.
101Узбекистон Республикаси Вазирлар Махдамасининг “2019-2028 йиллар даврида 
'Узбекистан Республикасида биологик хилмахилликни сакдаш стратегиясини 
тасдицлаш тугрисида”ги к;арори. (К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,
13.06.2019 й., 0 9 /1 9 /4 8 4 /3 2 8 1 -со н )
125


Биологик хилмахилликни сакдаш сгратегияси устувор 
йуналишларни, мацсадлар ва вазифаларни, режалаштиришни, 
уларга самарали эришиш усулларини, шунингдек, рок; муддатли 
истщболга 
биологик 
хилмахилликни 
сакдаш 
ва 
ундан 
фойдаланиш сох,асида барцарор тизимни шакллантириш ва 
ривожлантириш сох;асида давлат сиёсати амалга ошири-лиши 
боскдчларини 
белгилашга 
кдратилган. 
Ушбу 
жараёнда 
урмонларни инсон манфааглари учун сакдаш, курикдаш мухим 
ах,амият касб этади. Узбекистон урмонлар кам булган мамлакат 
хцсобланади, бирок; урмон экотизимлари хдм хужалик муно- 
сабатларида, хдм табиатни мух;офаза к;илиш муносабатларида 
мухдм роль уйнайди.
Мамлакатимизда давлат урмон фонди ерлари 11,2 млн 
гектарни эгаллайди, бу республика умумий майдонининг 
25,2 фоизини ташкил этади, улардан 3,26 млн гектарга як^ни 
урмонлар билан к;опланган. Узбекистон урмонлари узининг 
табиий таркиби, мах,сулдорлиги ва бажариладиган функция- 
ларига кура жиддий равишда фаркданади. Урмонлар, асосан, 
кумли чулларда — 9,53 млн.га, тогларда — 1,12 млн.га, 
кдйирларда 
— 
0,11 
млн.га, 
шунингдек, 
вох;аларда 
— 
0,26 млн.га жойлашган. 30 минг гектарга як^гани эгаллаган 
тук;айзорлар участкалари К^орак;алпогистон Республикасида 
жойлашган ва Амударё дельтасида тук;айзорлар дастлабки 
худудининг 10 фоизига яцинни ташкил этади. Ушбу участкалар 
Узбекистондаги к;олган барча тук;айзорларнинг 75 фоизини ва 
Марказий Осиё туцайзорларининг 20 фоизини ташкил этади. 
Тук;айзорлар майдонининг камайиши камёб ва йук;олиб 
бораётган турларнинг к^сцаригаи сабаблидир. Тук;айзорлар 
массивлари унча катта булмаган тор полосалар ва дарё 
уваларидаги алохцда участкаларда сакданиб цолган ва ёввойи 
табиат учун мущм экологик йулаклар х^собланади.102
102 Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах;камасининг "2019-2028 йиллар даврида 
Узбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни сакдаш стратегиясини 
тасдив^аш тугрисида"ги к;арори. (К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,
13.06.2019 й„ 0 9 /1 9 /4 8 4 /3 2 8 1 -сон)

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling