Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


III БОБ. ДЕМОКРАТИК ИСЛОДОТЛАРНИНГ


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

126


III БОБ. ДЕМОКРАТИК ИСЛОДОТЛАРНИНГ 
ИНСОН ЭКОЛОГИЯСИНИ ЮКСАЛТИРИШ 
ЖАРАЁНИ ДАГИ УРНИ
3.1. Узлуксиз таълим тизимининг инсон 
экологиясидаги роли
Ижтимоий гуманитар фанларда маданият тушунчаси инсон 
фаолиятини ташкил кдлиш ва ривожлантиришнинг узига хос 
хусусиятларини уз ичига олувчи, моддий ва маънавий меднат 
натижасида уз ифодасини гопган ижтимоий муноса-батлар 
тизими, маънавий бойликлар сираси, пировард натижада инсон 
ва табиат орасидаги мупосабатлар тизими сифатида талк,ин 
кдшнади. Шунингдек, маданият табиатга нисбатан инсон 
муносабатларининг уйгунлигида намоён булади. Маданият, бу
- инсон онгли ижтимоий фаолиятининг, яъни субъектнинг 
табиий ва ижтимоий борлик&а муносабатидир. Маданият 
ижтимоий додиса сифатида умумлашган шаклда жамият ва 
инсоннинг “турмуш тарзи” сифатида куринади. Мана шундай 
мазмунда экологик маданият уз мазмунига кура, мудим 
компонент сифатида ва инсоният цивилизация си ривожланиш 
даражасининг бир к^смидир. Глобаллашув шароитида жамият 
аъзолари 
олдида 
мавжуд 
табиатга 
нисбатан 
булган 
муносабатлар тизимини такомиллаштириш, яъни биосферани 
сацлаш, экологик далокатга йул куймаслик, инсон фаолияти 
учун зарур булган шароитни курикдаш вазифаси турибди.
Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти таъкид- 
лаган эдики, “Барчамиз бир оддий дакдоатни цатъий ва аник; 
англаб олишимиз керак - бундай буён Узбекистон Экологик 
даракати янги сифат боск^чига кутарилади, юксак депутатлик 
минбаридан туриб атроф-мудитни мудофаза кдлиш масала- 
ларини уртага ^уйиш ва назорат ь^лиш, инсонни ва мамлакат 
адоли сини экологиянинг хавфли дамда тажовузкор узгариш- 
ларидан димоя цилиш учун улкан имкониятларни кулга
127


киритади”103 Бундай мураккаб масала маълум даражада инсон 
фаолияти шаклларини узгартиришни талаб кдлмо^да. Бу илмий 
муаммо, инсон дунёк;арашини фук,аролик жамияти талаблари 
асосида шакллантириш заруриятини вужудга келтирди ва бу 
жараён моддий-маънавий маданиятнинг эски шаклларидан воз 
кечиш, жамиятни модернизациялаш даврига мос булган 
экологик маданиятни 
шакллантириш 
билан 
богликдир. 
Шундай экан, экологик маданият умумий маданиятнинг 
таркибий ва ажралмас к^исмидир. Экологик маданият инсон акд 
заковати туфайли унинг фаолиятида табиат билан булган узаро 
муносабатларда уз ифодасини топади. Таъкидлаш лозимки, 
инсоният уз тарак^исти даврида экологик маданиятни 
шакллантириш жараёнида табиатдан дам маълум даражада 
таълим олган, урганган. Ушбу хулосалар бугунги даврга дам 
тааллукдидир. Маданий жараёнлар, ижтимоий ва табиий 
муносабатлар тизимида атроф-мудитда содир булаётган 
долатларни тулик; англаш, инсоннинг дозирги замонда уз 
даётини сакдаб долишининг мудим жидатларидан бири, яъни 
табиатга нисбатан ижобий таъсирини шакллантириш билан 
богликдир. Шунинг учун жамият маданий даражасининг 
курсаткичи сифатида унинг фадат маънавий ривожланиши 
эмас, 
балки 
адолининг 
ахлодий 
тарбияси, 
фударолар 
фаолиятига экологик донунлар талаби, мазмуни, атроф- 
мудитни асраш ва уни купайтириш буйича тушунчаларнинг 
сингдирилганлиги мудим адамият касб этади. Ушбу муаммога 
фалсафа фани нудтаи назаридан ёндашилса, экологик маданият 
жамият умумий маданиятининг булаги сифатида инсоннинг 
атроф-мудитга таъсирида, шунингдек табиатни урганиш ва 
табиий ресурсларни узлаштиришда зарур булган махсус 
билимлар, маданий удумлар, маълум даражадаги табиатга 
нисбатан муносабатларни урганиш, амалиётда улардан унумли 
фойдаланишда куринади. Бизнинг фикримиз-ча, экологик
103 Каримов И.А. Узбекистон Республикаси Президентининг Узбекистон 
Республикаси Олий Мажлиси К,онунчилик палатаси ва Сенатининг ьушма 
мажлисидаги маърузаси. “Мамлакагимизни модернизация к,илиш ва кучли фуцаролик 
жамияти барпо этиш - устувор максадимиздир”,- Халц сузи,.20Ю йил 28 январь,
128


маданиятнинг 
мазмуни, 
инсон 
экологик 
онгининг 
ривожланишида, 
эмоционал 
психологик 
долатларнинг 
инсоннинг умумий фаолияти билан уйгунлигида х;ам намоён 
булади. Экологик маданият шахе хдётининг умумий мазмуни ва 
унинг фаолиятидаги турли йуналишлар, сифатларида уз аксини 
топади. Маълумки, фалсафий нук;таи назардан экологик 
маданият инсонга унинг табиат ва жамият мах;сули сифатида уз 
урнини белгилашни тушунишга ёрдам беради, сиёсий маданият 
инсоннинг хужалик фаолияти ва табиий муносабатлар орасида 
экологик мувозанатни сакдашга ёрдам беради. Ху^УКий 
маданият эса кдбул кдлинган к,онунлар тизими доирасида 
инсон ва табиат билан мупосабатларии белгилайди, ахлоций 
маданият 
инсоннинг 
табиатга 
нисбатан 
гамхурлик 
алок;аларини ифодалайди. Эстетик маданият бадиий асарлар, 
рассомлар полотноларида габиатни тараннум этиб атроф- 
мух,итга хурмах уйгогади. Ушбу маданияглар уйгунлиги 
экологик маданиягни вужудга келтиради. Шундай экан, 
экологик маданият тушунчаси жамият ва табиат муносабат- 
лари тизимини сакдаш, янада ривожлантиришга хизмат кдлади. 
Фалсафа ва ижтимоий экологиянинг муаммоларини урганиш 
доирасида “маданият экологияси” тушунчаси х;ам таджик; 
щлинди, чунки бу муаммо инсоният томонидан вужудга 
келтирилган 
маданиятга 
дойр 
мущтии 
сакдаш, 
баъзи 
к^смларини тиклаш билан богликдир. Дозирги даврда шахе 
умумий маданиятининг даражаси, шу жумладан, экологик 
маданиятининг намоён булиши табиат ва жамият муносабат- 
ларининг умумийлиги билан богликдир. Бундай умумийликга 
жамият ва табиатдаги хотиржамлик натижасида эришилади, 
яъни табиат инсон фаолияти мазмунини ташкил кдлади, атроф- 
мущ гни асраш инсон х;аётини ва жамиятни сакдашнинг асосий 
факторига айланади. Экологик маданият шахе фаолиятининг 
ахлоций маънавий дунёси билан боглик; булиб, унинг табиат 
билан муносабатларнинг узига хос алоцалари натижасида 
куринади. Бу фаолиятдаги бир-бирини тулдирув-чи булаклар,
129


яъни: экологик онг, экологик муносабат ва экологик фаолият 
алодида адамият касб этади.
Таъкидлаш лозимки, экологик маданиятни дар бир инсон- 
да ва умумий ижтимоий онг даражасида ривож-лантириш учун 
экологик муассасаларнинг урни мудимдир. Глобаллашув 
даврида, яъни экологик бухронлар авж олаётган пайтда 
инсониятнинг такдири унинг узига богликдир. Инсон 
фикрлашини ва фаолиятини экологик йуналишга бонщарса- 
гина бу хавфни бартараф этиши мумкин. Ж амият даражасида 
антр опоцентризмни, шахе фаолиятида эгоцентризмни бар­
тараф этгандагина экологик инцироздан кутулиш мумкин. 
Бундай жараён устида мунтазам ишлаш лозим. Экологик 
муаммолар устида илмий тадщщотлар олиб бораётган 
олимларнинг фикрича дозир экологик адволни яхшилаш учун 
чора-тадбирлар курилмаса йиллар утган сари экологик 
муаммоларни дал кдлиш кеч булади. Маълумки, маданий 
жараёнлар консерватив характерга эга, аммо дозирги даврдаги 
экологик 
вазият 
бизни 
экологик 
маданиятнинг 
янги 
шаклларига тезрок, утишимизни талаб килмокда. Маълумки, 
бундай долатга табиий ресурсларни курикдаш ва купайтириш 
к;онуни инсон онгига сингдирилганда, унинг фаолият цонунига 
айланганда эришиш мумкин. Аммо илмий тадк^щотлар 
натижалари курсатмокдаки, моддий ишлаб чикдриш ва 
экологик маданият бир-бирига зид булган жараёндир. Бу 
муносабатлардаги дийинчиликларни бартараф этиш, шу 
жумладан, инсон онги ва фаолиятидаги царама-царшиликларни 
енгишни дам галаб к;илади. Бугунги иннова-циялар даврида дар 
бир техникавий янгиликдан самарали фойдаланиб экологияга 
эътибор беришимиз лозим. Инсоният узининг куп аерлик 
тарихида унчалик тараь^ий этмаган экологик тафаккур, 
экологик этика, онгли суратда экологик йуналтиришга эга 
булмаган фаолият билан шугулланади. Замонавий экологик 
маданият муаммоларини урганар эканмиз, унинг шаклланиш 
тарихий илдизларига эътибор беришимиз лозим. Бу борада 
урта Осиё мутафаккирларининг, шу жумладан, Абу Райдон
130


b оруний, Абу Али Ибн Сино, Ал Форобий, Амир Темур, 
Алишер Навоий, Задириддин Мудаммад Бобур ва бонщалар 
асарларида экологик маданият масалаларига алодида адамият 
берилган. Худудимиздаги ер, сув ресурсларини асраш, флора ва 
фаунани купайтириш лозимлиги таъкидланган. Ушбу илмий 
муаммо-нинг ёритилиши дозирги замон педагог, файласуф 
олимлар-нинг тадкдкотларида урганилган. Illy жумладан, 
россиялик файла-суф олим Н. А. Бердяев инсоният тарихидаги 
барча ижтимоий урганишлар шахснинг табиатга муносабати 
билан белгиланган деб цайд дилади. Олимнинг бу хулосаси 
экологик маданиятни умум инсоният генезиси даражасида 
урганишни тадозо цилади.104 Шунингдек, файласуф олим В. С. 
Соловьев ушбу муаммони урганиб таъкидлайдики, инсон 
атроф мудитга уч хил муносабатда булади. Биринчидан: 
инсоннинг табиатга ачиниши ва табиатнинг инсонга турли 
куринишда хизмат кцлиши; иккинчидан: табиат билан 
курашиш, уни мутлак; енгиш, ундан уз манфаатлари учун курол 
сифатида фойда-ланиш; учинчидан: ижобий муносабат, яъни 
инсоннинг 
табиатдан 
фойдаланишининг 
ижобий 
натижаларига ва табиат-нинг улугланишига эришилади.105
Экологик маданиятнинг мудим жидатларидан бири, унинг 
табиатга нисбатан ачиниш долатидан кейин унга нисбатан 
узгарувчанлик муносабати бошланади ва бундай ёндашув 
табиат устидан дукмронликка, индивиднинг табиат билан 
курашига олиб келади. Экологик маданиятнинг марказий 
субъекта эгоцентризм гояси сингдирилган индивиддир. Бу 
жараён табиий, объектив характерга эга булиб, дозирги давр 
ахлодий талаблари билан тандид дилинмайди. Табиатга дужум 
ва меднат дуролларини ишлатиш натижасида ундан вужудга 
келган, тайёрланган табиий ресурсларнинг хужаликда фойда­
ланиш муаммо си экологик маданиятнинг янги шаклини 
вужудга келтирди. Шахе ва инсониятнинг техникавий дамда
104 Бердяев НА.Самопознание. Москва, Издательство: ACT, Neoclassic, 2017.-480с.
105 Соловьев В. С. Философские начала цельного знания: монография - Москва: 
Директ-Медиа, 2012,-126с.
131


интеллектуал дудрати биосферанинг мувозанатини бузди, 
жамиятни дозирги глобал экологик индирозга олиб келди. 
Вужудга келаётган бу будрон дадида уз вак;тида буюк 
мутафаккирлар огодлантирган эди. Уларнинг фикрича, табиий 
ресурслардан норционал фойдаланиш, уни тикламаслик 
фалокатга олиб келади. Шундан келиб чиддан долда, таъкидлаш 
лозимки, атроф-мудитни дуридлаш ва асрашга йуналтирилган 
жамоатчилик 
ташкилотлари, 
экологик 
дар акат-ларнинг 
экологик маданиятни шакллантиришдаги урни мудим адамият 
касб этмодда.
Шахе экологик маданияти доирасига кирувчи мудим 
жидатлардан бири, таълим ва тарбия мазмунининг экологик 
маданиятни уйгунлашувидаги ролидир. Шахе экологик билими 
ва унинг экология дадидаги тушунчалари инсоннинг экологик 
муаммоларга 
муносабатида 
базис, 
фундамент 
урнини 
бажаради. Атроф-мудитга экологик маданият нудтаи назаридан 
ёндашишда эстетик маданиятнинг роли алодида адамият касб 
этади, чунки эстетик маданият табиатга ахлодий эстетик нудтаи 
назарда 
ёндашувни 
шакллантиради. 
Шунинг-дек, 
шахе 
экологик маданиятини унинг фаолияти да атроф-мудитга 
дадидий 
таъсирида 
ядк,ол 
куриш 
мумкин. 
Юдорида 
таъкидланган, келтирилган фикрлар янгни экологик тафак- 
курнинг вужудга келишида мудим адамиятга эга. Таъкидлаш 
лозимки, дозирги даврда турли мамлакатлар ва минтадаларда 
адолининг экологик маданият даражаси дар хилдир. Аммо дайд 
дилиш лозимки, жамият аъзоларининг купчилигида экологик 
гафаккур мавжуддир. Фудароларни агроф-мудитда содир 
булаётган 
экологик 
будронлар, 
индирозлар 
огодликка 
чадирмодда. Дозирги даврда табиатни инсон манфаатларига 
буйсундириш дадида фикрлаётган кишиларни учратиш дийин. 
Ж амият аъзоларининг купчилиги “Табиат биздан яхширод 
билади”, “Табиатни асраш даммамизнинг вазифамиз” деган 
фикрни билдиришмодда. Экологик маданиятнинг марказий 
нудтасини ташкил этувчи янги экологик тафаккурнинг 
шаклланиши бизнинг табиий ресурсларни чегарасиз фойдала-
132


нишимиз, биосферанинг к;ашшок>ашувига сабаб булганлиги, 
унинг хдмоя цилиниш лозимлигини тушуниш, англашини талаб 
этади. Экологик тафаккур шахе ёки бир ижтимоий гурухдинг 
манфаатларига хизмат кдлувчи экологик фаолият юритишдан 
воз кечишни тацозо этади, чунки бундай экологик йуналишдаги 
ишлар тезда кулга киритиладиган фойда изидан кувиш 
натижасида атроф-мухдтнинг сакданишига зид булиб, балки 
келажак авлод манфаатлари х,ам эътиборга олинмайди. 
Аксинча, х;озирги замон экологик тафаккури демократик 
мазмунга эга булиши, умуинсоний к;адриятларга асосланиши, 
тарихий келажакка йуналтирилган булиб, бугунги мацеадли 
манфаатларни инкор этиши лозим. Экологик тафаккурнинг 
узига хос хусусиятларидан яна бири х,озирги даврдаги 
жах,ондаги экологик вазиягни чукур ва жиддий англаши, 
экологик муаммоларни ечиш учун янги инновациялар, 
замонавий технологияларни тагбик, кдлишидадир. Таъкидлаш 
лозимки, х,озирги даврда жамиятдаги оммавий экологик онг 
тизимида фук,оралариинг мавжуд экологик инкдрозларнинг 
мохдятини, баъзи доллар да инсон яшаётган табиий, ижтимоий 
мущтнинг мазмунини англаб етмасликни кузатиш мумкин. 
Жамият аъзолари томонидан атроф-мущтни асраш юзасидан 
минтацада олиб борилаётган ишлар билан чегараланишнинг 
узи кифоя кдлади деган кайфиятни кузатиш мумкин. Инсон ва 
табиат орасидаги ижтимоий муносабатлар туфайли жамият 
аъзолари орасида дозирги замонда прогрессив ахдмият касб 
этувчи экологик маданият шаклланади. Замонавий экологик 
маданият экологик гизимга тааллукди булган сох;аларни уз 
ичига к;амраб олади: экология сох,асидаги ишлаб чик,ариш 
муносабатлари, экологик тафаккур, экологик фаолият, эколо­
гик йуналишдаги ижтимоий институтлар, экологик таълим ва 
тарбияни. Гуманистик типдаги экологик маданиятни демокра- 
тик хукуь;ий давлат, фу^аролик жамиятини царор топтир- 
масдан шакллантириб булмайди. Бу жараён ушбу йуналишдаги 
ижтимоий муносабатларни, инсонлар орасида, мамлакатлар ва 
халкдар орасидаги алок;аларни, жах;он х;амжамияти муноса-
133


батларини гуманизм нринцинлари талаблари асосида олиб 
борилгандагина уз мак,садига этади. Бу жараённинг алтерна- 
тиви йук;.
Экологик маданият шаклланишининг ижтимоий-ицтисо- 
дий ишлаб чик;ариш билан боглщ томонларига эътибор 
беришимиз алохцда адамият касб этади. Мамлакатимиз 
мустакцллиги 
йилларида 
экологик маданиятнинг 
ушбу 
жабхдларига мущм урин берилди. Ишлаб чик;аришда экологик 
талаблар жадал суръатда жорий кдлина бошланди. Бу борадаги 
амалий ишлар саноат тармокдарида, шу жумладан, нефть- 
химия, газни к;айта ишлаш, нефть ва газни к,азиб олиш 
сохдларида олиб борилди. Энергетика иншоотлари рекон­
струкция кцлинди. Ишлаб чик,ариш корхоналарида тозалаш 
объектлари 
ишга 
туширилди. 
Атмосфера 
х;авосининг 
тозалигига алохцда эътибор берилмокда. Мамлакатимиздаги 
экологик сиёсат табиатнинг алодида унсурларини хдмоя 
цилишдан экотизимни умумий х^моялашга утишга, инсон 
яшайдиган хдёт кечириш мухцтининг кулай жицатларини 
кафолатлашга йуналтирилган. Бундай экологик сиёсатнинг 
амалга оширилиши ижтимоий ицтисодий мажмуи ва умуман 
жамиятнинг барк;арор ривожланиши шартларидан бири булиб 
к;олиши керак. Узбекистон 
Республикасининг экологик 
сиёсати натижаларидан бири инсон саломатлиги учун юк;ори 
даражадаги хавфга эга худудларда атроф-мущт сифатини 
яхшилаш ва экотизимни барк,арорлаштиришдан иборат булди. 
Оролбуйида экологик вазият окцбатларини бартараф кдлиш 
буйича тадбирлар амалга оширилмокда - кичик мадаллий сув 
х,авзалари, ичимлик суви билан таъминловчи сув утказгич- 
ларининг курилиши олиб борилмокда. Республикамизда 
мустакдллик даврида ифлослантирувчи моддаларнинг атмо- 
сферага ташланиш микдори 2,1 баробар, ифлосланган ок,ова 
сувлари 2,0 баробар камайди. Пестицидлардан фойдаланиш 
кейинги беш йил давомида 4 баробар щск;арди, Экин 
майдонларида пахта экишнинг камайтирилиши :щсобига галла 
ва дуккакли, сабзавот ва полиз, картошка экин майдонлари
134


кснгайиб бормокда. Пахта экиладиган майдонлар х;озирги 
кунда анча к^ск,артирилган ва экин майдонларининг 40,6 
фоизини ташкил этади. Жамиятда бундай ижобий тадбирлар- 
кинг амалга оширилиши шахсда табиатга ижобий ёнда- 
шувнинг ривожланиши ва пировард натижада экологик 
маданиятнинг шаклланишида мухим фактор ролини уйна- 
мокда. Янги шаклдаги экологик маданиятнинг шакллани-шида 
ижтимоий-сиёсий сохдлардаги туб узгаришлар дам мухим урин 
эгалламокда. Юртимизда экологик ахролнинг яхшила-ниши, 
баркамол ёшлар экологик тарбияси, экологик мада-ниятининг 
ривожланиши учун мухим адамият касб этувчи жисмоний 
тарбия ва спортнинг ривожланишида хам уз ифодасини топди. 
Натижада 
мамлакатимизда 
соглом 
бола-ларнинг 
сони 
52,7%дан 62,9%га усди, сурункали касалликлар билан огри- 
ганлар 
сони сезиларли даражада камайди. Узбекистон 
Республикаси халцаро “Болаларни куткдриш” ташкилоти 
тузган рейтингига биноан, болалар соглиги хдкида гамхурлик 
кдлаётган мамлакатлар орасида биринчи унликдан жой олди, 
кейинги йилларда 1500 замонавий болалар спорт иншоотлари 
ишга туширилди.106
Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар 
Мадкамаси, вилоятлар хокимли клари экологик масалаларга 
мухим ахамиятга эга булган фаолият сифатида к;арашмокда, 
экологик муносабатларнинг хукукий базаси мустахкамлан- 
мокда. Мустав^нллик йилларида экология сохасида 30 дан ортик, 
цонунлар к;абул кдлинди. Мамлакатимизда мавжуд экологик 
ахволни урганиш ва назорат к,илиш ма^садида Узбекистон 
Республикаси Экология ва атроф мухитни мухофаза кдлиш 
давлат кумитаси фаолият курсатмокда.
Узбекистон Республикаси Бирлашган Миллатлар Ташки - 
лотининг аъзоси сифатида купчилик халдаро конвенцияларга 
цушилди, уларнинг бажарилиши учун тадбирларни амалга
106 Каримов И.А.Узбекистон Республикаси Биринчи П р е з и д е н т Ислом 
Каримовнинг “Юксак билимли ва интеллектуал мамлакатни барк,арор таракдий 
эттириш ва модернизация в^лишнинг энг мухим шарти” мавзусидаги халк,аро 
конференциянинг очилиш маросимидаги нутк^. \\Х а л ^ сузи, 2012 йил 18 февраль.
135


оширмокда. Мамлакатимизда экологик даракат, экология 
содасида нодавлат ва нотижорат ташкилотлари вужудга келди. 
Оммавий ахборот воситалари мунтазам суръатда атроф-мудит 
димоясига багишланган мак;олалар чоп этмоада, телекурса- 
тувлар, радио эшиттиришлар ташкил цилинмокда. Мавжуд 
сиёсий партиялар дастурларида экологик масалаларга урин 
берилган. Ж амоат ташкилотлари 
фаолиятида экологик 
тадбирлар, мавжуд экологик адволга багишланган судбатлар, 
учра
1
дувлар утказилишига эътибор берилмокда. Таъкидлаш 
лозимки, 
бундай кенг 
цамровли 
фаолият жамиятимиз 
аъзоларида умумий экологик маданиятнинг шаклланишига 
сабаб булмокда. Улар онги ва тафаккурида маълум даражадаги 
маънавий, хук;укдй экологик меъёрлар шаклланмокда. Шу 
жихдтдан олганда, х,ар бир фук,арода табиат олдида узининг 
шахсий 
жавобгарлигини 
англаш 
туйгусининг 
вужудга 
келганлигини таъкидлаш лозим. Фукдролар табиий ресурс- 
ларга етказилган зарар учун хукук.ий, ахлокдй, маъмурий 
жавобгарликка 
тортилишларини 
чук;ур 
англаш-мокда. 
Таъкидлаш лозимки, инсон томонидан келажак олдида 
жавобгарлигини англамаслик экологик инкдрознннг бошла- 
нишига сабаб буладиган сабаблардан биридир. Ж амият 
аъзоларида мавжуд буладиган экологик жавобгарлик ^исси 
уларнинг ижтимоий ва маънавий жавобгарликларини дам уз 
ичига олади. Шахснинг жамият олдидаги жавобгарлиги доимий 
суратда демократик к;адриятлар билан богликдир, демак 
инсонда атроф-мущтга, боища фуцароларга, шахсан уз 
фаолиятига нисбатан цандай муносабатда булиши мущм 
адамият касб 
этади. 
Бу борада шахсий жавобгарлик 
индивиднинг ижтимоий мудит билан дамкорлиги борасида 
намоён булади. Шу муносабат билан экологик маданиятнинг 
икки жщати, яъни моддий ва маънавий томонларига эътибор 
бериш лозим. Жамиятнинг экологик маданияти бир-бири 
билан богланган булаклардан ташкил топган булиб, улар 
к,уйидагилардан иборат: экологик муносабатлар, экологик онг 
ва экологик фаолият. Экологик муносабатлар мазмунида
136


ижтимоий экологик жараённинг уч томонига эътибор 
беришимиз лозим булади. Биринчидан: инсоннинг табиий 
шароитда яшаши, табиатга таъсири буйича фаолияти. 
Иккинчидан: инсон фаолиятининг моддий ишлаб чик;ариш 
билан боглик; тамонлари, яъни инсоннинг табиатнинг кучи, 
цуввати 
ва 
моддий 
имкониятларидан 
фойдаланиши. 
Учинчидан: ижтимоий индивид сифатида инсоннинг табиий 
мущтга, объектив борликка муносабати билан белгиланади.
Инсон экологик фаолиятининг узига хос хусусиятларидан 
яна бири, моддий ва маънавий сохдлардаги х,аракатлари 
натижаси, яъни табиатни билиш, узлаштириш, агроф-мущт 
доирасида табиий х;олатни 
сакдаб 
цолган х,олда уни 
узгартиришида х;ам намоён булади. К,айд кдлиш мумкинки, 
табиий ресурсларга муносабат биринчидан инсон фаолияти­
нинг мухцм цисмидир, иккинчидан инсоннинг хдётини 
гаъминловчи асосий факгорлардан хисобланади. Таъкидлаш 
лозимки, инсон экологик фаолият билан Ер шарида яшай 
бошлаган даврдан буён шугулланади. Фак;ат экологик маданият 
жамият тарак^иётининг турли боск,ичларда узгариб турган. 
Дозирги даврдаги экологик фаолият янги типдаги экологик 
маданият тизимларига, энг мухами, дозирги замондаги 
экологик дунёкарашига мос булиши лозим.
Жамиятни модернизациялаш ва фук;аролик жамиятини 
шакллантириш давридаги экологик фаолият, бу инсоннинг 
ишлаб чик;аришдаги, яъни табиий ресурслардан унумли 
фойдаланиш фаолияти булиб, ундаги асосий вазифалардан 
бири табиий ресурсларни асрашдир. Пировард натижада 
табиий ресурслардан фойдаланиш маданияти замонавий 
экологик дунёкдрашга, 
илмий 
таддик;отларга, 
экология 
сохдсидаги инновацияларга, экологик хуь;ук,ий талабларга мос 
булиши керак. Ушбу жараённинг асосий жихдтларидан яна 
бири инсоннинг ишлаб чик;ариш фаолияти туфайли унинг 
табиатга етказиши билан мумкин булган салбий таъсирини 
чукур англашидир. Инсоннинг табиатни з^имоя кдлиш
137


фаолияти янги экологик маданиятга асосланиб, гуманистик 
этикага мос булмоги талаб к,илинади.
Шу муносабат билан к;айд этиш лозимки, жамиятнинг 
модернизациялашуви муносабати билан, ёшлар экологик 
маданиятининг шакллантириш ва уни тобора юксалтириш 
зарурлиги куйидаги омиллар билан изохданади.
Биринчидан, 
мамлакатимиз 
сар^адларининг 
глобал 
экологик вазият билан бевосита боглик, эканлиги.
Иккинчидан, х,озирги шароитда глобал ва минтак,авий 
экологик вазиятнинг кескинлашуви хам да унинг ижтимоий, 
щтисодий жи^атдан ечимини топишда муайян к;ийинчиликлар 
вужудга келаётганлиги.
Учинчидан, мунтазам тарак&иёт концепцияси билан боглик; 
Холда, мавжуд ер, сув ресурсларидан унумли фойдаланиш 
зарурлиги, айник,са, ичимлик суви танк^сли-гининг ошиб 
бораётганлиги.
Т'уртинчидан, 
атмосфера хавосининг тозалиги учун 
курашиш, инсон саломатлиги, унинг ижтимоий-ик;тисодий 
жараёнлардаги унумли фаолиятини таъминловчи фактор 
эканлигини барча тарбия воситалари орцали тушунтириш 
лозимлиги.
Бешинчидан, мамлакатимизнинг бетакрор флора ва 
фаунасини авайлаб асраш, ундан фойдаланишда халк,аро 
талабларга амал к^илиш муносабати билан инсон омилининг 
роли ошиб бораётганлиги.
Олтинчидан, демократик ва хуку^ий давлат курилиши 
мобайнида экологияга дойр мавзуда цабул к,илинган цонунлар 
мазмунини, мак;садини, амалий ахамиятини ёшлар онгига 
сингдиришни тарбиявий ахамиятининг кучайганлиги билан 
белгиланади.
Таъкидлаш 
лозимки, 
табиий 
ресурслардан 
унумли 
фойдаланиш ик;тисодиёт тармокдарининг ривожланишида хам 
мухим ахамиятга эга. Инновацион технологияларга асосланиб 
мах,сулот ишлаб чик,ариш, унинг рак;обатбардошлиги, хом ашё 
ресурсларининг сифати билан чамбарчас богликдир. Ушбу
138


жараён ундирилаётган, егиштирилаётган мадсулотларнинг 
таркиби, стандартларга жавоб бериши бевосита табиий 
ресурсларнинг умумий долати ва уларнинг гжологик талабларга 
жавоб беришини талаб кдлади. Бундай долат аграр, индустриал 
сектор ривожланишининг дозирги талаблар даражасида 
ташкил этишни дам тадозо кдлади. Мамлакатимиз-даги мавжуд 
ер, сув ресурсларининг, усимлик ва дайвонот дунёсининг 
умумий долати идтисодий тармодларни модерни-зациялаш 
шароитида ривожланишнинг мудим омилидир. Таъкидлаш 
лозимки, саноат тармодлари учун тайёрланаётган хом ашё 
мадсулотларининг сифати ва радобатбардошлигини таъмин­
лаш уларни мунтазам дуридлаш, хавфсизлигини таъминлаш 
лозимлигини 
талаб 
кдлади. 
Экологик 
мувозанат-нинг 
садланиши, атроф-мудитнинг тозалиги, инсон саломат-лиги ва 
меднат фаолиятига салбий таъсир курсатадиган долатларнинг 
олдини олиш кун жидатдан жамоатчилик, фудароларнинг 
ижтимоий фаоллигига боглиддир. Идтисо-диётнинг барча 
тармодларини модернизациялаш, демократик ва дудукдй 
давлатнинг дурилиши, дамда фударолик жамияги ривож- 
ланиши шароитида фудораларнинг ижтимоий фаоллиги ошади, 
дар бир жамият аъзосининг мамлакатимиздаги мавжуд табиий 
ресурслардан одилона фойдаланишдаги бевосита иштироки 
кучаяди.
Узбекистон дудудидаги экологик вазият ва уни янада 
яхшилаш, давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотлари 
вакиллари иштирокида 
доимий мониторинг дилиниши 
мамлакатимиз манфааглари нудтаи назаридан стратегик 
масалалардан биридир. Шунингдек, ушбу жараён дазиб 
олинаётган моддаларнинг истеъмолчиларга йудотишларсиз 
етказилиши, уларни дайта ишлашда замонавий техноло- 
гиялардан кенг ва унумли фойдаланиш самарадорлигини 
таъминлашни талаб дилади. Ушбу мас<
1
ланинг узига хос 
хусусиятларидан бири, идтисодиётнинг глобаллашув шарои­
тида ривожланишини эътиборга олиб ривожланган мамлакат- 
ларда табиий ресурслардан фойдаланиш тажрибасидан дам
139


самарали фойдаланиш имкониятларини ярагади. Ицгисодиёт 
тармокдарининг интенсив ривожланиш хусусиятлари х,удуд- 
лардаги мавжуд ер, сув, биологик ресурслардан фойдаланишни 
янада такомиллаштиришни та^озо кдлмокда. Табиий ресурс­
лардан самарали фойдаланиш мунтазам суръатда экологик 
жараён билан боглик, булган хук;ук;ий асоснинг такомил- 
лашувини кун тартибига куймокда. Фукдролик жамияти 
шароитида муаммонинг ечимига бундай ёндашув экологик 
масалаларнинг глобаллашуви, минтак,аларда табиий ресурс­
лардан фойдаланиш жараёнида вужудга келаётган масалалар 
ечими илмий асосланганлиги билан чамбарчас богликдир. 
Мамлакатимиз ик;тисодиётини модернизациялаш шароитида 
табиий ресурслардан, шу жумладан, ер, сув ресурсларидан 
унумли фойдаланиш масаласи бевосита барк,арор ик;тисодий 
тарааднёт, ах;олинининг озик;-овк;ат, инсон саломатлиги, 
пировард натижада ижтимоий хавфсизлигини таъминлаш 
эканлигини англаши лозим. Шу мак;садларни амалга ошириш 
учун мамлакатимизда фак;ат ер ресурслариниьн- мелиоратив 
хдлатини яхшилаш учун 2010 йилда 300 млрд. сумсарфланди.107 
Аграр сектор фойдаланаётган ер ресурслари мамлакатимиз 
ички ялпи мадсулотининг 26,8%ини яратилиши табиий 
ресурсларнинг ик,тисодиётимиздаги салмокди хиссаси-дан 
далолат 
беради. 
Ик,тисодий 
ривожланишнинг 
мух,им 
жих;атларидан бири табиий ресурслардан ишлаб чик,ариш 
мак;садларида 
фойдаланаётган 
субъектларнинг 
вазифаси 
уларнинг ифлосланишига йул куймасликлари, ишлаб чик;ариш- 
нинг атроф-мухщта салбий таъсир этмаслигини таъминлаш- 
лари, шунингдек мавжуд биологик хилмахилликнинг экологик 
х;олатини бузмаслигини таъминлаши лозим. Бундай ёндашув 
мавжуд экологик к;онунчилик асосларига к;атъий амал ^ л и ш ­
ни хдм талаб кдлади.
Узбекистон Республикасида демократик :хук;ук;ий давлат, 
фук,аролик жамиятини куриш ж а дал давом этмокда. Жамия-
107 Каримов И.А. Узбекистон пахтакорлари ва барча ме^наткашларига. Халк; сузи, 
2010 16 октябрь.
140


гимизни рак;амлашиши ва фук;аролик жамиятини к;уриш учун 
мамлакатимиз барча имкониятларга эгадир. Шундай шароитда 
ёшлар, шу жумладан, талаба ёшлар жамиятдаги ижтимоий - 
иктисодий жараёнларда фаол иштирок этмокда. Мамака- 
гимизда 2020 йилнинг «Илм, маърифат ва рак;амли ик,тисодиёт 
йили» деб номланиши мудим тарбиявий, амалий адамият касб 
этади. Шу жидатдан олиб к;аралганда, ёшлар экологик 
тарбиясига мудим илмий масала сифатида царалмоги лозим. 
Чунки дозирги даврда амалга оширилаётган жамиятни 
модернизациялаш муаммо си мавжуд экологик муаммоларни 
ечишни ва ушбу жараёнда ёшларнинг фаол иштирокини талаб 
кдлади. Мураккаб, замоновий инновацион технологиялар 
асосида фааолият юритаётган икдисодиёт содасидаги кичик ва 
урта бизнес корхоналари, тармокдарини бонщаришни фадат 
юдори малакали ёшлар амалга ошириши мумкин. Глобаллашув 
даврида идтисодиёт ривожланишида табиий ресурслардан 
фойдаланиш 
давом 
этади. 
К,олаверса, 
мавжуд табиий 
ресурслардан янада унумлирок, фойдаланиш муоммаси вужудга 
келмок,да, Бундай шароитда тежамкор технологияларнинг 
амалиётга киритилиши, аваламбор, ёш мутахассисларнинг 
экологик билими, ва омилкорлигига боглиддир. Демак 
ёшларнинг, булажак мутахассисларнинг экологик тарбияси 
мудим амалий адамият касб этади. Масаланинг амалий 
жидатларидан яна бири ёшларнинг экологик долат билан 
боглид булган маънавий маърифий жараёнлардаги урнидир. 
Талаба ёшлар маданий-маърифий йуналишдаги тадбирларни 
тайёрлаш ва утказиш жараёнида маънавият асослари, адабиёт 
ва санъат асарлари 
билан ядиндан танишадилар. 
Бу 
манбалардаги Ватанимиз табиати, гузал ва бетакрор икдими, 
турт фасли, водийлари таровати булажак мутахасисларнинг 
экологик тарбияси учун мудим тушунча манбаи ролини 
бажаради.
Мамлакатимизнинг мустадиллик йилларида мустадил 
экологик сиёсат олиб бориши туфайли минтада экологиясини 
тубдан яхшилаш борасида тарихий ишлар амалга оширилди. Бу
141


борадаги 
амалий 
фаолият 
ёшларнинг 
ушбу 
содадаги 
иштирокини кенгайтирншга имконият яратди. Академик 
лицей, касб-хунар коллежлари, олий ук,ув юртларининг 
талабалари узлари яшаётган худудлар ободончилиги ишла- 
рида, теварак атрофни кукаламлаштиришда, мавжуд ер, сув, 
минерал хом ашё ресурсларидан унумли фойдаланишдаги 
мунтаззам фаолиятда, энг мухами ахоли орасида утказила- 
диган табиатни асрашга багишланган тадбирларда фаол 
иштирок зтишмоцда, куп холларда улар экология сохасидаги 
му^им ижобий таклифлар муаллифидирлар.
Ёшлар 
мамлакат 
ахоли сининг 
ку
1
иилигини 
ташкил 
к,илишининг узи бу ижтимоий кдтламнинг жамиятимиздаги 
салмокди урнидан дарак беради. Ик,тисодиётни модерниза- 
циялаш ва жамиятни демократлаштириш, яъни фук,аролик 
жамиятини шакллантиришда мамлакатимзда табиий ресурс- 
ларни сакдаш ва улар дан унумли фойдаланиш тизимнни янада 
мукаммаллашгиришга алодида ахамияг берилмокда. Бундай 
кенг кдмровли вазифанинг бажарилиши ёшлар экологик 
тарбияси устида мунтазам ишлашни талаб хилади. Экологик 
тарбия ёшларда атроф-мухитга, мавжуд табиий шароитга 
ижобий муносабатни вужудга келтиради. Талаба ёшлар 
экологик тарбиясининг асосий жихатларидан бири уларнинг 
булажак мутахассис эканлигини англасак улар бакалавр ёки 
магистратурани тамомлаганларидан кейин мавжуд экологик 
тизимни 
мустахкамлаш, 
уни 
хурикдаш, 
ундан 
унумли 
фойдаланиш, келажак авлодга етказиш каби туйгуларни 
шакллантириши лозим. Ёшлар экологик тарбиясининг асосий 
хусусиятларидан яна бири унинг таълим ва тарбия воситалари 
орк,али талабалар онгига сингдирилишидадир. Мамлакатимиз­
да вужудга келтирилган узлуксиз таълим тизими унинг асосий 
фундаментидир. Таълим муассасаларида талабаларга ухити- 
лаётган фанлардаги экологик маълумоглар орхали улар 
тафаккурида экологик муммоларнинг келиб чикдш сабаблари, 
ривожланиши, тархалиши, унинг инсон фаолиятидаги хавфли 
жихатлари ёки унинг хаётига таъсири тугрисида илмий
142


асосланган маълумотлар мужассамлашади. Талабалар эколо­
гик тарбиясида мавжуд экологик вазиятни тушунтириш, яъни 
глобаллашув даврида минтакамизда вужудга келган экологик 
х,олат тугрисида уларга илмий асосланган маълумот бериш 
мак;садга мувофик;.
Глобал экологик масалалар яъни озон к;атламининг 
бузилиши, икдим узгариши хдк^даги маълумотларнинг, Орол 
денгизининг куриши, минтак,ада биохилма хилликнинг камайиб 
бораётганлиги, шахэрлардачик^ндилар туплам-ларининг ошиб 
кетаётганлиги, ах,оли учун ичимлик сув танщслигининг 
кучайиши ёки ер ости сув хдвзаларининг инсон антропоген 
фаолияти туфайли ифлосланаётганлиги каби муаммоларнинг 
келиб чик,иш сабабларининг тушин-тирилиши талаба ёшлар 
тарбиясида мущ м ахдмият касб этади. Илмий тадк,ик,отлар 
шуни курсатадики, глобал экологик масалалар маълум 
даражада минтак,авий, худудий экологик муаммоларнинг 
вужудга келишига сабаб булади.
Шу муносабат билан, хар бир фук;аронинг узида яшаётган 
худуддаги экологик вазият учун жавобгарлик хцссини уйготиш, 
яъни экологик вазиятни бузмаслик учун х;аракат туйгусини 
шакллантириш масаласи туради. Масаланинг амалий ахдмияги 
х;ар бир шахснинг яшаши, ишлаётган жойи, дам олиши худудида 
экологик барк;арорлик талабларига буйсиниши экологик 
жихатдан тарбияланганлигидан дарак беради. Айник;са, бу 
х,олатнинг намоён булишини шахдрлар ва к;ишлок жойларда, 
рекреация худудларида як,к;ол куриш мумкин. Бугунги кун 
галабалари ижтимоий экологияда мунтазам тушунтирилаётган, 
инсоннинг табиатга антропоген таъсири х;а
1
уидаги аник; 
тушунчага эга булиши талабалар да экологик тарбиянинг 
уйгунлашувига сабаб булади. Маълумки, мана шу масаланинг 
мохдятини чукур тушуниш табиатга ок^илона муносабатда 
булишниш- асосини ташкил кдлади. Масаланинг мох^яти 
инсон шахсининг шаклланиши, табиатга, атроф-мухцтга 
узининг бевосита таъсири й)шалишларини англай ола 
бошлагани билан богликдир. Ушбу жараён узлуксиз таълимда
143


академик лицей, касб-хунар коллежлари ва олий ук;ув юрглари 
талабаларига экологик тарбиянинг турли шакллари орк;али 
тушуитирилади. Ёшларимиз экологик тарбиясининг мухдм 
бугинидан яна бири уларда Марказий Осиё экологик 
тизимининг ягоналигини англашларидир. Ёшларга экологик 
вазиятиииг мувозонагида ер, сув ресурсларидан унумли 
фойдаланиш, 
атмосфера хдвосининг мусоффолиги учун 
курашиш зарурлигини муттасил тушунтириш лозим булади. 
“Асрлар давомида Марказий Осиёдага мавжуд ер ва сув 
ресурсларидан шу ерда яшаган барча халкдарнинг вакиллари 
бамаслаздт фойдаланишган. Х,амкорликда экологик муаммо- 
ларни х;ал килишган. Шуни алохдда кайд этишимиз лозимки, 
«тарихдан маълумки, Урта Осиё худудида ах;оли азалдан 
водийларда, ката сув манбалари - дарё ва анхорлар буйида яшаб 
келади. Атрофи чул ва сахролар билан уралган, табиати, икдими 
гоят мураккаб булган минтаца шароитининг узи ана шу элат ва 
миллатларнинг минг йиллар давомида бир-бирига мослашиб, 
якдн елкадош булиб, бир-бирининг огирини енгил кдлиб 
яшашини тацозо этиб келади»108. Шу нукдаи назардан х;озирги 
даврда минтакадаги экологик вазиятни хдмоя кдлишда, 
ёшларнинг экологик тарбияси мухдм омил к;аторига киради. 
Ушбу х;олат ёшларга табиий ресурслардан нотугри фойдаланиш 
окибатида 
вужудга 
келиши 
мумкин 
булган 
экологик 
катострофалар 
окдбатларини 
тушинтириш 
лозим. 
Давримизнинг мухдм хусусиятларидан бири минтакадаги 
атмосфера хдвосини муттасил зах;арлаётган манбаларни 
булажак мутахасисларга илмий асосда тушунтириш мухдм 
адамият касб этади. Шу муносабат билан трансчегаравий 
манбалар тугрисида аник;, илмий асосланган маълумотлар 
бериш лозим. Табиий ресурслар тизимидаги асосий кцсмдан 
бири булган атмосфера хдвосининг гозалиги инсон хаётидаги 
мухдм вазифани бажариши, флора ва фаунанинг ривожидаги 
мухдм факторлигини талабалар онгига сингдириш зарур. 
Экологик инкдрозларнинг олдини олишда талабаларнинг
108 Каримов И.А. Ю ксак маънавият-енгалмас куч, Т .:»М аънавият», 2008, 9-бет.
144


экологик таълими, тарбияси х;ал к;илувчи омиллардан саналади. 
Ана игу мак;садда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 
Бвропа 
ик,тисодиёт 
комиссияси 
томонидан 
“Барк;арор 
ривожланиш учун таълим буйича Стратегия”сини белгиловчи 
хужжат к;абул кдлинган. Узбекистон Республикасида мазкур 
стратегиянинг, шунингдек, баркдрор ривожланиш учун таълим 
буйича Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Декадасини амалга 
оширилиши юзасидан амалий фаолият олиб борилмокда. 
Таъкидлаш лозимки, булажак бакалаврлар ва магистрларнинг 
экологик тарбиясида Узбекистон Респуб-ликаси Олий ва урта 
махсус таълим вазирлиги, Халк; таълими вазирлиги х;амда 
Узбекистон 
Республикаси 
Экология 
ва 
атроф-мут^итни 
мудофаза кдлиш 
давлат 
кумитаси 
билан хдмкорликда 
тасдикданган уч томонлама карор мухим ахдмиятга эга булди. 
Узбекистон 
Республикасида 
экологик 
таълимни 
ривожлантириш ва эколог кадрларни тайёрлаш, к;айга 
гайёрлаш х;амда малакасини 
ошириш тизимини янада 
такомиллаштириш истик;боллари Дастури ва Концепцияси 
тасдикданган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Европа 
шдгисодиёт комиссиясининг кщорида к;айд этилган Страте- 
гиясига мувофик; мамлакатимиз талаба-ёшларининг экологик 
таълими ва экологик тарбияси буйича халдаро х;амкорлик 
амалга оширилмокда. Х,озирги даврда Узбекистон Рсспуб- 
ликаси Экология ва атроф-мухдгни мудофаза кдлиш кумитаси, 
Олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Халк; таълим вазирлиги 
билан уч томонлама к;арорнинг амалга оширилиши юзасидан 
экологик таълим буйича муайян ишлар бажарилмокда. Талаба- 
ёшлар учун экологик таълимни ташкиллаштириш буйича укув 
кулланмалари, дар сдан ташкдри шароитда утказиладиган 
экология тугараклар учун дастурлар ишлаб чикдлган. Халк, 
таълими вазирлиги мутахассислари томонидан булажак 
бакалаврлар учун дарсликлар, профессор-укдтувчилар учун 
амалий кулланма ва дастурлар чоп этилган. Олий ва урта махсус 
таълим вазирлиги томонидан мамлакатимиз талабала-рига 
мулжалланган табиатни мух;офаза кдлиш буйича укув кулланма,
145


фанларнинг дасгурлари нашр этилган. Барча олий ва урта 
махсус 
ук;ув 
юртларида 
“Экология” 
ва 
“Атроф-мущт 
мух;офазаси” фани урганилиши йулга куйилган. Дар йили 
республика буйича олий укув юртларида экологиянинг турли 
ихтисосликлари буйича мутахассис кадрлар тайёрланади. Ушбу 
булажак экологларнинг Узбекистон Республикаси Эко-логия 
ва атроф-мухдгни мудофаза кдлиш кумитаси томонидан укув ва 
ишлаб чикариш 
амалиётини уташ 
ташкиллаштирилади. 
Экологик таълим ва тарбия тизими Узбекистон Республи- 
касининг “Табиатни мудофаза килиш тугрисида”ги, “Таълим 
тугрисида”™ К,онунлари асосида амалга оширилди. Булажак 
мутахассислар учун экологик билимларни ургатиш максадида 
Узбекистон 
Республикаси 
Экология 
ва 
атроф-мухцтни 
мудофаза килиш давлат кумитаси томонидан тайёрланган ва 
экологик мазмундаги махсус тур кум адабиётлар чоп этилди. Шу 
жумладан, “Узбекча-русча-инглизча экологик изохди лугат”, 
“К^изил китоб, икки томлик”, “Узбекистон Республи-касида 
атроф табиий мущ т мух;офазаси ва табиий ресурслар-дан 
фойдаланишнинг 
хдлати 
тугрисида 
миллий 
маъруза- 
ретроспектив тахлил)”, “Ифлослантирувчи манбалар ва 
уларнинг Узбекистон Республикаси худуди атроф-мухдтга 
таъсирих,олатитугрисида’ги ахборот бюллетень (Атроф-мух^т 
мониторинги 
Давлат 
дастурининг 
амалга 
оширилиши 
натижаларига кура, “Сармишсой”, “Дисор иурикхонаси” 
буклетлари, 
“Мудофаза 
этиладиган 
табиий 
худудлар” 
тупламидан фотоальбом, “К,урикхоналар ва миллий парклар” 
китоби, “Оммабоп экологик энциклопедия, икки томлик”, 
“Экологик хукук ва атроф-мухцт мух,офазаси” китоби нашр 
килинган. Бу амалий ишларнинг максади булажак мутахассис- 
ларда табиий ресурслар хдкидаги билимларини чукурлаш- 
тириш ва экологик тарбиясига каратилганлигидир. Таъкидлаш 
лозимки, мамлакатимиз кизил китобининг икки томда нашр 
Килинганлиги талабалар орасида катта кизикиш уйготди ва 
уларнинг экологик тарбиясида мухцм роль уйнамокда. Булажак 
бакалаврлар ва магистрлар юртимизда флора ва фаунанинг
146


йуколиб бораётган вакилларини авайлаб-асраш, уларнинг 
купайиши учун 
гамхурлик 
кдлиш 
ишларида 
иштирок 
этмокдалар. Алохида к;айд « д л и т лозимки, талабаларнинг 
экологик тарбиясида мустакдллик йилларида к,абул кдлинган 
экологияга оид цонунларнинг улар томонидан урганилиши 
мухим ахамиятга эгадир.
Мамлакат ик;тисодиётини модернизациялаш ва глобал- 
лашув жараёнида мавжуд ижтимоий-ик;тисодий муаммолар 
ечимида олий маълумотли мутахассисларнинг роли ошмоцда. 
Етук идтисодий маълумотга эга булган мутахассисларгина 
рсгионал ижтимоий-ик;тисодий тарак;к;иётнинг узига хос 
хусусиятларини зудлик билан идрок цила оладилар ва уларнинг 
замонавий ечимини топа олишлари мумкин. Идтисодий 
ислохотларнинг 
чук;урлашуви 
шароитида 
регион-лар 
ижтимоий-ик;тисодий 
тарак^иётида 
илмий 
асосланган 
экологик хулосаларнинг урни мухдм адамият касб этмокда. 
Малакали ицтисодчилар экологик муаммолар счимининг 
х,озирги идтисодий ривожланишига ижобий таъсири нафак,ат 
ик;тисодиётга, балки ижтимоий, сиёсий, маданий масалаларга, 
шу муносабат билан атроф-мухитга х,ам уз таъсирини 
утказаётганлигини амалиётда куряптилар. Шунинг учун олий 
таълимда ик;тисодчилар тайёрлашда экологик фанларнинг 
укитилишига, ушбу фанларнинг янги педагогик технология- 
лар, инновацион педагогик усуллар асосида урганилишига 
эътибор бериш лозим. Энг мухдм масалалардан бири экологик 
таълим дастурларининг сунгги илмий хулосалар, статистик 
маълумотлар, халкаро экологик ташкилотларнинг материал- 
лари билан бойитилиши мак;садга мувофикдир. Булажак 
ик;тисодчиларга тушунтириш лозимки, хозирги даврнинг 
купчилик экологик муаммолари инсоният учун умумий муаммо 
шаклига айланди. Бунинг ёркдн далили сифатида ер 
ресурсларидан фойдаланиш, икдим узгариши, глобал даражада 
Хавонинг исиши, ичимлик суви таъминотидаги етишмовчилик, 
биохилмахилликдаги йук;отишлар, денгиз сатхининг кутари- 
лаётганлиги муаммоларидир. Таъкидлаш лозимки, мамлакат
147


идтисодиётини модернизациялаш, идтисодий ислодотларни 
чудурлаштириш шароитида атроф-мудитни асраш, мавжуд ер, 
сув ресурсларини дуридлаш, улардан инсон манфаатлари 
йулида самарали фойдаланиш амалий адамият касб этмокда. 
Мамлакатимизда дадимдан сув ресурсларидан самарали 
фойдаланиш зарурлиги ватандошларимиз томонидан таргиб 
дилинган, ёшлар шуурига, онгига сингдирилган. Мавжуд ер, сув 
ресурсларидан инсон фаолияти, даёти учун зарур булган 
долларда тежаб фойдаланиш, кишиларнинг сувни ифлослан- 
тирмасликлари мудим даётий доида сифатида даралган.
Мустадиллик йилларида мамлакат радбариятининг так- 
лифлари ва бевосита иштирокида, раднамолигида табиий 
ресурслар, шу жумладан ер, сув ресурсларини асраш, рационал 
фойдаланиш буйича жадоншумул адамиягга молик амалий 
ишлар 
бажарилди. 
Узбекистон 
Республикаси 
биринчи 
Президенти таъкидлайдиларки, 
“хусусан, 
атроф-мудитни 
димоя дилишни таъминлаш тизимида нодавлат нотижорат 
ташкилотларнинг роли ва урнини белгилашга даратилган 
“Экологик назорат тугрисида”ги донун лойидасини ишлаб 
чидиш ва бошда датор донун дужжатларини кабул кдлиш 
фурсати етди, деб уйлайман.”109
Узбекистон Республикасида “Табиатни мудофаза дилиш 
тугрисида” (1992 йил), “Узбекистон Республикаси Ер кодекси” 
(1993 йил), “Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида” (1993 йил), 
“Давлат 
санитария 
назорати 
тугрисида” 
(1992 
йил) 
донунларининг дабул дилиниши ушбу муаммолар ечимини 
топишда ва етук идтисодчи кадрларни тайёрлашда мудим 
амалий адамият касб этмодда. Шунингдек, Узбекистон 
Республикаси Президентининг фармонлари ва Вазирлар 
Мадкамасининг бир датор дарорлари дабул дилинганлиги 
мавжуд ер, сув ресурсларидан одилона фойдаланишда катта 
роль уйнамодда. Ушбу тарихий адамиятга молик дужжат-
109 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохртларни янада чукурлашгириш 
ва фук,ароликжамиятини ривожлантириш концепцияси. //Халк; сузи, 2010 йил 13 
ноябрь.
148


ларнинг бош мак;сади юртимизда ицтисодий ва экологик 
хавфсизликни, ер, сув ресурсларининг тозалигини, инсон 
манфаатларига хизмат кдлишни таъминлашга к,аратилгандир.
Дозирги даврдаги экологик к,онунларимизнинг бош 
мацсади инсон экологик хавфсизлигини таъминлашдир. Яъни 
атроф-муэдит ва унинг асосий булакларидан инсон манфаатлари 
учун о колона ишлатиш, экологик тизимларни курикдаш, 
табиий ресурслардан унумли фойдаланиш имко-ниятларини 
такомиллаштиришдир. Узбекистон Республикаси к,онунчилиги 
атроф-мущтга зарар етказилг'ан таьдирда уни истеъмолчилар 
томонидан к;оплаш зарурлигини х,ам белгилаб куйган. 
Мамлакатимиздаги мавжуд сув ресурсларининг умумий долати, 
улардан фойдаланиш самарадорлигини оши-риш муаммолари, 
сув 
ресурсларидан 
ок,илона 
фойдаланишда 
давлат 
ташкилотларининг урнини ах;олига тушунтиришда дар уч йилда 
бир марта нашр кртлинаётган "Миллий маъруза” мудим роль 
уйнамокда.
Узбекистон Республикасининг Ж иноий, Админисгратив, 
Фук,аролик, Меднат кодексларида фукдроларнинг атроф- 
мудитни асрашга багишланган к,онунларни бажаришлари 
буйича вазифалари аник; курсатилган. 
Сув захиралари 
х^шоясида, сувдан ах;оли ва ик;тисодиёт тармокдарининг 
унумли фойдаланишларида “Сув ва сувдан фойдаланиш 
тугрисида”ги Узбекистон 
Республикаси 
К,онуни мущм 
адамиятга эгадир. Ушбу К^онунга мувофик;, сув ресурслари 
давлат мулкидир ва унинг димоясига олинган. Сув омборлари, 
давлатлараро каналлар ва иншоотлар тубидаги ерлар, ер ости 
сувлари олинадиган жойлар дам давлат мулки таркибига 
киритилган. Хужаликлар дудудидаги сув иншоотлари сувдан 
фойдаланувчилар ассоциясининг мулки булишлиги белгилан- 
ган. Ушбу К,онуннинг к;абул щлиниши ер, сув захираларининг 
тозалигини сакдаш, ик;тисодиёт тармокдарининг сув ресурс­
ларидан унумли фойдаланиши, адолини ичимлик сув билан 
таъминланишига эришишдир. Экологик инновацион харак- 
терга эга булган материалларнинг бакалаврлар ва магистрлар
149


гомонидан урганилиши ик;гисодчи мугахассислар шакллани- 
шида мухдм роль уйнайди.
Яъни атроф-мухдг ва унинг асосий булакларидан инсон 
манфаатлари учун окдлона ишлатиш, табиий тизимларни 
курикдаш, ах;олининг табиий ресурслардан фойдаланиш имко- 
ниятларини такомиллаштиришга йуналтирилган дир. Ушбу 
к;онунчилигимиз атроф-мухдтнинг экологик долатига бах,о 
бериш ва экологик экспертиза jh-казишни хдм так;озо кдлади.
К,онуннинг хдётимиздаги мущ м ахдмиятидан яна бири, сув 
иншоотларининг 
умумий 
х;олати 
яхшиланди, 
уларнинг 
курикданиши 
такомиллаштирилди. 
Лекин, 
Узбекистон 
Республикаси Экология ва атроф-мух^тни мух;офаза цилиш 
давлат кумитаси маълумотларига к,араганда, “Сув ва сувдан 
фойдаланиш тугрисида”ги Узбекистон Республикаси К,онуни 
ижроси устидан давлат назоратини амалга оширилиши 
натижасида купчилик сувдан фойдаланувчиларда олинаётган 
сув хджми х^собида ноаникдиклар мавжудлиги аникданган, 
баъзи доллар да санитария мух;офаза иншоотлари талаб 
даражасида ишламаяпти. Баъзи сувдан фойдаланувчилар 
кудукдардан фойдаланиш к;оидаларига риоя кдлишмайди.
Мамлакатимиз к;онунчилигига биноан сув ресурсларини 
боищариш вазифасини Вазирлар Мадкамаси, Узбекистон 
Республикаси Экология ва атроф-мухдгни мух,офаза кдлиш 
давлат кумитаси, Вазирлар Махдамаси хузуридаги гидро- 
метерология бош бошцармаси, Кдшлок; хужалиги ва Сув 
хужалиги вазирликлари х;амда мадаллий х;окимият органлари 
томонидан амалга оширилади. Мутасадди ташкилоглар 
мамлакатимиздаги 
мавжуд 
сув 
захираларидан 
окдлона 
фойдаланишни йулга куйиш учун барча чора-тадбирларни 
амалга оширмокда. Жумладан, “Мух;офаза этиладиган табиий 
мухцтлар” мак;оми берилган ер ости сувлари булокдари 
тасдикданиб, 
мамлакатимиздаги 

та 
булок;к,а 
вилоят 
ахдмиятидаги булокдар, 8 та булокда Республика ах,амиятидаги 
булокдар мак;оми берилган. Бугун ватандошларимиз сув 
ресурсларининг мамлакатимиз учун ах;оли ва щ тисодиёт
150


тармокдарини сув билан таъминлаш эмас, балки мамлакатимиз 
миллий хавфсизлиги билан богликдигини англашмокда. Шу 
муносабат билан к;айд кдлиш лозимки, мавжуд трансчегаравий 
сувлардан унумли фойдаланиш масаласи янада кескин- 
лашмокда. Юртдошларимизнинг манфаатлари бу масалада 
янада купрок; намоён булмокда. Утган асрда мавжуд булган 
цатагон сиёсат туфайли Урта Осиё ягона экологик тизими, 
яъни сув ресурсларидан фойдаланиш масаласида содир этилган 
хато фаолият натижасига кура, Орол денгизининг куришига 
олиб келди, Орол атрофида яшаётган ах;олининг ижтимоий 
ахролига салбий таъсир курсагди, мамлакатимиз худудида 
глобал экологик муаммони вужудга келтирди.
Мустакдллигимиз кулга киритилган кундан бошлаб табиат 
инъоми булган сув ресурсларимизни тежаш, ундан юртимиз 
фаровонлиги йулида унумли фойдаланишга алоздда эътибор 
берилмоьда. 
Мамлакатимиз 
ижтимоий-ик;тисодий тарак;- 
циётида сувнинг урни янада ошиб бормокда. Маълумки, 
кейинги йилларда Урта Осиё мамлакатлари, шу жумладан, 
Узбекистонда х;ам сув танк,ислиги тобора сезилмокда. 
Мамлакат рах;бари таъкидлайдики, “ах;олини ичимлик суви 
билан таъминлаш мак;садида охирги 10 йилда 17 та лойихд 
доирасида 618 миллион доллар дан зиёд хорижий кредит 
маблаглари жалб этилди. Бошлангич лойихдларнинг купчилиги
охирига етказилмади. Ичимлик суви к;анча-к;анча одамлар учун
« 1 1 0
ширин орзулигича к,олмокда .
Мамлакатимиз худудининг катта кдсмини курук, минтак;а 
шароитлари ташкил этишини х;амда ах;оли сонининг муттасил 
усиб боришини хдсобга олсак сувга ва х;аёт учун зарур булган 
озик;-овк,ат манбаларига нисбатан хдм эхдиёж ошиб боради. 
Эколог олимларнинг фикрича, бундай х;олат республикамизда 
ах;оли зич яшайдиган минтак;аларда экологик вазиятнинг 
кдйинлашувига олиб келиши мумкин. Шундай экан, мавжуд сув 
ресурсларидан 
тежаб, 
окдлона 
фойдаланиш 
масаласи
110Шавкат Мирзиёев. Халк^мизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг 
олий бацодир. Тошкент, "Узбекистон”, Том 2.,Б .115.
151


Куйилмокда. Муаммонинг бундай ечими эса, уз навбатида, 
адолининг, шу жумладан, ёшларимиз орасида экологик 
тарбияга алодида эътибор бериш зарурлигини такозо к;илади. 
Узбекистон 
Республикаси 
Президента 
таъкидлайдики, 
“Бугунги кунда аксарият жойларда ана шу муаммони ечиш 
мак,садида келгуси беш йил давомида карий б 9 минг километр 
ичимлик суви тармокдари, 1 минг 400 та кудук, ва 3 минг 600 та 
сув иншооти курилади ва реконструкция кнлинади. Бу эса 
К,орак,алпогистон Республикаси, Андижон, Жиззах, Навоий, 
Самарканд, Тошкент, Хоразм вилоятларида 3,2 миллион 
адолини тоза ичимлик сув билан таъминлаш ва мамлакати- 
мизда ушбу курсаткични 67 фоиздан 84 фоизга етказиш 
имконини беради.”111
Сув ресурслари тозалигининг мониторинги шундан 
далолат берадики, Европа дамжамиятига кирувчи мамлакат- 
ларда адолинин
1
’ гигиена талабларига жавоб бермайдиган 
сувни истеъмол цилиши нагижасида дар йили 18000 кишининг 
даётдан куз юмишига сабаб булмокда. Шунингдек, ичимлик 
сувининг сарфланишидаги камчиликлар, сугоришдаги исроф- 
гарчилик, 
ердан 
фойдаланишдаги 
салбий 
даракатлар, 
кургоцчилик туфайли содир булаётган йук,отишлар сув 
ресурсларидан янада тежамкорлик билан фойдаланишни талаб 
Килади.
Сув ресурслари манбаларини асраш курикдаш мудим 
экологик талаблардан биридир. Айникса, республикамиз 
дудудидаги 
мавжуд 
урмонларнинг 
илмий 
хулосаларга 
асосланмасдан кесилиши, инсон антропоген фаолияти туфайли 
зарарланиши сув тошкинларининг купайишига сабаб булаётган 
омиллардан биридир. Кузатишлар шундан далолат берадики, 
инсоннинг табиатга салбий таъсири туфайли кейинги беш йил 
ичида биргина Европа дамжамиятига кирган мамлакатлар 
дудудида юздан ортик сув тошкинлари содир булган.
111 Шавкат Мирзиёев. Миллий таракдаёт йулимизни катъият билан давом эттириб,
янги босцичгакутарамиз.Том 1, Тошкент, "Узбекистон”. 2017, Бет 78.
152


Илмий, экологик кузатишлар курсатягггики, трансче- 
гаравий дарё сувлари фак;ат электроэнергия ишлаб чик;ариш 
учун эмас, балки озик;-овь;ат хавфсизлигини таъминлаш, 
Амударё ва Сирдарё атрофида яшаётган халкдарнинг турмуш 
шароити таъминоти учун хам зарурдир. Мавжуд сув 
ресурсларини тежаш ва ундан омилкорлик билан фойдаланиш 
мак;садида Узбекистон хукумати барча чораларни амалга 
оширмок,да, шу жумладан, фак;ат сабзавот махсулотларини 
етиштириш мак,садида томчилатиб сугориш технологиясини 
жорий кдлиш учун давлат бюджетидан маблаг ажратилган. 
Маиший хизмат сохдсида сувдан фойдаланишда тежамкор- 
ликни йулга куйиш учун адоли яшайдиган уйларга сувнинг 
исрофини хисобга оладиган махсусулчов асбоблариурнатилди. 
Шунингдек, саноат корхоналари, хусусий ташки-лотлар, кичик 
бизнес субъектларида хам сувнинг сарфланиши махсус 
асбоблар ёрдамида хисобга олинмовда. Бундай тадбирлар 
мамлакатимизнинг барча худудида, юргдошларимиз учун 
муносиб 
ижтимоий 
турмуш 
тарзини 
таъминланн-а 
царатилгандир.

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling