Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


IV БОБ. ЯНГИ УЗБЕКИСТОН БАРЦАРОР


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

179


IV БОБ. ЯНГИ УЗБЕКИСТОН БАРЦАРОР 
РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИНСОН 
ЭКОЛОГИЯСИН БИЛАН УИГУНЛИГИ
4.1. Экологик тангликни инсон фаолиятига 
таъсирини юмшатишнинг ижтимоий ах,амнятн
Инсон экологияси муаммосннннг ечимида чициндиларни 
утилизация кдлиш, улрни инсон учун хавфсиз х,олатга келтириш 
мухдм амалий адамият касб этади. Чщиндиларни утилизацияси 
муайян даражада маблаг ажратилиши, уларни сакдаш учун 
полигонларга ер ажратиш, сакдаш буйича харажатлар талаб 
кделади. 
Шунинг 
учун 
Узбекистонда 
кдттик; 
маиший 
чикдндиларни санитария йули билан тозалаш ва утилизация 
кдлиш дастури амал кдлмокда. Ушбу дастур музщм амалий 
ах;амятга эга булганлиги учун, “бу дастурнинг амалга 
оширилиши шах;арларимиз ва кдшлок, ах;оли пунктларининг 
тозалиги ва гузаллигини ошириш, атроф-муздитни захдрлай- 
диган ва ах;оли саломатлиги учун хавф тугдирадиган, нок,онуний 
пайдо булган 1,5 мингта чик^шдихонани йук; кдлиш имконини 
беради”.118
Яна ривожланиш босцичида ер ресурслари ва хдвони 
ифлослантиришга, гурли юк;имли касалликларнинг адоли 
орасида тарк;алмаслигининг олдини олиш мак;садида, “барча 
вилоятлар марказларида х;амда йирик гаа^арларда 168 та 
полигон барпо этилади. Чщиндиларни тозалаш билан 
шугулланадиган ташкилотлар кушимча равишда 405 та 
замонавий махсус техника билан таъминланади119.”
Экологик тангликни инсон фаолиятига Орол денгизи 
хдлокати таъсирини бартараф этиш учун комплекс чора- 
тадбирлар ишлаб чикдлмокда. Тарихий маълумотларга кура,
118 Шавкат Мирзиёев.Миллий тараадиёт йулимизни цатъият билан давом эттириб, 
янги босцичга кутарамиз.Том 1, Тошкент, “Узбекистан”.2017,816.
119 Шавкат Мирзиёев.Миллий таракдиёт йулимизни цатъият билан давом эттириб, 
янги боск^чгакутарамиз.Том 1( Тошкент, ‘гУзбекистон”.2017,816.
180


бундан 21 миллион йил аввал Орол, Каспий ва К,ора денгиз 
цдммаси бир булиб бу уммон Тэтис деб номланган. Бугунги 
Устюрт кенгликлари, Ь^ора^ум, К,изилк,ум сахролари ана шу 
улкан Тэтис уммони билан копланган эди.
Тектоник жараёнлар сабабли Устюрт тепага кугарилиб; 
К,ора денгиз, Каспий, Орол денгизлари булиниб кетади. 
Х,озирги даврда дунё ахди Орол денгизини йуколиб кетишидан 
хавотирда. Орол экологик муаммосини юмшатиш учун х,ам кум 
ва тузларни чекинишини жиловлаш борасида, мамлака-тимиз 
илм фан намоандалари томонидан кенг к;амровли илмий 
изланишлар олиб борилмокда. Орол денгизини куриган тубида 
вшил майдон барпо этиш буйича бир к;атор илмий, амалий 
лойихдлар амалга оширилмокда. Ушбу экологик муаммо, Орол 
денгизининг 
куриган 
тубида 
экологик 
долатни 
баркарорлаштириш нафакат юртимизда, балки бутун дунёда 
музщм масалага айланди. Бугунги кунда Оролни куриган губи 
5,5 миллион гектар ер сувсиз булиб, ундан хдр йили юз миллион 
тонналаб туз, кум атмосферага чикиб бормокда. Бу эса 
мамлакатимиз худудларига тушиб, ах;оли орасида турли 
касалликлар купайишига сабаб булмокда. Шунингдек, кншлок 
хужалигидаярокли булган ерларнинг шурланишига олиб келди.
Олимларнинг тахдиллари тасдиклайдики, Орол денгизи 
сувининг сатхд Амударё ва Сирдарё сувининг режими билан 
богликлигидан, бу икки дарё суви сугоришга канча куп 
сарфланса, денгизда сув сатхд шунча камая борган. Айникса, 
утган асрнинг 60-йилларидан сугориладиган экин майдон- 
ларининг кенгайтирилиши натижасида денгизга Амударё ва 
Сирдарёдан куйиладиган сув микдори йилдан йилга камайган. 
Окибатда денгизда сув сатхд жадал суръатларда пасая 
бошлаган. Орол денгизида сув сатхд пасайишининг унинг сув 
юзаси ва сув сигимига таъсири Орол денгизи да сув сатэршинг 
пасайиши сув баланси элементларининг киймагларига х;ам 
кескин таъсир курсатди: 1911-1960 йилларда денгиз сатх^ 
уртача 53,04 метрни ташкил этиб, дарёлар денгизга куядиган 
сув микдори 56 км3, денгиз юзасига ёгган атмосфера ёгинлари
181


мицдори эса 9,1 км3 га тенг булган. Сарфланиш, яъни ч и р м эса, 
асосан, бугланишдан иборат булиб, шу даврда уртача 66,1 км1' 
ни ташкил этган. Шу давр ичида сув балансида салбий фарц 
к,айд этилган: денгиз хдр йили 1км3 дан, 1911-1960 йиллар 
давомида 50 км3 х;ажмдаги сувни йуцотган. Дозирги кунда Орол 
денгизи 3 булакка булинган: биринчиси - кичик ва саёз 
Шимолий щ ем и (шурлиги - 8-13г/л); иккинчиси - нисбатан 
каттарок; майдонга эга булган ва саёз Ш аркай щ ем и (шурлиги
- 69-72 г/л ); учинчиси - энг чукур щеобланган Гарбий щ еми 
(шурлиги - 68-69 г /л ) 120.
Денгиз чул мингак;асида жойлашганидан унинг юзасидан 
х;ар йили 1 метр цалинликдаги сув бугланган. Утган аернинг 
бошларидан сув сатхд пасая бошлаган. Тахдиллар тасдикдай- 
дики, 1911-1960-йиллар давомида Орол денгизига дарёлардан 
ёмгир ва к,ор ёгини билан бирга бир йилда, уртача 65 куб, км сув 
келиб гурган, сув юзасидан эса 66,10 куб, км сув бугланган. 
Шундай к,илиб, х;ар йили денгиз 1 куб км 50 йил давомида эса 50 
куб, км сувни йук;отган. Сув сатхд, айницеа, утган аернинг 60- 
йилларидан б о шла б сугориладиган экин майдонларининг 
кенгайтирилиши, Амударё ва Сирдарё сувларининг сугоришга 
ишлатилиши туфайли кескин камая бошлаган. Утган 40 йилдан 
купрок, вак;т давомида Орол денгизининг майдони деярли 4 
марта, сув сатзщ 1,8 марта, ундаги сув х;ажми 9 мартага я р н
камайди. Денгиз сувининг шурланиши 9-10 г /л дан 70-84 г /л
гача ортди. Дозирги кунда денгиз чукурлигининг камайиши 
йилига 80-110 см ни ташкил этади. Утган 40 йил мобайнида 
кдргок; чизиги 80-100 км пасайган. Бунинг ощбатида 4,5 млн 
гектардан ошикрок, денгиз туби очилиб к,олди. Унинг саёз 
кичик Шимолий щемининг суви кучеиз минераллашган (8-13 
г/л ), бирмунча каттарок; саёз Ш аркай щ ем и анча кучли 
шурланган (68-72 г /л ) 121.
120 Орол денгизи http://w w w .ntsom z.ru/projects/eco/econew s_271108_beta
121 О рол денгизининг дозирги холаги
https://enc.for.uz/w /m dex.php?title=O rol_dengizi& action=edit& section=5
182


Орол денгизи асосан Амударё ва Сирдарёдан сув олади. 
( !унги йилларда Сирдарё суви сув омборларини тулдиришга ва 
сугоршнга фойдаланилиши туфайли Орол денгизига етиб 
(юрмайдиган булди. Амударё ва унинг ирмокдарида сув 
омборлари ьурилиб, куп микдордаги сув каналлар орк,али экин 
далаларига оциза бошланди. Бунинг оцибатида Зарафшон, 
С 
!урхондарс, К,ашк;адарё ва Амударёга етиб бормайдиган булиб 
цолди. Дозирги даврда Амударёдан сув оладиган каналларнинг 
умумий узунлиги 170 минг км дан, сув омборлари сони 50 тадан 
ошиб кетди. Уларнинг сув сигими 16-17 млд кубокилометрни 
ташкил этади.
Сув захираларидан ноурин фойдаланиш - Амударёнинг 
юк;ори ва урта оцимларидаги худудларда сизот сувларининг 
кутарилиб, туггрокдаги намлик бугланишининг кучайиши ва 
бунинг окуибатида тупрокдарнинг шурланишининг ортишига 
олиб келди. Оролбуйи худудларида эса сизот сувлари юзаси 
насайиб, эр юзаси шурх;ок ту прок, билан цоплана бошлади.
Орол денгизи сув сатх^шинг пасайиши билан кдргок, чизиги 
L00 км дан ортикрок, орцагачекинди. Денгиз туби ёш Оролкум 
чули пайдо булди. Шундай ьуялиб, Амударё ва Сирдарё сувидан 
ноурин фойдаланиш 20 аср охирида 3 млн дан купрок, ащли 
яшайдиган худудда, “Орол фожиаси" деб аталгаи глобал 
экологик хдлокатни шакиллантирди.
Орол денгизи урнида пайдо булган Оролкум майда туз ва 
тупрок; заррачалари билан к;опланган. Шамол эсганида туз ва 
тупрок; заррачаларидан иборат чанг х;авога кутарилиб, узок; 
масофаларга тарк;алади. Айрим маьлумотларга Караганда, 
К,орак,алпогистон Республикасидаги сугориладиган майдон- 
ларнинг х,ар гектарига бир йил давомида 250 кг, айрим 
худудларда 500 кг. гача тузли чанг ёгилади. Куриган денгиз 
тубидан бир йил давомида 15 млн. дан 75 млн. тоннагача чанг 
кутарилиши мумкин. Тузли чанг туфонларнинг кенглиги 40 км 
га; узунлиги 400 км га этади. Тузли чанг Оролкумдан унлаб, 
х;атто юзлаб км масофага таркдлиб, табиий утлокдар, 
вохдлардаги экинлар, боглар, шах;арлар ва к^пплокдар устига
183


ёгилади. Орол чанги, датто Тянь-шан ва Помир тогларм 
чукдкларидаги музликларга дам егиб бориб, у ер д а т
музликларнинг эришини тезлаштириб юборган122.
Чулланиш ва шурланишнинг тезлашуви одибатида сунп 
и 
йилларда 50 минг гектарга я р н экин майдони цишлоц 
хужалигида фойдаланишга яродсиз булиб долди. Нодулай 
экологик вазият дишлод хужалик экинлари х,осилиии ва чорпд 
мадсулотлари етиштиришнинг кескин камайишига олиб келди.
Орол денгизининг дурий бошлаши идлимга дам таъсир 
курсатди, Икдим янада континенталлашиб, дишди дарорат 
уртача икки градусга насайди, ёзги дарорат эса икки градусга 
кутарилди. Бунинг натижасида совуд кунлар эрта туши б, 
экинларнинг пишиб етилиши кечика бошлади. Оролбуйи 
дудудида вужудга келган экологик танглик адоли саломат- 
лигига дам таъсир курсата бошлади. Адоли уртасида юрак-дон 
томир, ошдозон- ичак, нафас олиш органлари касалликлари 
(унка сили, астма, бронхит) кунайди. Худудда камдонлик 
касаллиги 60 йилларга нисбатан деярлик 20 марта ошганлиги 
кузатилган.
Экологик танглик Оролбуйи табиати, усимликлар ва 
дайвонот дунёсига дам катта зиён етказди. Сув захирала-рининг 
камайиши ва шурланиши натижасида яйловларда чорва учун 
озид буладиган усимликлар тури ва сифати камайиб, утлокдар 
майдони деярлик уч мартага дисдарди. Амударё ва Сирдарё 
сувининг 
камайиши, 
сув 
тошдинларининг 
булмаслиги, 
дарёларнинг сув босадиган циргодларида ястаниб ётадиган 
гудайлардаги хилма-хил усимликларнинг кури б, йуд булиб 
кетишига олиб келди. Уларнинг урнини дургодчиликка 
чидамли юлгун, шувод каби чул усимликлари эгалламодда. 
Тудайларнинг 
йудолиши 
куплаб 
усимлик 
ва 
дайвон 
турларининг дирилиб кетишига сабаб булди. Утган 20 аернинг 
иккинчи ярмида Амударёнинх- дуйи дисмидаги тудайларнинг 
бузилиши билан бу жойлардан йулбарс, бухоро бугуси йудолиб
ш О рол буйи дудудининг экологик муаммолари.
https://enc.for.uz/w /index.php?title=O rol_dengizi& action=edit& section=6
184


кетди. Жанубий Оролбуйидаги 60 дан ортик; кушлардан 10 га 
ицин тури йуколиб бораётгани ва 42 туридан ортиги ноёб турга 
ййланаётгани ^акикатдир. Шурланишнинг кескин ортииш 
туфайли Орол денгизи тобора улик денгизга айланиб 
(юрмокда. Орол денгизи ва Оролбуйида сув х;авзаларда 
таркалган 28 тур баликлардан 12 тури, жумладан Амударё 
куракбурун, Орол муйловдори йуколиб кетаётган ва ноёб 
турларга киритилган123.
Хоразм вилояти маркази Урганч шахрида Орол денгизи 
муаммосига багишланган "Орол денгизи минтакасидаги 
зкологик о фат окибагларини юмшатиш буйича хдмкорликни 
ривожлантириш" мавзусида халкаро анжуман иштирокчилари 
олдидаги видеоконференция оркали чик,ишида БМ Т Бош 
котиби Пан Ги Мун халкаро донорларни экологик муаммо 
окибатларини бартараф этишга чакирган. БМ Т Бош котиби 
конференцияда сузлаб, таъкидладики, "Бугун Орол денгизи 
Куриб колиш ёкасига келиб калган ва бу йукогиш нафакат 
Узбекистондаги, 
балки 
унинг 
атрофидаги 
миллионлаб 
инсонларнинг хдётига таъсир курсатади. Орол денгизи куриб 
колишининг асосий сабаби сув ресурсларидан номутаносиб 
ф ой даланишдир".124
БМ Т Бош котиби Пан Ги Мун 2010 йил апрелида Орол 
денгизининг куриб калган худудини бориб курган эди. 
Анжуман иштирокчиларига мурожаатида Узбеки стон биринчи 
Президенти Ислом Каримов, Марказий Осиё республикалари 
1993 йилда ташкил этган Оролни куткариш халкаро 
жамгармаси денгиз ва Оролбуйи муаммоларини х,ал килишга 2 
миллиард долладан зиёдмаблаг сарфланганини, лекин курилган 
чораларга карамасдан, "Минг афсуски, бугунги кунда Орол
123 Оролбуйи худудининг экологик муаммолари
https://enc.for.uz/w /index.php?title=O roldengizi& action=edit& section=6
124БМ Т БО Ш котиби халкаро хдмжамиятни Оролни цугцаришга чацирди.. 
h ttp s: / /  www.bbc. co m /u zb ek / Uzbekistan/2 0 1 4 /1 0 /1 4 1 029__aral_conference
185


денгизини гулик, к,айта тиклаш имкони йук;лиги гобора аён 
булиб бормокда", деб таъкидлаган.125
2018 
йилда Узбекистон Республикаси Президента Ш. М. 
Мирзиёевнинг Оролбуйига сафари давомида муаммонинг 
ечимига к;аратилган аник; чоралар ишлаб чик^лди. 2018 йил 
кузи ва 2019 йил бадорида 500 минг гектар майдонда яшиллик 
барпо этилди. 2020 йилда бу курсаткични 700 минг гектарга 
етказилади. 
Янги 
ривожланиш 
босщчида 
экологик 
мувозанатни тиклашага к,аратилган ишларнинг самарадорлиги 
туфайли, Орол денгизи куриган тубида, утган 40 йилда урмон 
барпо этишнинг 400 минг гектар ободонлаштирилган. Бир 
йилда эса 500 минг гектар урмонзор барпо этилди126.
Оролни “тулдириш”, уни “ортга к,айтариш” йуналишида 
бир к;атор таклифлар, тахминлар мавжуд. Биринчиси, сув билан 
тулдириш. Бунинг учун Россиядаги дарё узанини боищариб, 
оролга олиб келиш режаси мавжуд. Бунинг учун 25 йил 
давомида дар йили 600 миллион доллар сарфлаш керак. Бунинг 
хдм имкони йук;. Иккинчидан; Орол денгизи тубида “яшил 
худуд” барпо этишдан иборатдир. Асосий ишлар доирасида 
саксовулзор барпо этиш, к,апдим, юлгунни купайтириш билан 
бирга, янги усимликлар х;ам синаб курилмовда. Мак;сад 
келажакда Оролни утлар билан к;оплаш, чорва учун озук,а 
етиштирши. Олимларнинг умумий хулоса-сига кура Оролни 
илгари долатига к,айтариш имконияти йук,. Фацат яшил к,оплама 
билан унинг куриган тубидан салбий ок;ибатларни бартараф 
этиш мумкин127. Орол денгизининг куриб бориши ва унинг 
урнида задарли, йирик туз майдон-ларининг вужудга кслиши, 
нафак;ат Узбекистон, балки бутун Марказий Осиё давлатлари 
учун йилдан-йилга катта муаммоларни келтириб чик,армокда.
125 БМ Т БО Ш котиби халцаро дамжамиятни Оролни к,угк,аришга чацирди. 
https://w w w .bbc.com /uzbek/uzbekistan/2014/10/141029 aral_conference
126 

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling