Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

3.3. И нсон экологиясининг ижтимоий 
жараёнлар билан богликдиги
Инсоннинг ижтимоий хдёти, жамият аъзолари орасидаги 
алок;алардан иборат булган муносабатларни уз ичига олади, 
яъни оиладан бошланган, психологик, маданий, ижгимоий- 
ик,тисодий жараёнлардан ташкил топган. Ижтимоий омил- 
ларнинг инсон саломатлигига таъсири зурикцшни келтириб 
чицаради ва шахснинг саломатлиги ёмонлашувидаги асосий 
сабабдир. Шу билан биргаликда, ижтимоий муносабатларнинг 
камайиши х;ам, жиддий касалликларни келтириб чик;аради. Шу 
муносабат билан этник экологик жараёнлар, инсонннинг 
муайян худудда ва кулай рухдй вазиятда яшаши мухдм адамият 
касб этади. 
Этник экология мустакдл фан сифатида, 
этнография ва инсон экологияси оралигидаги муаммоларни 
тадкдк; кдлади.
Этник экология инсоннинг узига хос хусусиятларини ва 
ижтимоий биологик мавжудот сифатида урганади, унинг этно 
популяцион гурух; сифатида шаклланиш к;онуниятларини 
тахдил кдлади. Шу билан бирга, этник экология инсоннинг 
муайян маданий жараёнларга богликдигини таджик; к;илиб, 
яшаш жойидаги шароитга мослашувчанлигига эътибор беради. 
Ушбу жараёнда инсоннинг хужалик фаолияти унинг хдётини 
таъминлайди шу билан биргаликда, табиатга, атроф-мухдтга 
таъсирини белгилайди. Этно экология томонидан тахдил 
цилинадиган муаммоларнинг марказида этнослар тарихий 
тарак^иёти масаласи туради. Шунингдек, ушбу жараёнда 
экологик факгорлар ва уларнинг эволюцияси мухдм ах;амият
117 Уз бекистон ёшлар иттифоци учун 2018 йил к,анчллик самарали булди ? 
h ttp s :// www.xabar.uz/jamiyat/ozbekiston-yosWar-ittifoqi-uchun
167


касб этади. Этно экология, этносни яъни, унинг маданияти, 
ишлаб 
чик;ариш 
фаолияти 
табиий 
ресурслардан 
фойдаланишини умумий таракдиёт динамикаси билан бирли- 
гида урганади. Муаммога бундай комплекс ёндашув, тахдиллар 
махсус тахдиллар методини кулланилишини талаб кдлдди. 
Бундай методлар мухдм бирликлар ва ички алок;аларнинг ягона 
тизимини 
асосий, 
функционал 
дар акаглар пинг 
модел- 
лаштирилишини так;озо этади. Ишлаб чицариш мазмуни ва 
демографик жараёнларнинг, атроф-мухитнинг к,андай ресурс- 
ларга эга эканлигини бах;олашни хдм илгари суради. Бундай 
жараён хужалик юритиш ва маданий жараёнларнинг турли 
тарихий шаклларини так;к,ослаш, характерлаш имкониятини 
яратади. Этно экологиянинг асосий терминлари, яъни ижти­
моий, ик,тисодий х^ётни таъминлаш ва адаптациядир. Инсон 
хдётини таъминлаш терминининг мазмунига унинг овк,ат- 
ланиши, яшаши, ижтимоий, идтисодий х;аёти учун зарур булг ан 
воситалардан фойдаланиш жараёни киради. Мамлака-тимиз 
олимлари 
тадаик;отларида 
хдётни 
таъминлаш 
тизими 
тушунчаси ишлаб чик;ариш, демографик тизимлар, инсоннинг 
худудларда жойлашиши, мехдат кооперацияси каби мухдм 
жщатларнинг узаро комплекс богликдигини талаб щлади. 
Ушбу жараён инсон ижтимоий хулк^нинг экологик жих;атлари 
билан боглик; булиб, инсоният жамиятига муайян худуддаги 
ресурслардан фойдаланиш имкониятини яратади. 
Этно 
экологиянинг яна бир мухдм хусусияти бу, х;аёт таъмино- 
тининг маданияти этнос маданиятининг алох^да компо- 
нентидир. Бу жараён моддий ва маданий маданиятнинг х;амма 
элементларидан 
ташкил топади. Ушбу элементлар, уз 
навбатида, инсонлар хдётини таъминлайди, яъни яшаш жойи, 
кийим, овкдт ва бопщалар. Хдётни таъминлаш тизимлари ва 
маданияти аналитик категориялар сифатида намоён булади. 
Дар иккала гушунчанинг умумлашган мазмуни сифатида агроф- 
мухцтдан фойдаланиш терминини куллаш мумкин, ушбу 
термин 
инсоннинг 
табиий 
ресурслардан 
фойдаланиш 
имкониятларини англатади. Инсон х;аётини таъминланиши
168


тушунчаси 
этно 
экологиянинг 
асосини ташкил кдлса, 
адаптация термини инсон маданиятининг динамиксини 
англатади. Ш у жидатдан олиб Караганда, этник маданият 
мс) слашувчанликнинг, яъни адаптациянинг аник; шаклларини 
узида нфода кдлади ва тарихий жараёнларда намоён булади. 
Шу муносабат билан инсоният босиб утган тарихий давр, унинг 
маданияти, 
даёти 
таъминланиши 
табиий 
ресурслардан 
фойдаланиши жидатларига эътибор бериши лозимлигини 
тадозо кдлади. Бундай ганлов мослашувчанлик стратегияси, 
деб номланади. Бу жараён фацат атроф-мудитнинг узига 
хослиги билан эмас, балки технологик тараддиёт даражаси, 
гуруднинг маданий цадриятлари, ташди таъсир ва жуда куп 
бошда омилларгадам боглид. Шунинг учун дам инсон 
экологиясида демографик ахборотлар мудим урин эгаллайди. 
Инсон экологияси, уз навбатида, инсон саломатлигига таъсир 
кдладиган сабаблар, омиллар инсоннинг даётдан кетиши 
сабабларини тадлил дилишга даракат кдлади ва инсон даётини 
узайтириш дадида тавсиялар беради. Шунинг учун дам 
демографик мазмундаги ахборотлар бундай тадлилларнинг 
асосий манбаи дисобланади. Инсон экологиясини урганишда 
демографик адлод мазмунини таддид кдлиш мудим адамият 
касб этади. Демографик ахлок, бир-бири билан боглик, булган 
даракатлар, муносабатлар тизимдан иборат булиб, инсон 
жамиятидаги 
демографик долатни 
сакдаш ва узгариш 
жараёнларидан иборатдир. Демографик дулд адоли мигра- 
цияси жараёнларини уз ичига олади. Демографик хулдда 
одамларнинг уз саломатлигига муносабати мудим адамият касб 
этади. Таъкидлаш лозимки, адоли купайиш жараёнига ва 
оиласига яшаш, турмуш уз таъсири утказади. Ушбу жараёнда 
тугилиш мудим курсатгич дисобланади. Инсон экологиясида 
одамлар улимининг сабаблари дам урганилади. Олиб борилган 
тадкддотлар тасдидлайдики, дозирги найтда мамлакагимизда 
одамлар орасида улимнинг асосий сабабларини, юрак-дон 
томир касаллликлари, бахтсиз додисалар, онкологик касал- 
ликлар ташкил кдлади. Шунга дарамасдан, мамлака-тимизда
169


олиб борилган тизимли ижтимоий-ицтисодий сиёсат туфайли 
адоли сони мунтазам ошиб бормокда ва дозирги шароитда 
адолининг умумий сони 34 миллионни ташкил к,илади. Таъкид- 
лаш лозимки, демографик курсаткичларда адоли миграцияси 
мудим урин эгаллайди. Шу муносабат билан инсон эколо- 
гиясида одамларнинг яшаш шароити ва унинг сифати мудим 
адамият касб этади. Инсон даётининг сифати унинг яшаш 
шароити билан чамбарчас богликдир. Инсон даёти тушунчаси 
мазмунига комплекс ёндашиш зарур, яъни, унинг даётининг 
асосий томонларини урганиш зарур, буларга куйидагилар 
киради: меднат шароити, яшаш шароити, ижтимоий фаоллик, 
сиёсий жараёнлардаги иштироки, мада-нияти, узининг ва 
бошдаларнинг саломатлигига муносабати. Таъкидлаш лозим­
ки, инсон даётининг асосий мазмуни унинг соглигидир. 
Тадкдк;отлар орасида турмуш шароитини тадли-лига икки хил 
ёндашилган: соглом даёт тарзи ва носоглом хдёт тарзи. С оглом 
даёт тарзига куйидагилар киради. Мазмунли дам олиш, фаол 
х,аёт позиция си, уз ишидан мамнунлиги, жисмоний ва маънавий 
кулайлиги, юк,ори медицина фаоллиги, моддий мустакдллик, 
оилада психофизиологик яхши мухцти, жисмо-ний фаоллик.
Носоглом даёт дам олишдаги цийинчиликлар, ижтимоий 
сусткашлик, чарчаш, овцатланиш режимининг бузилиши, 
бузилган оилавий муносабатлар, спиртли ичмликлар суиисте- 
ъмол кдлиш, гиёдванд моддалар истеъмол кдлиш, тамаки чекиш 
шулар жумласидан. Адоли томонидан моддий ва маънавий 
имкониятларнинг истеъмоли муайян даражада жамиятда 
инсонлар 
х,аёти 
даражасини 
белгиловчи 
индикатор 
дисобланади. Даёт даражаси, яъни адолининг турмуш даражаси 
дар бир одамнинг фаолиятидаги сон ва сифат курсаткичларида 
уз аксини топади. Бу жарёнга адолининг реал даромади, озик;- 
овк;атни истеъмол кдлиш тизими, асосий истеъмол молларига 
куйиладиган нарх динамикаси киради. Ушбу жараён уй жой 
учун туланадиган коммунал туловлар, солщ туловлари, 
транспорт даражатларини дам уз ичига олади. Инсон даёт 
даражаси курсаткичларига ижтимоий туловлар, иш кунининг
170


длвомийлиги, 
уй 
жой 
шароити, 
мавжуд 
ижтимоий 
имкониятлардан фойдаланиш (дам олиш, туризм, спорт ва 
бошдалар) дам киради. Инсон даёт даражасини белгилашда 
истеъмол товар саватчаси асосий курсаткич дисобланади ва 
унга инсон учун зарур булган хизматлар ва унинг турмуш 
тароитини таъминлайдиган товарлар киради. Инсон турмуш 
даражаси тушунчаси кенг мазмунни уз ичига олиб, даёт сифат 
даражасини белгилайди. Ушбу жараён инсон даётининг 
мазмуни, унинг нима учун яшаётганлигини дам белгилаб 
беради. Ушбу тушунча орк;али инсоннинг ижтимоий ва 
индивидуал даёти мазмуни белгиланади. Инсон даёти сифати 
даражасига комплекс муаммо даражасида к;араш керак. 
Шунингдек, идтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маданий 
омиллар. 
Юк,орида 
келтирилган 
жараёнлар 
инсоннинг 
жамиятдаги урнини белгилайди.
Инсон экологияси одамлар турмуш шароитидаги салбий 
жараёнлар алкоголизм, наркомания, гамаки чекиш масалала- 
рини дам урганади. Инсон даётига зарарли одатлар унинг 
фаолиятига, саломатлигига салбий таъсир кдлади. Инсонда 
ижобий ва салбий хул»; куринишларининг шаклланишида 
ижтимоий мудит дам уз ролини уйнайди. Шунингдек, ушбу 
жараёнда инсон темперамента дам мудим адамият касб этади. 
Инсон фаолиятига наркомания зарарли таъсирини курсатади. 
Наркотиклар моддаларнинг муайян щ ем и согликци сакдаш 
тизимида дам фойдаланилади. Ушбу жараёнда баъзи ёшлар­
нинг мунтазам суръатда наркотикларни истеъмол кдлиши, 
уларда эмоционал бузилишларни вужудга келтиради. Баъзи 
долларда жиноят к,илишга, жамиятдаги к;онунларнинг бриш га 
сабаб булади. Шунингдек, инсон даётидаги салбий одатлар: 
алкоголизм, гиёдвандлик, тамаки чекиш зарари, одамнинг 
узини шахе сифатида англашига ёки согликда бевосита зарар 
етказадиган нарсалар диеобланади. Жамиятдаги мавжуд 
психологик, ижтимоий мудит, ёшлар одатларининг шаклла- 
нишига ижобий ёки салбий таъсир курсатиши мумкин. 
Шунингдек, бу жараёнда шахсият ва темперамент хусусият-
171


лари мухдм роль уйнайди. Таъкидлаш лозимки, деярли барча 
гиедванд моддалар (эфир эритувчиларидан танщари) тера- 
певтик воситалар сифатида игалатилади ва гиёхраидликка олиб 
келиши мумкин, яъни инсон танаси уларга одатланиб холади. 
Мутахассислар ёшларга хос булган гиёхвандлик ривож- 
ланишининг асосий сабабларини аникдадилар: латент хиссий 
бузукдикнинг намоён булиши, жавобгарлик оьдбатларидан 
хатъи назар, тез завк; олиш истаги, ижтимоий анъана ва 
Хонунларга зид равишда жиноий хатти-харакатлар содир 
кдлиш. Уз-узини даволашга уриниш ноорганик табиатдаги 
рухий касаллик (ижтимоий стресс, умидсизлик, хаётий манфа- 
атларнинг бузилиши, ^урк,ув ва хавотир, рухдй касалликнинг 
бошланиши).
Жамиятда мавжуд булган, муайян бир ижтимоий гуруеда 
“машхурлик” 
махсадида 
дори-дармонларни 
суиистеъмол 
кдлиш - “ижтимоий бефаркдик” деб аталадиган туйгу шакл- 
ланиши 
мумкин. 
Ёшларнинг 
алкоголь 
ичимликларини 
истеъмол кдлиши, турли ижтимоий ва маданий тадбирларда 
чекиш (дискотека, концерт ва бонщалар) натижасида. 
Юхоридаги омилларнинг хар бири фак,ат табиатга "харам" 
булган одамларда - к;урк,ок;, иродасиз, заиф иродали, осонгина 
шикастланадиган, бонща одамларга к,арам, жисмоний заиф, 
ахлокдй бек;арор ва х,оказоларга к;арамликни кслтириб 
чихариши мумкин. Наркомания билан огриган одамнинг 
танасида асаб тизимининг хужайралари уртасида маълумот 
узатиш 
жараёни 
бузилади. 
Олимлар 
аллацачон 
баъзи 
нейротрансмиттерлар маълум сезгилар, хис-туйгулар, хиссиёт- 
ларни келтириб чихариши мумкинлигини исбот-ладилар. 
Шундай кдлиб, наркотик моддалар сунъий яратилган кувонч, 
бахт ва мамнуният гормони хисобланади.
Тамаки чекиш, наркотик моддаларни истеъмол кдлиш, 
юрак-хон томирлари, кукрак цафасида жойлашган органлар 
касалликларини кучайтиради, пировард натижада ногиронлик 
пайдо булади. Чекиш репродуктив тизимга хам салбий таъсир 
кдлади. Чекишнинг одамга таъсири хар бир чекувчининг узига
172


хос хусусиятлари билан белгиланади. Чекишнинг таъсири 
зарарли, аммо улар куп йиллар утгач пайдо булади, шунинг учун 
бу салбий одат билан богликдик аник эмас. Бутунжах;он 
соглшрш сакдаш ташкилоти куйидагиларни таъкидлайди: 
чекувчилар орасида улим курсаткичи сигарет чекмайдиган- 
ларга нисбатан тахминан 30-50% га куп; сигарет чекадиганлар 
сонининг купайиши билан улим ^олатлари ошиб боради, 
шунингдек, ёшлигидачекишни бошлаган одамлар орасида улим 
юк;ори. Спиртли ичимликлар истеъмоли ва инсон саломатлиги 
бахтсиз х;одисалар, захдрланиш, жарохдтлар, асосан, эркакларда 
учрайди. Спиртли ичимликларни тез-тез истеъмол 
к
;
иаиш
билан турли органлар фаолиятининг бузи-лиши кузатилади
шундан кейин уларда анатомик узгаришлар пайдо булади. 
Опщозон шиллик, каватида к;он кетиши кузатилади, жигар ва 
буйрак тукималари узгаради, томирлар камрок, эластиклашади, 
нафас 
олиш 
органлари, 
гонадалар 
ва 
скелет тизими 
зарарланади.
Инсон экологиясида унинг эдгиёжлари к;ондирилиши 
мущм урин эгаллайди. Инсон эхд'иёжлари, асосан, олти 
тоифага булинади: биологик, психологик, этник, ижтимоий, 
мехмат, ик,тисодий. Такдим этилган тасниф баъзи олимлар 
томонидан эдгиёжларнинг алохдда турлари сифатида белги- 
ланган идеални х^собга олмайди. Атроф-мухдт нук,таи 
назаридан барча эдгиёжларни тугма ва сотиб олинганларга 
булиш фойдали булади. Тугма эхд'иёжларнинг аксарияги бир 
вактнинг узида барча одамлар учун зарур булган бошлангич, 
элементар эх^гиёжлар булиб, улар ижтимоий ташкилогга, 
жамиятнинг иктисодий ривожланиш даражасига ёки геогра­
фик, иркдй ва этник гурух^а жуда кам богликдир. Шундай 
щлиб, одамнинг кислородга булган эх^иёжи тугма, бошлан­
гич, моддий-енергия, тугридан-тугри, шошилинч ва окилона 
эзсгиёж булиб, у цатъий микдордаги ифодага эга. Бирламчи 
булгандан сунг, инсоният эдтиёжлари хилма-хил булган улкан 
дунё мавжуд. Уларнинг барчаси х;ам экологик ах;амиятга эга 
эмас. Келинг, фак;ат энг мущмларини куриб чикдйлик.
173


Биологик эдтиёжлар бирламчи биологик шаклларда эдтиёж 
тананинг ташди мудит да булган ва унинг даёти учун зарур 
булган нарсага булган эх^гиёжини дондиради. Биологик 
эдтиёжлар тананинг ички мудитининг доимийлигини таъмин­
лаш зарурати билан боглид. Улар томонидан дузгатилган 
фаолият дар доим асосий даётий жараёнларнинг мадбул 
даражасига, фойдали адаптив натижага эришишга даратилган. 
Ушбу фаолият ички мудит параметрлари мадбул даражадан 
четга чидданда ва унга эришилганда тухтаб долганда давом 
этади.
Замонавий одамда индивидуал ёки гуруд маконига гугма 
эдтиёж сезиларли даражада камаяди. Бу даётни дуллаб- 
дувватлайдиган тадбирлар майдони дисдариши ва уйда яшашга 
мослашиши билан боглид. Одамлар зичлиги жуда катта фард 
дилади - дутбли ёки дургод зоналардаги энг паст курсат- 
кичлардан йирик шадарларда 1 км2 га ун минглаб одамларга 
дадар. Биноларда ёки жамоат транспортида одамлар янада 
гавжум шароитларга д о т берадилар. Бундай шароитда инсон 
атроф-мудитининг гигиеник тандидий курсаткичлари бир неча 
бор ортади. Максимал дулайликка булган эдтиёж, одамлар­
нинг даддан ташдари зичлиги ва номаълум алодаларнинг даддан 
ташдари кутарилишидан келиб чидадиган стресс долатидан 
димояланишини англатади. Турли темпераментлар билан 
табиатан бир киши одатда жуда фаол мавжудотдир. Унинг 
нормал физиологик долати учун маълум даражадаги фаоллик, 
восита фаолияти ва боглид ахборот одимини идрок дилиш 
талаб этилади. Даракатланиш ва жисмоний фаолият-нинг 
етишмаслиги, даддан ташдари даракатчанлик ёки тиним-сиз 
меднат касалликка олиб келади. Инсонни мажбурий жисмоний 
меднатдан дутдариш учун саноат цивилизациясига интилиш 
аста-секин енгил жисмоний меднатнинг ташкил дилинишига 
сабаб булади ва баъзи олимларнинг фикрига кура, инсон 
фаолиятга булган эдтиёж тобора купрод диссий ва ахборот 
эдтиёжлари содаларига утмодда. Агар жисмоний маданият ва 
спорт дисман, физиологик даражада мадсадли жисмоний
174


мехцатга булган э^гиёжнинг урнини босса, унда спорт 
намойишлари ва спорт мухлисларинингх^мдардлиги аллак,ачон 
рак;обатбардош фаолиятнинг такдидидир. Ушбу бузилган 
:щиёжга янги жавоблардан бири бу электрон уйинлар, 
"виртуалхдкдцат" технологияси ва бошк;алар. Умуман олганда, 
биринчи даражали хдётий эх^гиёжлар учун кераксиз булган 
касблар, фаолият урнини босадиган ва такдид кдлувчи нарсалар 
замонавий инсоннинг хатти -х^ракатлари да тобора ортиб 
бормокда. Таълим ва маданият томонидан киритилган турли 
этник, психологик, ижтимоий ва б о ища имтиёзлар, анъаналар, 
цоидалар биологик асосда белгиланади. Эх^гиёж-ларнинг пайдо 
булишининг 
психо физиологик 
механизмлари 
сезгиларга 
булган 
эхдиёжнинг 
биокимёвий 
корреляциялари 
баъзи 
маълумотларга кура, кушимча стимуляция зарурати одамнинг 
баъзи биокимёвий хусусиятлари билан белгиланиши мумкин. 
Шу билан бирга, тахдил усули сифатида корреляция сабаб- 
ок;ибат 
муносабатлари 
учун 
асос 
яратмаслигини 
х;ам 
унутмаслик керак. Асос сифатида, юк;орида санаб утилган 
биокимёвий хусусиятлар сезгирликни излашга к,аратилган 
хатти -х,ар акатлар натижасида пайдо булганлиги, х,озирги 
пайтда номаълум (эхд-имол ижтимоий) омилларнинг таъсири 
натижасида юзага келади. Ижтимоий-психологик ва ижти­
моий одтиёжлар ижтимоий эздгиёжлар инсоннинг боища 
одамлар билан узаро муносабатларини таъминлашга к,аратил- 
ган. Буларга, биринчи навбатда, оиладан бошлаб, биосоционал 
боглик; одамлар гурущга тегишли булиш зарурлиги киради. 
Бунинг ок,ибатлари к;уйидагилардан иборат: гурухципг бошк;а 
аъзолари билан алок;а урнатиш ва гурух, ичидаги муносабатлар 
иерархиясидаги урнини ва уларнинг ижтимоий мавк;еини 
аникдаш, оилани яратиш зарурати; маълум бир одамлар 
жамиятига хос булган хулк, ва маданият асосларини узлаш- 
гириш; этник келиб чициши хдцида хабардорлик; фаолиятнинг 
табиати ва ижтимоий мехцат так,симоти тизимидаги шахснинг 
мавк;еини белгиловчи куникмаларни эгаллаш; яшаш имконият- 
ларини танлащ эркинлигига булган эх^иёж - имтиёзларни олиш
175


в о сита си; эстетик ва интеллектуал эдгиёжлар; мартов ва далда, 
жамоат тан олиниши, ижтимоий обруга булган эдтиёж; 
шахснинг узи мансуб булган жамият билан фахрланиш 
кераклиги. Шу асосда соф ижтимоий эдгиёжлар аллак;ачон 
пайдо булади: маданий анъаналар, ахлок^ий меъёрлар ва 
одамлар уртасидаги алоца к;оидалари; уларнинг ижтимоий 
(давлат ва конституциявий) нормаларда, шахснинг ижтимоий- 
психологик эдтиёжларини кондирадиган ва унинг фук;аролик 
Хукукдари ва эркинликларига риоя этилишини кафолат- 
лайдиган цонунларда ва институтларда акс эттириш; маълум 
бир ижтимоий таргиб, ижтимоий тузилма, иерархия ва 
ташкилотнинг мавжудлиги; ижтимоий х^шоя; келажакка 
ишонч, узини тутиш ва фаолиятни дастурлаш к;обилияти. 
Баркамолликка эришиш учун эхдиёжлар психофизиологияда 
идеал эхд'иёжлар шахснинг ривожланиши учун биологик 
жихатдан аникданган асос сифатида куриб чи^илади. Бу гурух; 
Куйидагиларни уз ичига олади: 1) янгиликка булган эдгиёж; 2) 
компетенцияга булган эхд'иёж; 3) енгиб утиш зарурати. 
Янгиликка булган эх^гиёж кишининг йуналтирувчи-тадъдаот 
фаолияти асосида ётади ва унга атрофдаги оламни фаол билиш 
имкониятини беради. Иккала омил омиллари ушбу эх^иёжни 
актуаллаштириш билан боглик;: фаол стимуляция етишмов- 
чилиги, бу янги стимулларни (мураккаб ва узгарувчан) 
к,идиришни талаб кдлади ва бизни ноаникдикни камайтириш 
йулларини излашга мажбур кдлади. Инсон эхд-иёжлари 
сох,асини тавсифлашда, баъзида ахборотга булган эхд'иёж 
эх^гиёжнинг алох^гда гури сифатида ажратилади, бу "сезгир 
очлик" эмас, балки турли стимуляцияларга булган эх^иёждир. 
Ахборотга булган эдгиёждан к,оник^маслик нафак;ат одамнинг 
акдий мувозанатида, балки унинг танасининг хдётий фаолия- 
тида х,ам бузилишларга олиб келиши мумкин. Масалан, тулик; 
сезги изоляцияси буйича тажрибаларда, соглом одам махсус 
х;олатга ботирилади, бу эса уни х;ар хил х,олатлар (акустик, 
визуал, сезгир ва х;оказо) нинг хцссий стимулларидан деярли 
бутунлай ажратишга имкон беради. Бир мунча вак;т утгач (бу
176


ц.ф бир киши учун х,ар хил), одамлар рудий безовталикни (тана 
сезгиларининг 
йуцолипш, 
галюцина-циялар) 
бошдан 
кечирадилар, бу асаб бузилишига олиб келиши мумкин. Аммо 
urap бир хил стимул ритмик эмас, балки тасодифий тартибда 
такдим этилса, 
одамнинг умумий долати яхшиланади. 
1’агбатлантириш параметрлари узгаришсиз к,олганда, ноаник,- 
лик ладзаси ва маълум бир маънога ёки маълумотга эта булган 
прогноз кдлиш имконияти пайдо булади. Бу инсоннинг рухртй 
Холатини нормаллаштиришга ёрдам беради. Шундай кдлиб, 
ахборотга булган эхтиёж, идеал эх^иёжларга тегишли булса хдм, 
инсон учун растай адамиятга эгадир.
Инсон экологиясининг мудим хусусиятларидан бири, 
унинг бутун умри давомида, муайян тусидларни бартараф 
этишга, ёки уларни х,ал цилишга булган даракатидир. Бундай 
х;аракат шаклларидан бири таълим олишга, мустадил удишга 
булган даракатидир. Укдшнинг табиий шартларидан бири, бу 
инсонни билимли дилишга, мутахассислик, касб эгаллашга 
йуналтиришидан иборат. Бундай интилиш, шу даракатни тулик; 
бажарилгунга дадар такрорлаш истагида намоён булади ва ёш 
болаларнинг хатти-даракатларидан бошланади ва таълимнинг 
барча 
бугинларида 
давом 
этади.. 
Ушбу 
эдгиёжнинг 
мослашувчан маъноси аник;: унинг донидиши инструментал 
мадорагни узлаштириш учун замин яратади. Инсоннинг енгиш 
зарурати дадидий тусид мавжуд булганда юзага келади ва одам 
бу тусидни енгиб утишга булган истаги билан белгиланади. 
Эволюцион физиология нудтаи назаридан, санаб утилган 
ижтимоий ва идеал эдтиёжлар инсоннинг мотивацион-эдтиёж 
содасида уз ифодасини топиши керак. Шахсий ривожланиш 
жараёнида асосий эдтиёжлар ижтимоий-лашади, шахсий 
контекстга киритилади ва фаолиятнинг мотивига айланиб, 
сифат жидатидан янги таркибга эга булади. Аммо инсонда 
мавжуд булган дар бир эдгиёжини дар хил йуллар билан 
дондириш мумкин. Ушбу усуллар севги, мулойимлик, адолат, 
мустак,иллик ва дадидатга интилишда, нафратда, садизмда,
177


бузгунчиликда, яратувчанлик, ташкилот-чилик фаолиятида 
намоён булади.
Ик,тисодий зхдиёжлар биологик ва ижтимоий эдтаёжларни 
моддий куллаб-кувватлаш турли истеъмол усуллари ёрдамида 
амалга огаирилади, уларнинг асосий кдсми (хизматлар х^м) 
сузнинг кенг маъносида товарлардир. Шахсий эх^гиёжлар ва 
турли товарлар ва хизматлар йигиндиси асосида бирламчи 
эхд’иёжлар 
билан 
бир 
кдторда 
иккиламчи, 
ихтиёрий 
эхд’иёжларнинг иккинчи даражали сох;аси вужудга келади. 
Замонавий 
инсоннинг 
асосий 
эхдиёжларшш 
моддий 
таъминоти озик;-овк;ат ва асосий э^гисжлар таркибига нисбатан 
турли 
моддалар, 
материаллар 
ва 
энергияни 
истеъмол 
Килишнинг сезиларли даражада купайиши билан боглик,. 
Маданиятли инсон учун иссикдик ва фазовий кулайлик, 
шунингдек, озик,-овк;ат мах,сулотлари ва кулайлик восита- 
ларини ишлаб чик;ариш учун минимал энергия исгеъмоли хдм 
ознк,-овк;ат энергиясига нисбатан кагтарок,дир. Иккиламчи 
эздгиёжлар, бирламчи эх^иёжлардан устун булганлиги сабабли, 
харажатларни бир неча баравар оширади. Иккиламчи нарса- 
ларга одамларнинг урф-одатлари ва шахсий диди ва мойиллиги 
асосида моддий х;аётни танлаш имкони тугилганда пайдо 
буладиган муайян нарсалар ва шароитлар киради. Бир хил 
микдордаги тулик; озуцавий моддаларни озик,-овк;атдан олиш 
мумкин, уларнинг нархи туб дан фарккилади (масалан, урмонда 
тупланган кузщорин, ёнгок, резаворлар, утлар, дарёга тутиб 
олинган балик; нархини, ресторандаги ширин кечки овкат 
билан солиштиринг). Пахтадан ясалган пиджак ва шашка 
пальтоси билан тенг иссикдик кулайлигига эришиш мумкин. 
Саройларнинг кулбаларга нисбатан нисбий афзаллик-лари 
аллацачон маълум булган. Ушбу мисоллардаги фарклар фацат 
иккинчи даражали эхд'иёжлар билан боглик;. Бирламчи ва 
иккиламчи материал эх^гиёжлари ургасидаги чегара унчалик 
аник, эмас. Юк,оридаги микдорий чеклов бу эрда булиши 
мумкин: асосий эхдиёжлар чекланган (сиз нафас ололмайсиз, 
овкдтланолмайсиз, истаганингизча истеъмол кила олмайсиз),
178


иккиламчи эдгиёжлар, айницса, товарлар томонидан цондири- 
ладиган эдгиёжлар чексиздир. Айнан шу хусусият замонавий 
ицтисодиёт деярли фак;ат иккиламчи эдгиёжлар сохдси 
\исобидан ривожланиб бориши ва ушбу сохднинг кенгайи- 
шини рагбатлантирувчи хдр томонлама - маркетингнинг барча 
арсеналлари ёрдамида эдгиёжлар ва товарлар ассортимен­
т н а я иборат булади.
Моддий ёрдам нафак;ат моддий - энергия, балки ахборот, 
ижтимоий-психологик ва ижтимоий эдгиёжларни цондириш 
учун керак, уларнинг аксарияти иккинчи даражали. Замонавий 
бозор s;ap хил тузилмалар ва улардан келиб чицадиган барцарор 
талаб: зуравонлик сохдлари, жумладан, к;урол ишлаб чик;ариш, 
базавий завк; (алкоголь, гиёхванд моддалар, кдмор уйинлари, 
парфюмерия, поп мусик;аси), шахсий устунлик хусусиятлари ва 
бопщалар. Шахсий обрунинг эдгиёжларидан фойдаланган 
Холда, урнини босувчи ва сохта эдгиёжлар сох;аси хдр 
томонлама рагбаглантирилиб, одамнинг бах;олашини "булиш"- 
"куринишга" 
к;арашга, 
яъни 
"куринишга", 
яъни, 
ички 
хусусиятлардан ташьд хусусиятларга, инсон томонидан 
тайинланган нарсаларга. Турли сохта ва зарарли эхд'иёжлар 
фак;ат иккиламчи эдгиёжлар 
сох;асида вужудга келади. 
Жамиятнинг бир к,исми царшилик курсатишига царамай, 
уларнинг эдгиёжлар таркибидаги улуши аста-секин усиб 
бормокда, чунки бу куп жих;атдан талаб ва таклифнинг узаро 
боглицлигига боглиедир. Бундан фаркди уларок^ х,айвонлар 
инстинкти популяцияга ёки турларга зарар этказиши мумкин 
булган эдгиёжлар ва хулк;-атвор узгаришини бутунлай бекор 
кдлади ва шу нук;таи назардан, улар объектив хусусиятга эгадир. 
Фак;ат кучли супра-инстинктив мотивацияга эга булган одам 
купинча иррационал эдгиёжларга эга ва объектив иррационал 
равишда, яъни асоссиз хатти-х;аракатлар. Бу одамларнинг 
ик;тисодий эдгиёжлари уртасидаги тобора кучайиб бораётган 
к,арама-к;аршиликларга нисбатан купрок; кулланилади.

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling