Mövzu föVQƏlada hallarda müLKİ MÜdafiƏNİn rolu və VƏZİFƏLƏRİ

Mövzu:5 Zədələnmə ocaqlarının xarakteristikası Plan:

1. 
   Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu.
   
2. 
   Zədələnmə ocaqlarının yaranma səbəbləri.
   
3. 
   Nüvə silahı istifadə ediləndə yaranan radiasiya ocağının xarakteristikası.
   
4. 
   Kimyəvi silah işlədiləndə yaranan ocağın xarakteristikası.
   
5. 
   Bakterioloji ocaqlarin xarakteristikası.
   

Sual 1. Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu.

Bu qanun radioaktiv şüa mənbələri sahəsində qəzasız fəaliyyətin, əhalinin radiasiya təhlükəsindən qorunması və sağlamlığının mühafizə edilməsinin hüquqi əsaslarını müəyyən edir.
Bu qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar:

1. 
   Radioaktiv maddə - kənar (xarici) təsir olmadan atom nüvəsinin çevrimləsi nəticəsində ionlaşdırıcı şüa buraxan izotoplar (atomlar);
   
2. 
   Ionlaşdırıcı şüalanma – radioaktiv çerilmələr və nüvə parçalanması zamanı ətraf mühitlə qarşılıqlı təsir nəticəsində maddədə müxtəlif işarəli ionlar yarada bilən şüalar;
   
3. 
   Radioaktiv maddələrin aktivliyi – radioaktiv maddənin nüvə parçalanma sürətini xarakterizə edən, vahid zamanda baş verən parçalanmaların sayı vahid – Bekkereldir (Bk), küridir (Ku);
   
4. 
   Zivert (zv) - ekvivalent dozanın güc vahidi olub, 1 kq maddənin 1 saniyədə udduğu enerji;
   
5. 
   Rentgen - rentgen və qamma şüalarınm şüalanma doza vahidi olub, normal şəraitdə 1 sm havada yaratdığı elektrik yükünün miqdarı;
   
6. 
   Radioaktivliyə nəzarət - radiasiya təhlükəsizliyi, radioaktiv maddələr və digər ionlaşdırıcı şüa mənbələrinə aid əsas sanitariya qaydaları və normalarına riayət olunması;
   
7. 
   Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi (bundan sonra radiasiya təhlükəsizliyi) - indiki və gələcək nəsillərin sağlamlığının ionlaşdırıcı şüalanmalarını zərərli təsirindən qorunması;
   
8. 
   Təbii radiasiya fonu - kosmik şüalanmaların və təbii radionuklidlərin torpaqda, suda, havada, biosferanın digər elementlərində, qida maddələrində, habeb insan orqanizmində təbii yaratdığı şüalanma dozası;
   
9. 
   Texnogen dəyişdirilmiş radiasiya fonu - insan fəaliyyəti nəticəsində təbii radiasiya fonunun dəyişdirilməsi;
   
10. 
    Yol verilən doza - insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarmın radio- həssaslığını nəzərə almaqla şüalanmanın gələcəkdə orqanizmdə mənfi nəticələr törətməsi ehtimalının inkar olunmasını təsdiqləyən təqvim ili ərzində ionlaşdırıcı şüalanmanm dozası;
    
11. 
    sanitar-mühafizə zonası - ionlaşdırıcı şüalanma mənbəyi ətrafında mənbənin normal istismarı şəraitində əhalinin effektiv (normal) şüalanma normasmdan yüksək dozalı ərazi;
    
12. 
    müşahidə zonası sanitar-mühafızə zonasının hüdudları xaricində radiasiya nəzarəti aparılan ərazi;
    
13. 
    işçi - bilavasitə ionlaşdırıcı şüa mənbələri ilə daimi və ya müvəqqəti işləyən şəxs;
    
14. 
    radiasiya qəzası - texniki qurğuların nasazlığı, işçilərin (personalın) səhvi, təbii fəlakətlər və digər səbəblərdən ionlaşdırıcı şüa mənbələri üzərində idarəetmənin itirilməsi nəticəsində insanların müəyyən olunmuş normadan artıq şüalanmasma və ya ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsinə gətirən qəzalar.
    

Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində hüquqi tənzimləmə
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində hüquqi tənzimləmə. Bu Qanun ilə Azərbaycan Respublikasmm digər normativ hüquqi aktları ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasının qanunları və digər normativ hüquqi akt-ları radiasiya təhlükəsizliyinə və onun bu Qanunla müəyyən edilmiş təmina-tına olan tələbatının səviyyəsini azalda bilməz.
Radiasiya təhlükəsizüyi sahəsində Azərbaycan Respublikasınm qoşul-duğu beynəlxalq müqavilələrin nozərdə tutduğu qaydalar Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin mövcud müddəalarından fərqlidirsə, onda beynəlxalq müqavibbrin qaydaları tətbiq olunur.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasının əsas prinsipləri
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasının əsas prinsipləri aşağıda-kılardır: normalaşdırma prinsipi - əhalinin bütün ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrirıdən aldığı fərdi dozanın miqdarının yol verilən dozadan yüksək olmaması; əsaslandırma prinsipi - ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə zamanı insan və cəmiyyətə veriləcək fayda təbii radiasiya fonuna əlavə olunan şüalanma dozası nəticəsində yarana bilən zərərin riskindən artıq olmadıqda, belə istifadə ilə bağlı bütün fəaliyyət növlərinin qadağan olunması;
Optimallaşdırma prinsipi - ionlaşdırıcı şüa mənbəbrinin istifadəsi zamanı iqlisadi və sosial amillər nəzərə alınmaqla fərdi şüalanma dozasınm və şüalanmaya məruz qalan şəxslərin sayının mümkün qədər aşağı səviyyədə saxlanılması.
Radiasiya qəzası zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında aşağıdakılar əsas götürülməlidir:
Radiasiya qəzasının nəticələrini ləğv etmək üçün nəzərdə tutulan tədbirlər zərərdən çox fayda verməlidir;
Radiasiya qəzasının nəticələrinin ləğvi üzrə fəaliyyətin növləri və miqyası ionlaşdırıcı şüalanma dozasmın maksimum azalmasını təmin etməlidir.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi.

1. 
   Radiasiya təblükəsizliyinir) təmin edilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:
   
2. 
   Təşkilati-hüquqi, mühəndis-texniki, sanitariya-gigiyena, tibbi-profilaktik, təlimat və təhsil xarakterli tədbirlər kompleksinin;
   
3. 
   Dövlət və yerli özünüidarə orqanları, ictimai birliklər, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən radiasiya təhlükəsizliyi sahəsində qayda, norma və normativlərə əməl olunma tədbirlərinin;
   
4. 
   Rradiasiya qəzası nəticəsindo şüalanmaya məruz qalmış əhaliyə kömək göstərilməsinin təşkili və ona nəzarət;
   
5. 
   Radiasiya qəzası nəticəsində radioaktiv çirklənməyə məruz qalmış ərazilərdə təbii qoruqların - nadir bitki və heyvan növlərinin mühafızəsi üçün tədbirlər görülməsi;
   
6. 
   Strateji nüvə raateriallarının, radioaktiv maddələrin və digər ionlaşdırıcı şüa mənbələrinin idxal və ixracının, onların tranzit ötürülməsinin, ölkə ərazisində daşınmasının tənzimlənməsi və fəaliyyət növlərinə nəzarətin həyata keçirilməsi;
   
7. 
   Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq əməkdaşhğımn həyata keçirilməsi və beynəlxalq müqavilələr üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi.
   

Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyət və vəzifələri.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində tədbirbri həyata keçirmək üçün dövlət proqramları, о cümlədən ərazi (regional) proqramlar hazırlanır.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsi tədbirlərinin maliyyənləşdirilməsi dövlət büdcəsinin vəsaiti və qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər mənbələr hesabına həyata keçirilir.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövbt normalaş-dırılması. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət normalaş-dırılması sanitariya-gigiyena norma, qayda və normativlərinin, radiasiya tohlükəsizliyi qaydalarının, dövlət standartlarının, əməyin mühafizəsi, tikinti-norma və qaydalarının radiasiya təhlükəsizliyi haqqında sərəncamverici, təlimat və başqa
sənədlərin qəbul edilməsi ilə həyata keçirilir.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində sanitariya norma və qaydaları, gigiyena normativləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.
İonlaşdırıcı şüa mənbəbrindən istifadə edildikdə Azərbaycan Respublikası hüdudlarında şüalanmanın aşağıdakı əsas gigiyena normativləri müəyyənləşdirilir.
Əhali üçün orta illik yol veribn doza 0,001 zivertə bərabərdir və ya insanm bütün həyatı dovründə (70 il) yol veribn doza 0,07 zivert (zv) qəbul olımur. Ardıcıl beş il ərzində orta illik yol veribn doza 0,001 zivertdən artıq olmamalıdır.
Radiasiya qurğularında işləyənlər üçün yol verilən orta illik doza 0,02 zivertə və ya həyatının müəyyən fəaliyyəti dövründə (50 il) yol verilən doza 1 zivertə bərabər götürülür. Əgər ardıcıl beş il ərzində orta illik yol verilən doza 0,02 zivertdən böyük olmazsa, onda bu beş ilin ayrı-ayrı illərində orta illik yol verilən doza 0,05 zivertə çata bilər.
Bu Qanunla müəyyən olunmuş yol verilən şüalanma dozasının həddinə təbii radiasiya fondunun və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonunun yaratdığı dozalar, habelə vətəndaşların (xəstələrin) diaqnostika və müalicəsi zamanı rentgen- radioloji və digər mənbələrdən aldıqları dozalar daxil deyil. Şüalanma dozalaranın qəbul olunmuş hədləri insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarının şüalan- maya məruz qalması zamanı yol verilə bilən dozalarının müəyyənləşdirilməsi üçün ilkin hədlər kimi qobul edib bilər.
Radiasiya qozası şəraitində məhdud zaman irıtervalında sanitariya-alalvena norma və qayjialan ib müəyyənləşdirilmiş dozadan artıq
Bu Qanunla müəyyən olunmuş yol verilən şüalanma dozasının həddinə təbii radiasiya fonunun və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonunun yaratdığı dozalar, habelə vətəndaşların (xəstələrin) diaqnostika və müalicəsi zamanı rentgen- radioloji və digər mənbələrdən aldıqları dozalar daxil deyil. Şüalanma dozaların qəbul olunmuş hədləri insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarmm şüalanmaya məruz qalması zamanı yol verib biləii dozala-rın müəyyənləşdirilməsi üçün ilkin hədlər kimi qəbul edilə bilər.
Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlarda, habelə radiasiya nəzarəti aparılan ərazilərdə radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi tədbirlərini həyata keçirir, onların effektivliyinin qiymətlən-dirilməsi işini aparır. Radiasiya təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi aşağıdakılara əsasən həyata keçirilir:

1. 
   ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsinin xüsusiyyəti və dərəcəsi;
   
2. 
   radiasiya tohlükəsizliyinin təmin edilməsində norma, qayda və gigiyena tədbirlərinə əməl olunmasınm təhlili;
   
3. 
   radiasiya qəzasınm ehtimalı və onun miqyası;
   
4. 
   radiasiya qəzalarınm qarşısının alınması və onım nəticəbrinin ləğv edilməsinə hazırlıq;
   
5. 
   ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən əhalinin ayrı-ayrı qruplarının məruz qaldıqları şüalanma dozalarının təhlili;
   
6. 
   müəyyən olunmuş normadan artıq şüalanma dozasına məruz qalmış şəxslərin sayı;
   
7. 
   Ərazi, müəssisə və təşkilatların radioaktiv təhlükəsizliyə hazırlığının vəziyyəti hər il ərazi, müəssisə və təşkilatların radioloji-gigiyenik pasportlarında əks olunur.
   
8. 
   Ərazi, müəssisə və təşkilatlarm radioloji-gigiyenik pasportlarının forması və tərtib edilməsnin qaydası müvafıq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.
   

Qida məhsulları istehsalı və istifadəsi zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə tələblər

1. 
   Ərzaq, qida məhsulları, onlar üçürı xammallar, içməli su, onların emalı, istehsalı, saxlanması, daşınması, satışı (paylanması) və istifa-dəsi zamanı onlarla təmasda olan material və məmulatlar radiasiya təhlükəsizliyi tələblərinə cavab verməli və bu qanuna uyğun olaraq istehsalat nəzarətində olmalıdır.
   
2. 
   Radiasiya təhlükəsizliyi normalarına cavab verməyən sənaye və ərzaq məhsullarmın ölkəyə gətirilməsinə yol verilmir.
   
3. 
   Əhali (xəstələr) tibbi rentgen-radioloji müayinədən keçirilən zaman qoruyucu vasitələrdən istifadə olunmalıdır.
   
4. 
   Əhalinin ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə, tibbi rentgen-radioloji müayinə zamanı aldığı, habelə təbii radiasiya fonu və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonu ilə yaranan fərdi şüalanma dozalarının uçotu və ona nəzarət müvafıq icra hakimiyyəti orqanının müəyyənləşdirdiyi qaydada aparılır.
   

Sual 2. Zədələnmə ocaqlarının yaranma səbəbləri.

Səbəblər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. 
   Döyüş sursatından, təbii fəlakətlərin, qəzaların növündən asılıdır;
   
2. 
   Sursatların, hadisələrin, qəzaların partlayışların yanğınların gücündən asılıdır;
   
3. 
   Zəhəeli maddələrin növündən və onun təsiri əlamətlərindən asılıdır.
   
4. 
   Xəstəliklərin növündən, təsiri əlaqmətlərindən və mülaicə-profilaktik tədbirlərindən asılıdır.
   
5. 
   Yerin relyefindən və atmosferin tərkibindən asılıdır.
   
6. 
   Müalicə, sanitar-gigiyeniya tədbirlərindən asılıdır.
   

Кцтляви гырьын силащларындан ялавя, тябии, техноэен, еколожи характерли щадисялярдя зядялянмя оъаглары йарада билирляр.
Мясялян: Зялзяля – эцълц зядялямя оъаьы йарадыр. Йер кцрясинин щяр бир щиссяляриндя баш верир. Буйахынларда Непал дювлятиндя 8-9 баладяк зялзяля баш верди вя онун нятиъясиндя дя 7-9 мин ящали мящв олду.
Бундан ялавя эцълц селляр, дашгынлар да зядялямя оъаглары йарада билир (Сочидя, Тифлисдя, Москвада, Алманийада, Италийада вя с.).
Инсанлар ямлакыны итирир, мящв олурлур.
Техноэен характерли щадисялярдя ялавя зядялянмя оъагларынын йаранма сябяби. Алимляр вя мцщяндисляр техноэен тящлцкясизлийин йцксялдилмяси проблеминин цзяриндя ъидди чалышырлар. Бу истигамятдя эениш ящатяли техники, еколожи, щцгуги мясяляляр ФЩ-лар вя щяйат фяалиййятинин тящлцкясизлийи цзря мцтяхяссисляр ассосиасийасынын фяалиййяти чярчивясиндя дя щялл едилир. Анъаг бцтцн эюстярилян сяйляря бахмайараг бцтцн сащялярдя, хцсусян дя мцряккяб техника ишлядилян сащялярдя гязаларын вахт ярзиндя сайъа эет-эедя артмасы тенденсийасы дурмадан эцълянир.
Демяли бунун сябяблярини тапмаг лазымдыр.
Сябяб ондан идарятдир ки, техникнын эцъцнцн вя мцряккяблийинин кяскин сцрятдя сычрайышла артмасы, техниканы идаря едян инсанларын ися бу параметрлярдян кянарда галмасыдыр. Инсан психофизиоложи системляринин инканлары мящдуддур, тябият бу системляри щеч дя мцасир техноэен щяйат шяраити цчцн йаратмамышдыр вя онлары
«йахшылашдырмаг», «йенидян дцзялтмяк» вя йа «модификасийа етмяк» мцмкцн дейил.
Лакин щазырда инсанлардан няинки онларын имканларындан чох-чох артыг, щям дя принсипъя демяк олар ки, имкандан кянар фяалиййят тяляб едилир.
Азярбайъан Республикасынын яразисиндя йцксяк дяряъядя техноэен иящлцкяляр мювъуддур ки, бунлар да мцхтялиф нюв ФЩ-ин башлыъа мянбяляридир.
Ясас сябябляр:

1. 
   Истещсалат сащяляриндя тящлцкясизлийин дювлят тяряфиндян тянзимлянмяси механизминин зяифлямяси; республикада игтисадиййатын структуръа йенидян гурулмасы просесинин узанмасы, нятиъясиндя бцтцн игтисадиййат сащяляриндя ямяк вя техноложи интизамын, щабеля орада гязайа гаршы давамлылыг тялябляринин зяифлямяси;
   
2. 
   Бязи сянайе сащяляриндя истещсалат васитяляринин, аваданлыгларынын, няглиййат васитяляринин, ясас истещсалат фондларынын йол верилмяз дяряъядя, бир сыра щалларда 90% вя даща артыг ашынмасы;
   
3. 
   Сянайе истещсалында тящлцкясизлик техникасынын, хаммалын вя щазырланан мящсулун кейфиййятъя кяскин сурятдя ашаьы дцшмяси;
   
4. 
   Истещсалатда тящлцкяли, зярярли маддяляр ашкар вя нязарят едян ъищазларын, беля амиллярдян коллектив вя фярди мцщафизя васитяляринин кифайят гядяр щазырланмасы вя онларын кейфиййятсиз олмасы.
   
5. 
   Сянайе, няглиййат, енерэетика, к/т, щабеля идаряетмя сащяляриндя тящлцкясизлийин тямин едилмяси системляринин техноложи етибарлыьынын зяиф олмасы.
   
6. 
   Зярярли вя тящлцкя потенсиалы мцяссисялярдя кадрларын (йцксяк ихтисаслы) итирилмяси нятиъясиндя истещсалат мядяниййятинин ашаьы дцшмяси, мцтяхяссислярин сяриштясинин вя мясулиййят щиссинин зяифлямяси.
   
7. 
   Юлкядя щяйат фяалиййятинин тямин олунмасы сащяляриндя апарылан ясаслы вя тядбиги тядгигатларын кейфиййятинин ашаьы олмасы;
   
8. 
   Партлайыш, йаньын, кимйяви, даиасийа, биоложи тящлцкяли маддяляр вя технолоэийалардан истифадя едилмясинин мигйасъа эенишлянмяси
   
9. 
   Гяза вя фялакятлярин габагланмасы вя гаршысынын алынмасы, инсан тяляфаты вя мадди иткилярин азалдылмасы цзяриндя эюрцлян тядбирлярин кифайят дяряъядя олмасы вя ялагяляндирилмяси
   
10. 
    Игтисадиййатын бцтцн сащяляриндя йени тящлцкясиз гянаятъил технолоэийаларын йаваш вя кейфиййятсиз сявиййядя тятбиги
    
11. 
    Юлкянин яразисиндя зярярли истещсалатларын вя тящлукя потенсиалы олан обйектлярин йашайыш сащяляринин вя онларын щяйат тяминаты системляринин йахынлыьында йерляшмяси;
    
12. 
    Потенсиал тящлцкяли обйектлярин вязиййятиня нязарят вя мцшащидянин ашаьы олмасы;
    
13. 
    Сянайе обйектляринин щейяти вя ящали цчцн коллектив вя фярди мцщафизя васитяляринин иншааты вя истещсалы щяъмляринин кяскин сурятдя азалмасы;
    
14. 
    Тящлцкя потенсиалы обйектлярдя гязалар барядя локал (мящдуд) хябярдарлыг системинин олмасы;
    
15. 
    Тящлцкясизлийин тяминаты, ФЩ-ын арадан галдырылмасы цчцн ъавабдещ олан ишчилярин сайынын азалдылмасы;
    
16. 
    Гяза – хиласетмя хидмятляринин фяалиййятинин кифайят дяряъядя сямяряли олунмамасы;
    
17. 
    Автомобил йоллары шябякясинин зяиф инкишафы;
    
18. 
    ФЩ-ын баш вермяси ещтимал олунан сащялярдя сосиал проблемлярин йаранмасы.
    

Sual 3. Nüvə silahı isatifadə ediləndə yaranan radiasiya ocağının xarakteristikası.

Nüvə silahı – məlum olan digər kütləvi qırğın silahlarına görə güclü zədələmə xassəsinə malikdir. Nüvə silahında müxtəlif nüvə parçalanması – bölünməsi reaksiyaları nəticəsində ayrılan enerjidən istifadə olunur.
Nüvə silahının partlayış gücü tritil ekvivalenti ilə xarakterizə edilir.
Nüvə silahının tətbiqi məqsədindən və basqın hədəfinin xarakterindən asılı olaraq o kosmosda, havada, yer üzərində, yer altında suda və su altında partladıla bilər.
Partlayış zamanı onun zədələyici amilləri meydana çıxır. (zərbə dalğası, işıq şüalanması, nüfuzedici radiasiya, radioaktiv zəhərləmə və elektromaqnit impulsu).
Nüvə partlayış mərkəzində böyük zədələnmə ocağı əmələ gəlir. Həmin ocağın kiçikliyi və böyüklüyü onun gücündən asılıdır. Məsələn, 20 ktn-lıq nüvə sursatı partlayıbsa, orada yaranan ocağın (zəhərləmə) eni 10 km, uzunluğu isə 60 km bərabərdir, həm də dağıntı və yandırıcı sahələr əmələ gəlir (tam, güclü, orta və zəif).
Zərbə dalğası - partlayış anında əmələ gəlir və hər tərəfə güclü sürətdə yayılır. 2 saniyədə - 1 km; 5- 2 km; 8-3 km məsafəyə çatır, həm də zəhərləyir, dağıdır və yandırır. Mühafizə olunmayan adamlar, heyvanlar və bitkilər məhv olurlar. 50% enerji
Işıq şüalanmasında – partlayış zamanı gözə görünən ultrabənövşə, infraqırmızı güclü şüalanma selindən ibarətdir. Əmələ gələn enerjinin 35% bunun tərkibinə daxildir.
Insanlarda 4 dərəcə yanğınlar və şüalanma əmələ gəlir.
Onun təsiri meteoroloji vəziyyətdən asılıdır, qar, yağış, qatı duman – 10-20 dəfə onn gücünü azaldır.
Nüfuzedici radiasiya – gözə görünməyən şüalar və neytronlar selindən ibarətdir.
Insanlar şüa xəstəliklərə tutulan I yüngül – 100-200 rad.
II orta dərəcəli – 200-400 rad. III ağır dərəcəli – 400-600 rad. IV çox ağır dərəcəli – 600 rad.
Onun gücünü müxtəlif materiallar zəiflədir. Məsələn: polad-2,7 sm; beton – 10 sm; torpaq – 14 sm; su – 23 sm; ağac – 30 sm – 2 dəfə azaldırlar.
Havanın küləyin sürətindən çox şey asılıdır.

1. 
   Zərbə dalğası – Partlayış mərkəzində hər tərəfə yayılan, çox güclü sıxılmış hava, torpaq, su tərkibindən çıxan çox isti, zədələyici kütlədir. V sürəti-2-1 km, 5- 2 km, 8-3 km məsafəni qət edir. Mühafizə olunmayan insanla-yüngül orta, ağır dərəcəli, zədə ala bilir olur.
   
2. 
   İşıq şüalanması – partlayış zaman ortaya çıxan odlu kürədir; gözə görünməyən ultrabənövşəyi infraqırmızı güclü şüalanma selidir. Təsiri – 10,20 saniyədir. Insanlarda 4 dərəcəli yanğınlar və şüalanma əmələ gətirir. Divardan, taxtadan, betondan keçə bilmir. Qatı duman, yağış, qar 10-20 dəfə azaldır.
   
3. 
   Nüfuzedici radiasiya-nüvə partlayış anında ətrafa yayılan, gözə görünməyən amma şüalar və selindən ibarətdir. Onun təsiri udulan doza ilə qiymətləndirilir.
   

1. 
   yüngül dərəcəli – 100-200 rad. polad – 2,7 sm 2 orta dərəcəli – 200-400 rad beton – 100 sm 3 ağır dərəcəli – 400-600 rad su – 2.3 sm
   
2. 
   dəfə zəiflədir
   

4. 
   Radiaktiv zəhərlənmə - yerdə nüvə partlayışı baş verəndən sonrakı anlarda radioaktiv zərrəciklər odlu kürənin tərkibindən olur. əgər 20 km nüvə partlayışı olarsa eni – 10 km, uzunluğu – 60 km ərazini çirkləndirir.
   
5. 
   elektromaqnit impulsu – nüvə partlayış anında küllü miqdarda qammakvantlar və neytronlar yayılır. Bunlar ətraf mühitin atomları ilə birləşərək elektromaqnit sahələri yaradır. Insanlara rabitə, elektrik-cərəyan cihazlarına güclü təsir edir. yandırır.
   

Radiasiya şəraitin qiymətləndiriləsi və proqnozlaşdırılması.

1. 
   Proqnozlaşdırılması:
   
   1. 
      İlkin şərtlər nüvə partlayışın koordinatorları, gücü, tipi, vaxtı, orta küləyin sürəti istiqaməti təyin edilir;
      
   2. 
      Radiasiya buludun izinin yaranması 10-20 saat davam edir. böyük Respublika MM-yə qərargahları radiasiya vəziyyətini qabaqcadan, radioaktiv bulud yaxınlaşma kimi proqnoz edirlər;
      
   3. 
      Radioaktiv bulud izi sektorun təqribən 1/3-ni təşkil edir;
      
   4. 
      Yer səthindən radioaktiv buludun qalxma hündürlüyü məsafəsi atmosfer təbəqəsində orta sürətdə və istiqamətdə malik küləkdir.
      
2. 
   Qiymətləndirilməsi:
   

Radiasiya şəraiti düşmənin nüvə silahını tətbiq etdikdə və ES-da qəza baş verəndə yaranır və insanların və müxtəlif obyektlərin şüalanması ilə nəticələnir.
Aşağıdakı ardıcıllıqla təyin edilir:

1. 
   RZ-mə zonalarının sərhədlərini və onlarda radiasiya səviyyəsinin bölünməsini təyin etmək;
   
2. 
   RZ-mə zonalarının müəssisələrini torpaqdan istifadə planına və ya bölünməsini təyin etmək;
   
3. 
   Dəstəklərin şəxsi heyətinin əhalinin, heyvanların radioaktiv şüalanma zonasının və onların arasında baş verə biləcək itkilərin təyin edilməsi;
   
4. 
   Zəhərlənmiş ərazidə dəstələrin, əhalinin təsərrüfat işçilərinin aparılmasında ən məqsədə uyğun fəaliyyətinin müəyyən edilməsi. Müəssislərdə, rayonlarda ərazinin zəhərlənməsi, insanların şüalanması haqqında MM qərargahları kəşfiyyat qrupları ilə birgə təyin edirlər.
   

Sual 4. Kimyəvi silah işlədiləndə yaranan ocağın xarakteristikası Kimyəvi silah və onun zədələyici sinifləri.

Kimyəvi silah-kütləvi qırğın silahların növüdür. Onun tərkibi güclü təsirli zəhərli maddələrdir. Ilk dəfə almanlar 1-ci dünya müharibəsində istifadə etmişlər:
Zəhərləyici maddələrin xüsusiyyələri:
ZM-in qrupları: 1) Sinir iflicedici (fosforlu) ZM, 2) Ümumizəhərləyici ZM,

3. 
   Dəridə yara çıxaran ZM, 4) Boğucu təsirli ZM, 5) Psixokimyəvi təsirli ZM, 6) Qıcıqlandırıcı ZM, 7) Göz yaşardan ZM.
   
   1. 
      sinir iflicedici (fosforlu) ZM – rəngsiz, sarımtıl səciyyəvi iyli mayelərdir. Havadan ağırdır. ərazini 8-saata zəhərləyir.
      
   2. 
      Ümumizəhərləyici Zm – siaanid turşusu, Xlorsian: Əsasən tənəffüs üzvlərindən keçib orqanizmin ən vacib sistemlərinə süərtlə təsir göstərən, tez buxarlnan birləşmələdir. Xlorsian –kəskin iyli, sudan ağır, rəngsiz mayedir.
      
   3. 
      Dəridə yara çıxaran ZM – Texniki, saf, azotlu, iprit, hunzit. Bədənin səthinə düşən iprit damcıları 7 dəqiqədən sonra dərinin alt qatlarına keçir. 20-30 dəqiqədən sonra heç bir ağrı hissi törtəmədən orqanizmdə tam sorulur. Davamlı ZM-dir.
      
   4. 
      Boğucu təsirli ZM – Fosgen, Difsogen – İnsanın ağciyərini zədələyir havada yavaş buxarlanır. Havadan – 7 dəfə ağırdır. Açıq sahələrdə 1 sataa, meşədə bir neçə saatadək zəhərləyir.
      
   5. 
      Psixokimyəvi təsirli Zm – Bi-zed ağ kristal şəklində çox ZM-dir. Iysizdir. Insanların sinir sistemini pozur. Insan yaddaşını itirir, mənliyi yox olur. Məsuliyyətsiz olur. Onu qara basır və ölür.
      
   6. 
      Qıcıqlandırıcı ZM- su-es, adasit-yaşımtıl rəngli bərk maddədir, suda həll olunur. Gözlərdə bol yaş, öskürək, tənəffüs çətinləşir. Qaşınma əmələ gətirir.
      
   7. 
      Göz yaşardıcı ZM – su –es ümumi zəhəri zəifdir, lakin qızdırıcı təsirə malikdir, gözlərdə bol yaş əmələ gətirir.
      

Kimyəvi zəhərlənmə ocağı-ərazidə əhalinin, heyvanların və bitkilərin zədələnməsi baş verir. Onun ölçüləri ZM-in işlədiləmsi miqyasından, onların növündən, tədbiq edilmə üsullarından, meto-şəraitdən və yerin relyefindən asılı olur.
Kimyəvi silah-kütləvi qırğın silahlarından biri, zəhərləyici maddələrdən istifadə olunmaqla işlədilən silahdır.
Kimyəvi silahın zədələyici təsirinin əsasını güclü və tez təsiri, zəhərləyici maddələr təşkil edir. Kimyəvi mərmi (bomba) partladılarkən zəhərləyici maddə (ZM) maye, buxar və ya tüstü halında ətrafa yayılıb havanı, ərazini zəhərləyir, mühafizə olunmamış canlı qüvvələri məhv edir, yaxud müəyyən müddət sıradan çıxarır.
Kimyevi silahın xarakterik xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, zəhərləyici maddələr canlı qüvvələri tez sıradan çıxarıb məhv edə bilir. Lakin maddi sərvətləri dağıtmır, digər silah növlərinə nisbətən ucuz başa gəlir.
Kimyəvi silahdan mühafizə tədbirlərini dərhal görmək üçün zəhərləyici maddələr işlədilməsinin, ərazidə belə maddələr olmasınırı səciyyəvi zahiri (xarici) əlamətlərini bilmək lazımdır. Belə əlamətlər yerdə, ağac yarpaqlarında, binaların divarlarında nəzərə çarpan damcılardan, gözlərin, tənəffüz üzvlərinin qıcıqlan- masından, bəzən də spesifik iydən ibarət ola bilər; adətən, kimyəvi sursat partla- yışının səsi zəif (boğuq) olur, partlayış yerinin üzərində kiçik həcmli rəngli bulud əmələ gəlir, küləkli hava buludu tez dağıdır; partlayışdan sonra maye bulaşıqlarına rast gəlmək olur; əgər ZM çiləyici aviasiya cihazı ilə tətbiq edilirsə, bu zaman təyyarənin ardınca tutqun və ya rəngli zolaq görünür və yerə narın ZM damcıları çökür.
ZM orqanizmə tənəffüs yolları, dərinin səthi və qida yoiları ilə keçə bilər. Adamların zədələnməsi, habelə ərazinin və buradakı əşyaların zəhərlənməsi dərəcəsi zəhərlənmənin qatılığı (konsentrasiyası) və ya sıxlığı ilə müəyyən edilir. Zəhərlənmənin qatılığı maddənin litrinə düşən ZM-in milliqramla miqdarına (mq/l) və ya havanın hər kub metrində olan ZM-in qramla miqdarına (q/m3) deyilir. Zəhərlənmənin sıxlığı isə səthin hər kvadrat metrinə maye damcıları halında düşən zəhərləyici maddənin qramla miqdarıdır (q/m2).
Zəhəriəyici maddələr çox güclü olduğu üçün orqanizmin fəaliyyətini pozur, ağır xəstəliklərə səbəb olur və ya adamları məhv edə bilir.
ZM-in zəhərlilik dərəcəsi-minimal təsir dozası, dözülməz təsir dozası və ölümcül təsir dozası ilə xarakterizə edilir. Minimal təsir dozası - ZM-in elə dozasıdır ki, adam onun təsirini hiss etməyə başlayır. Dözülməz doza - ZM-in elə
miqdarıdır kı, orqanizm onun təsirinə dözmür, orqanizmin əsas funksiyası pozulur, iş qabiliyyəti itir. Ölümcül doza - orqanizmin hər kiloqramına milliqram hesabilə düşən ZM-in elə miqdarıdır ki, bu, ölümə səbəb ola bilər. ZM-in yüksək qatılığı şəraitində adam 1-2 dəfə nəfəs alarkən məhv ola bilər. Bədənin səthinə düşən 0,2- 0,4 q zarin və ya 2-10 q "vi-iks" adlı ZM ölümə səbəb olur.
Zəhərləyici maddələr orqanizmə tə'sirinin xarakterinə göra 6 qrupa bölünür: sinirliedici ZM (zarin, zoman, y-qazlar); dəridə yaraçıxaran ZM (iprit); boğucu ZM (fosgen); ümumzəhərləyici ZM (sianid turşusu, xlorsian); psixokimyəvi ZM , ("bi- zed", LSD), qıcıqlandırıcı ZM ("si-es", adamsit, xlorasetofenon).
Yerdə təhlükəli qatılığını çaxlamaq qabiliyyətinə görə ZMın davamlı - zəhərləyici təsiri bir neçə saat və günədək saxlayan və davamsız - təsiri ancaq bir neçə dəqiqə saxlayan növləri olur.

1. 
   Siniriflicedici maddələr tənəffüs üzvləri, dəri örtüyü və həzm orqanları vasitəsilə orqanizmə çox cüzi miqdarda keçərkən sinir sistemini iflic edir və çox vaxt ölümlə nəticələnir. ZM-dən biri - zarin -rəngsiz, iysiz, tez buxarlanan mayedir. Bu maddədən zəhərlənlənmənin əlamətləri dərhal aşkara çıxır: göz bəbəkləri darain (mioz), ağızdan tüpürcək axır, tənəffüs ağırlaşır, ürək bulanır özündəngetmə və qıcolma halları baş verir; ağır zəhərlənmə ölümlə nəticələnir.
   
2. 
   Dəridə yaraçıxaran Zm-iprit – qonur rəngli və sarımsaq iyi verən yağlı mayedir, gec buxarlanır; yazad 7-14 gün, qışda bir ayadək düşdüyü yerdə qalıb təsirni itirmir. İprit damcılan dərinin səthinə düşən yerlərdə əvvəlcə qızarma müşahidə edilir, sonra suluqlar əmələ gəlir, 12 gündən sonra deşilərək irinli xoralara çevrilir. İprit buxarları tənəffüs yollarını, xüsusən gözləri ağır zəhərləyir, zədələnmə yerlərində) ağrı hiss edilir, gözlər irinləyir.
   
3. 
   Boğucu ZM - fosgen - orqanizmi yalnız tənəffüs üzvləri vasitəsilə zədələyir; çürük ot iyli, rəngsiz, tez buxarlanan mayedir. Zəhərlənmənin əsas əlamətləri - zəif öskürək, ağızdan tüpürcək axması və şirintəhər dad hiss edilməsidir. Zəhərli havadan çıxdıqda bu əlamətlər sanki yoxa çıxır, lakin 2-12 saat ərzində ağ ciyərlərin zədələnməsi sürətlə inkişaf edir və belə adama dərhal yardım göstərilməsə o, məhv ola bilər.
   
4. 
   Ümumzəhərləyici maddələr - sianid turşusu və xlorsian rəngsız, badam iyli, tez buxarlanan mayelərdir. Güclü və tez təsir göstərən zəhərlərdir. Orqanizmə hava ilə keçir, qanı mərkəzi sinir sistemini zədələyir, bədənin bir çox üzvlərinin fəaliyyətini pozur. Zəhərlənmə əlamətləri - ağızda acı metal tamı, baş gicəllənməsi, qorxu hissidir. Güclü zəhərlənmə hallarında qıcolma, huşun itirilməsi, iflic müşahidə edilir və bir neçə dəqiqədən sonra olum baş verir
   
5. 
   Psixokimyəvi maddənin əsas növü olan "bi-zed" ağ rəngi kristaldır. Tənəffüs üzvlərilə orqanizmə təsir göstərir. Adamların sinir sistemi fəaliyyətinin 12 saatdan
   

5 günədək pozulmasına səbəb olur; belə olduqda adam yaddaşını, məsuliyyət hissini, mənliyini itirir, güclü qorxu hiss edir, onu qara basır.

6. 
   Qıcıqlandırıcı ZIVI "si-es" gözləri, burnu, boğazı qıcıqlandırmaq adamları müvəqqəti sıradan çıxarmaq üçündür.
   

Zəhərləyici maddələrin bütün növlərindən qorunmaq üçün ən etibarlı vasitə - əleyhiqazdır. ZM damcılarının bədənin səthinə düşməsindən qorunmaq üçün xüsusi mühafizə paltarlarından, su hopdurmayan materiallardan hazırlanan adi geyimlərdən istifadə etmək olar. Xüsusi sığınacaqlar kimyəvi zəhərlənmə ocağında ZM-in hər cür təsirindən adamları mühafizə edir (mühafizənin vasitə və üsullarından irəlidə geniş bəhs ediləcəkdir).