Moylar va maxsus suyuqliklar

Yonilg’ining  oktan  soni  deb,  izooktan  va  geptandan  sun’iy  tayyorlangan, 
detonatsiya  turg’unligi  sinalayotgan  yonilg’inikiga  teng  bo’lgan  aralashmadagi 
foyzda beriladigan(hajm bo’yicha) izooktan miqdoriga aytiladi. 
Namunaviy yonilg’i sifatida ikkita uglevodorod aralashmasi olinadi. 
1)  Izooktan  -  S
8
N
18
  izomer  tuzilishga  ega  bo’lgan  parafin  qatordagi 
uglevodorod bo’lib, detonatsiya bardoshligi 100 deb qabul qilingan. 
           
   CH
3
              CH
3
 
                             
CH
2
      CH   CH
2
     CH    CH
3 
            uning struktura formulasi 
             
                    CH
3
 
 
2)  Normal-geptan  -  C
7
H
16
  -  parafin  qatoridagi  uglevodorod  bo’lib, 
zanjirsimon normal tuzilishga ega, uning struktura formulasi quyidagicha: 
Geptan kuchli detonatsiyalanadi, uning detanatsiyaga bardoshligi 0 ga teng. 
Oktan sonini ikki xil yo’l bilan oshirish mumkin: 
1)  Prisadkalar  -  ya’ni  tarkibdagi  uglevodorolarni  o’zgartirish  yuqori  oktan 
sonli uglevodorod qo’shish yo’li bilan (izoparafinlar, aromatik uglevodorodlar). 
2)  Detonatsiyaga  qarshi  birikmalar  qo’shish  yo’li  bilan  -  etil  suyuqligi 
tarkibida  (S
2
N
4
)
4
Rv  qo’rg’oshin  bo’lib,  bu  suyuqlik  zaxarli  bo’ladi.  Etil  suyuqligi 
qo’shilgan benzin etillangan deyiladi va ranglanadi. 
Antidetonatorlarning ish mexanizmi qo’yidagicha yoziladi: 
Rv(C
2
H
5
)  Rv + C
2
H
5
  Rv+O
2
  RvO
2 
R-CH
2
-OOH+PbO
2
COH +Pb + H
2
O +1/2 O
2 
(yuqori haroratda boradi) 

---

119 
 
Xozirgi  zamon  avtomobillari  dvigatellarida  ishlatiladigan  va  oktan  soni 
katta  bo’lgan  benzinlar  kreking  va  katalitik  reforming  yo’li  bilan  olingan 
benzinlarga  oktan  soni  katta  bo’lgan  qo’shimchalarni  va  etilli  suyuqlikni 
aralashtirib  olinadi,  etilli  suyuqlik  tarkibida  tetraetilqo’rg’oshin  bilan  etil 
bromid(bromètan)  aralashmasi  va  boshqa  moddalar  bor.  Buroq,  ular  juda  zaxarli 
bo’lganligi  tufayli,  bunday  antidetonatorli  benzinning  ishlatilishini  cheklashni 
taqozo  ètadi.  Benzinga  tetraetillqo’rg’oshi  o’rniga  izopentan  va  alkilbenzin(tabiiy 
gazdan  olinadi)  qo’shgan  ma’qul,  lekin  izopentan  28
0
S  da  qaynay  boshlaydi,  shu 
sababli  uning  benzindagi  miqdori  15-20%  dan  oshirilmaydi.  Alkilbenzin  qaynash 
xarorati  jihatidan  avtomobil  benzinlariga  yaqin  bo’lganligidan  uning  miqdorini 
cheklamasa  ham  bo’lardi,  biroq  u  ancha  qimmat  turadi.  Shunday  qilib,  yuqori 
sifatli,  etilsiz  AI-93  markali  yonilg’i  olish  uchun  uning  tarkibiy  qismlari  qatoriga 
yangi va  murakkab texnologik jarayonlar natijasida hosil bo’lgan benzin kiritilishi 
va yonilg’iga alkilbenzin bilan izopentan qo’shilishi zarur. 
Xozirgi  kunda  Tetraetilqo’rg’oshin(TÈS)ni  o’rnini  bosadigan  suyuqlik 
topish  ustida  bosh  qotirilmoqda.  Marganets  asosli  birikmalarning,  masalan, 
ŝiklopentadieniltrikarbonil  MnC
2
H
5
  (qisqacha  -  ŜTM)ning  istiqboli  porloqdir.  Bu 
moddaning  zaxarli  ta’siri  TÈS  nikiga  nisbatan  50  baravar  kamroq  èkan.  Garchi 
uning  tannarxi  yuqori  bo’lsada,  ŜTM  li  benzin  etillangan  benzindan  arzonga 
tushadi.  TÈS  odamni  zaxarlashi  bilan  birga,  dvigatelga  xam  zararli    ta’sir 
ko’rsatadi.  Etillangan  benzin  qurumining  60-70%  ini  qo’rg’oshin  birikmalari 
tashkil  ètadi:  detallarni  bunday  qurumdan  tozalash  juda  qiyin.  Qurum  bosishi 
natijasida  yonish  kamerasining  hajmi  kichrayishi,  termoizolyatsiya  xossalari  va 
yonish maxsullarining harorati ortishi talab qilinadigan oktan sonining 5-8 birlikka 
ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Buning ustiga, qo’rg’oshin o’t oldirish svechalari 
èlektrodlariga xam tarqalib, ularning o’rtacha yo’l bosish resursini 80 ming km dan 
25-35  ming  km  ga  kamaytiradi  (shuning  uchun  xam  o’t  oldirish  svechalarining 
o’rtacha  resursi  40  ming  km  ga  yaqin,  ularni  bundan  kamroq  yo’l  bosilgandan 
keyin almashtirish tavsiya etiladi). 
Benzinga 
aralashgan 
oltingugurt 
dvigatel 
detallarining 
eyilishini 
tezlashtiradi,  masalan,  benzin  tarkibidagi  oltingugurt  mikdori  0,003  dan  0,1%  ga 
etsa,  detallarning  eyilishi  2,7  barvar,  oltingugurt  miqdori  0,2%  ni  tashkil  ètganda 
esa  deyarli  to’rt  baravar  ortadi,  shuningdek,  ularni  qurum  bosishi  ham  zo’rayadi, 
bu esa benzindagi smolali moddalar miqdoriga bog’liq.  
Davlat sifat belgisi qo’yilgan Ai-98 markali benzinda oltingugurt va smolali 
moddalar  miqdori  0,05%ni,  A-66  markali  benzinda  oltingugurt  miqdori  0,15%ni, 
A-72  markali  benzinda  esa  0,12%  ni  tashkil  ètadi.  Boshqa  markali  benzinlarning 
xammasida oltingugurt 0,1% dan oshmaydi. 
 

---

120 
 
 
9-rasm. Benzenni saqlash mobaynida smolali birikmalarning hosil bo’lishi. 
1- to’la to’ldirilgan idish, 2- 50% to’ldirilgan idish.
 
Avtomobil  benzinini  tarkibida  oksidlanishga  moyil  bo’lgan  to’yinmagan 
uglevodorodlar  ham  bor.  Shu  sababli,  benzin  saqlab  qo’yilganida  va 
ishlatilayotganida smolali maxsullar xosil bo’lib, karbyuratorning ichki yuzasini va 
klapanlarni  qora  qurum  bosadi.  Benzin  tarkibidagi  xaqiqiy  smola  miqdori  0,1dan 
1,0  g/l  ga  etsa,  o’t  oldirish  shamlari  qisqa  tutashishi,  porshen  xalqalarini  qurum 
bosishi, klapanlar  (agar profilaktika  tadbirlari ko’rilmagan bo’lsa)  "salqib" qolishi 
mumkin. Oqibatda dvigatelning foydali ish koèfitsienti kamayadi.