Мўътадил иқлимли шимолий кенглик ўсимликлари

Океанларнинг экологик зоналари Океанларда экологик шароитларнинг 
ўзгаришига қараб бир неча экологик зоналар ажратилади. Сув қатлами пелагаал, туби эса 
бентал зона деб аталади. Бентал зона ўз навбатида супралиторал, сублиторал, батиал ва 
абиссал кичик зоналарга бўлиниб кетади. Одатда сув қатламида яшовчи организмлар тўрт 
гуруҳга: нектон, планктон, плейстон ва нейстон каби гуруҳларга бўлиб ўрганилади. 
Гидробионтларнинг баъзи бир мосланишлари Сув муҳити ўзига хос табиий ва 
кимѐвий хусусиятларга эга. Шунинг учун сувда яшовчи ҳайвонларнинг махсус мосланиш 
йўллари мавжуд. Масалан, сувли муҳитда мўлжал олиш, фильтрлаш йўли билан 
озиқланишга ўтиш ва қатор махсус мосланишлар вужудга келган. Маълумки, сувда товуш 
ҳаво муҳитига нисбатан тез тарқалади. Шунинг учун кўз ѐрдамида мўлжал олишдан кўра 
гидробионтлар учун товуш ѐрдамида мўлжал олиш афзалроқ ҳисобланади. Ҳайвонлар жуда 
нозик тўлқин узунликлари ўзгаришини ҳам сеза олади. Бунга мисол қилиб медузаларни 
олиш мумкин. Балиқлар, моллюскалар, қисқичбақасимонлар ва сутэмизувчилар товуш 
чиқариш орқали алоқада бўлади. Товушлар ўз навбатида тур ичидаги алоқа 
муносабатларини амалга оширишнинг муҳим йўлларидан биридир. Баъ-зи бир 
гидробионтлар озуқа топишда акс садодан яхши фойдаланадилар. Балиқлар орасида электр 
токи ишлаб чиқариш ва қабул қилиш хусусиятлари ҳам маълум. Сувнинг чуқурлигини 
билиб олишда газли вакуолалар (камералар) ѐки статоцистлар катта аҳамиятга эга. Булардан 
ташқари хеморецепторларнинг ниҳоятда сезгирлиги ҳам муҳим. хусусиятлардан 
ҳисобланади. Фильтрлаш йўли билан озиқланиш ўтроқ ҳолда ҳаѐт кечирувчи пластинка 
жабрали моллюскалар, нинаоѐқлилар, полихетлар, мшанкалар, ацидий ва планктон ҳолдаги 
қисичбақалар учун энг қулай ва осон йўлдир. 
 
Биотик омиллар. Биотик муносабатлар ѐки биотик омиллар дейилганда барча тирик 
организмларнинг яшаш жараѐнида ўзаро бир-бирига нисбатан маълум муносабатда бўлиши 
ѐки таъсир кўрсатиши тушунилади. Бу организмлар ўз ҳаѐт жараѐнлари давомида нормал 
яшаш, ҳаѐт кечириш, урчиш, тарқалиш учун ташқи муҳит билан ҳам маълум муносабатда 

---

21 
бўлади. Натижада организм ўсади, ривожланади, насл қолдиради ва ҳаѐтининг сўнгги 
босқичида ҳалок бўлади. Шундай қилиб, биотик омиллар қуйидаги ҳолларда: 1) 
ўсимликларнинг ўсимликларга; 2) ҳайвонларга; 3)ҳайвонларнинг ўсимликларга;
4)ҳайвонларнинг ҳайвонларга; 5)микроорганизмларнинг ўсимлик ҳайвонларга 6)ўсимлик, 
ҳайвон микроорганизмларнинг ўзаро бир-бирига таъсирида яққол намоѐн бўлади. 
Ўсимликларнинг ўсимликларга таъсири дейилганда бир турнинг иккинчи турга 
таъсири ѐки бир турга кирувчи индивидларнинг, популяцияларнинг бир-бирига кўрсатган 
таъсири тушунилади. Бундай таъсир натижасида улар ўсади, ривожланади, уруғмева (ѐки 
спора) ҳосил қилиб, кенгроқ тарқалади. Демак, аввало ҳар бир ўсимлик яшаш учун 
курашади. Бундай кураш жараѐнида ўсимликлар ҳаѐтида паразитлик (текинхўрлик), 
симбиозлик (ўзаро ҳамкорлик), нейтраллик каби муносабатлар вужудга келади. 
Ўсимликларнинг ҳайвонларга таъсири баъзи заҳарли ўсимликлар ва ҳашаротхўр
ўсимликлар мисолида яққол намоѐн бўлади. Таркибида заҳарли моддалар мавжуд бўлган 
ўсимликлар (заҳарли айиқтовон, кампирчопон, қирқбўғим, какра, бангидевона, мингдевона 
ва ҳоказолар) ҳамда 500 га яқин ўсимликлар (росянка, алдрованда, венерин пашшатутари, 
непентес, пузирчатка, сапрацения)нинг ҳайвонлар билад озиқланиши фанга маълум.
Бундай ўсимликлар ҳашаротхўр ўсимликлар деб аталади. Улар асосан ботқоқли
ерларда ўсувчи ўсимликлардир. Ботқоқли ерларда азотли моддалар жуда кам бўлганлиги 
учун ҳашаротхўр ўсимликлар шу моддаларга бўлган эҳтиѐжини ана шу ерларда яшовчи 
ҳашаротлар билан озиқланиш орқали қондиради. Албатта бунинг учун ҳашаротхўр 
ўсимликлар узоқ эволюция давомида махсус мосланишларга (ҳашаротларни тутиб ҳазм 
қилувчи) эгадирлар. Уларнинг тукларидан ферментлар (суюқлик) ажралади ва бу
суюқликлар ҳашаротларни парчалаб, ҳазм бўлишига имкон беради. Шунингдек,
айрим ҳайвонлар (каналар, термитлар, пашшалар, арилар ва ҳоказо) учун ўсимликлар 
ижара (ин қуриш) учун ҳам муҳим роль ўйнайди. Ҳайвонларнинг ўсимликларга таъсири 
одатда қуйидаги ҳолларда намоѐн бўлади. Масалан, кўпгина ҳайвонлар ўсимликлар билан 
озиқланганда (тупроқ нематодлари, микрофитофаглар, макрофитофаглар) ўсимликларнинг 
спора, уруғ ва меваларининг тарқалишига таъсир кўрсатади. Баъзи зараркунандаларнинг 
ўсимликлар ҳаѐтига салбий таъсир кўрсатиши кўпчиликка маълум. Масалан, карам 
капалаги, ғўза қурти, мева, сабзавот экинлари, ўрмон дарахтлари, донли экинлар 
зараркунандалари бунга яққол мисолдир. 
Ҳайвонларнинг ҳайвонларга таъсирини йиртқич ва ўлжа ўртасидаги муносабатда 
аниқ кўриш мумкин. Шу ўринда ўлжанинг душмандан ҳимояланишига интилишларини 
айтиш жоиздир. Бундай ҳимоя актив ѐки пассив кўринишларда намоѐн бўлади. 
Микроорганизмларнинг ўсимлик ва ҳайвонларга таъсири баъзи касаллик туғдирувчи 
микробларнинг (патоген бактериялар, вируслар ва паразит замбуруғлар) ўсимлик ва 
ҳайвонларда турли касалликларни келтириб чиқаришида кўринади. Ўсимлик, ҳайвон ва 
микроорганизмларнинг ўзаро таъсири аввало уларнинг тупроқда биргаликда яшашида 
сезилади. Натижада улар ўзаро мураккаб муносабатларда бўладилар. Бундай муносабат 
озуқа занжиридаги биотик муносабатларда яққол кўринади. 
Тирик организмлар биргаликда яшар экан уларнинг ўзаро турлича биотик алоқаларда 
бўлиши ҳам табиийдир. Бундай алоқалар натижасига кўра у ѐки бу организм учун уларнинг 
фойдали ѐки зарарли эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Агарда алоқалар икки 
организмдан бирига фойдали бўлса қўшув белгиси билан, аксинча, зарарли бўлса айирув 
белгиси билан, ҳар икки организм учун бефарқ бўлса ноль билан белгиланиб биотик 
алоқаларни қуйидагича туркумлаш мумкин: