Muallif: M. B. Dusmuratov f I z I k a (oliy ta’lim muassasalariga kiruvchilar uchun qoilanma)
Download 460.88 Kb. Pdf ko'rish
|
Do`smurotov reforget
|
tok kuchi va yorug'lik kuchi) fizik kattalik asosiy birlik sifatida, 2 ta (yassi
burchak va fazoviy burchak) fizik kattalikl esa qo‘shimcha birlik sifatida ishlatiladi. Qolgan barcha kattaliklar hosilaviy birliklardir. “Xalqaro birliklar sistemasi” - SI (Sisteme lntemationale) fan va texnikaning barcha sohalari uchun fizik kattaliklaming universal sistemasi bo‘lib, u 1960 yilning oktyabr oyida o‘lchov va tarozilar XI bosh konferensiyasida qa’bul qilingan. Bu konferensiyaning qaroriga binoan Xalqaro birliklar sistemasida yettita asosiy, ikkita qo ‘shimcha kattalik hamda shularga mos yettita asosiy, ikkita qo‘shimcha birlik hamda juda ko'p hosilaviy birliklar qabul qilingan. Yassi va fazoviy burchaklar o‘z o`lchamligiga ega bo`lmagani uchun, ular Xalqaro birliklar sitemasining qo‘shimcha kattaliklar qatoriga kiradi. Mexanika - nuqta yoki jismning (nuqtalar sistemasining) harakati bilan bog`liq bo‘lgan har qanday tabiat hodisalari va ularning sabablarini o'rganadigan fizikaning dastlabki qismidir. Mexanika fizikaning boshqa bo‘limlaridan oldin rivojlangan. Mexanika jismlaming harakati va muvozonati haqidagi fan. Keng ma’noda materiya harakati deb, uning har qanday o'zgarishi tushuniladi. Lekin mexanikada harakat deb, uning faqat eng oddiy shakli, ya’ni jismlaming boshqa jismlarga nisbatan ko‘chishi tushuniladi. Mexanika prinsiplarini birinehi bo‘lib Nyuton o‘zining 1687 yilda nashrdan chiqqan “Natural filosofiyaning matematik asoslari” deb atalgan asosiy asarida ta’riflagan. To‘g‘ri, Nyutongacha Arximed (er.av. 287-212y.), Kepler (1571-1630 y.), Galiley (1564-1642 y.), Gyugens (1564-1642 y.) va boshq ko‘p yirik olimlar statika va qisman dinamikaning xususiy masalalarini hal qilishgan. Biroq, Nyuton mexanika prnsiplarining to‘liq sistemasini birinchi bo`lib yaratdi va ular asosida bu fanning muxtasham binosini qurdi. Nyuton mexanikasining ulkan muvaffaqiyatlari, shuningdek baxsga o‘rin qoldirmaydigan ilmiy obro'yi olimlaming e’tiborini uning mexanika sistemasidagi kamchiliklardan deyarli 200 yil davomida chalg'itib keldi. Nyuton mexanikasiga jiddiy tanqidiy qarashlar faqat XIX asrning ikkinchi yarmida yuzaga keldi. XX asrning boshiga kelib axvol butunlay o‘zgarmaguncha, mexanikaning fizik asoslariga hech qanday prinsipial yangilik kiritilmadi. Lekin XX asming boshiga kelib va boshqa kabi taniqli olimlar Nyuton mexanikasini barcha tabiat hodisalariga tadbiq qilib bo`lmasligini rad etib bo‘lmaydigan darajada isbot qilib berishdilar. Ayon bo'ldiki, Nyuton mexanikasi makroskopik jismlar (juda ko‘p zarralar sistemasi) va kichik tezliklar uchun xususiy hol ekan. Mikrodunyo zarralari (atom, yadro, elektron, proton, neytron, pozitron, foton va h.) tabiatini tushuntirishda asrlar davomida va kundalik turmush davomida ongimizda shakllangan klassik tasavvurlardan hamda trayektoriya tushunchasidan voz kechishga to‘g‘ri keldi, shu asosda fanga yangi “Kvant mexanikasi" degan fan kirib keldi. Katta tezliklar (yorug‘lik tezligiga yaqin tezlik) da jismlar bilan sodir bo`ladigan hodisa sabablarini tushuntirishda esa esa shu paytgacha absalyut va izotrop deb hisoblab kelingan fazo va vaqtni nisbiy ekanligi hamda fazo va vaqt bir-birdan ajralgan holda mavjud bo`lolmasligi kunday ravshan bo‘lib qoldi. Shu asosda “Relyativistik mexanika” ga asos solindi. Biz o‘rganishnx maqsad qilgan ushbu o‘quv qo‘llanmada mexanikani quyidagi qismlarga bo`lib o‘rganamiz: To‘g‘ri, oliy ta`lim muassasalarida mexanikani asosan uchta kinematika, dinamika va statikaga bo‘lib o‘rganiladi. Suyuqliklar va gazlar bilan shug‘ullunadigan “Gidravlika”, “Gidrodinamika”, “Aerodinamika” kabi yo‘nalishlar keng tarmoqlarga bo`lingan. Shuningdek, mexanik tebranishlar va to`lqinlar bilan shug'ullanadigan, izchil rivojlangan maxsus yo‘nalishlar ham mavjud. Ushbu qo‘llanmaning hajmini, o‘rganuvchilaming saviyasini e’tiborga olgan holda hamda murakkabliklardan qochish maqsadida yuqorida qayd qilingan qismlami mexanikaning ichiga qisqa va soddalashtirilgan holatda kiritish lozim deb topildi. Kinematika – jismlaming harakat qonunlari va tenglamalarini o‘rganuvchi mexanikaning bir bo`limidir. Bunda jismning harakatini yuzaga keltiruvchi sabablar o'rganilmaydi, ya’ni jismning harakatini kuch va massaga bog`lamasdan o‘rganiladi. Bu bobda jismning harakati geometrik nuqtai nazardan o‘rganiladi. Ushbu bobda turli koordinata sistemalarida jismning harakat tenglamalari, trayektoriya tenglamalari, harakat turi, trayektoriya ko'rinishi, egrilik radiusi va hokozalar o'rganiladi. Mexainik harakat deb jismning fazodagi yoki tekislikdagi vaziyatining boshqa jismlarga nisbatan vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishiga aytiladi. Agar jismning o`lchami harakati o'rganilayotgan masofaga nisbatan ancha kichik boisa, bunday jism moddiy nuqta deyiladi. Jismning harakati davomida qoldirgan izi trayektoriya deyiladi. Trayektoriyaning uzunligi yo`l deyiladi. Jism harakatining boshlang‘ich nuqtasi bilan oxirgi nuqtasini tutashtiruvchi kesma uzunligi ko'chish deyiladi. To‘g‘ri chiziqli harakatdan boshqa barcha turdagi harakatlarda yo‘1 ko‘chishdan katta bo`ladi. Masalan, taksida yo`l uchun, samolyotda esa ko‘chish uchun pul toiaymiz. Harakatlanmay tinch turibdi deb, shartli ravishda qo‘zg‘almas deb hisoblasa bo`ladigan jismlar sanoq jismlari deyiladi (mas: daraxt, uy, ko‘cha, bino va h...). Aslida tabiatda tinch turgan, ya’ni harakatsiz turgan narsaning o‘zi yo‘q. Biz shartli ravishda jismlami tinch turibdi deb qa’bul qilamiz. Mas: Yer tinch turgandek ko'ringani bilan biz bilmagan holda o`z o‘qi va Quyosh atrofida aylanma harakat qiladi. Shuningdek Quyosh ham planetalari bilan birgalikda Galaktikamizda o‘z manzili tomon suzmoqda. Sanoq jismi, sanoq jismiga bog`langan koordinatalar sistemasi va vaqtni o`lchaydigan asbob sanoq sistemasini tashkil etadi. Sanoq jismi deb ixtiyoriy jismni qa’bul qilishimiz mumkin. Shuning uchun barcha sanoq sistemalari teng huquqli bo`lib, sanoq sistemalaridan biri boshqasidan ko‘proq imtiyozga ega yoki boshqalaridan avzalroq deb bo`lmaydi. Jismning trayektoriya ko‘rinishi ham turli sanoq sistemalarida turlicha bo`ladi. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga Galiley almashtirishlari deb ataladigan almashtirishlar yordamida o‘tiladi. Bu almashtirishlar haqida qoilanmaning boshqa bo`limlarida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Vektorlar mavzusi aslida fanimiz mavzulariga tegishli emas. Bu bilan maktab, litseylarda “Geometriya” fani yoki oliy o‘quv yurtlarida “Vektorlar algebrasi” va “Analitik geometriya” kurslari shug‘ullanadi. Lekin, ko‘p masalalarimiz vektor kattaliklar va ular ustida bajariladigan amallar bilan bog`liq bo`lgani uchun ushbu mavzuga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Yo'nalishga ega bo`lgan kesma vektor deyiladi. Vektorlami lotincha kichkina harflar bilan yoki boshi va oxiridan iborat katta harflar bilan ham belgilanishi mumkin Download 460.88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|