Muallif so‘z ijodkorligining lisoniy-kognitiv tahlili

Semiz qirlar harsillar,
Tuyoklarning tig‘inda
Qora cho‘g‘lar chirsillar.
(“Ko‘pkari”)
Izohli lug‘atda kam qo‘llaniladigan birlik sifatida keltirilgan “tentimoq” so‘zini obrazli tarzda faollashtiradi:
Men unsiz tentiyman yurak qa’rida Va ayta olaman: “Men … Faqat men bor!” (“YOlg‘izlik va ishonchsizlik”)
Fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlarning asl ma’nosidan uzoqlashtirib qo‘llash matn talabi bilan:
Jom kabi simillab to‘lishdi bu dil
Zulmat sohilida imillaydi yil. (“Zalolat”)
Bu o‘rinda “simillamoq” so‘zining og‘riq holatini ifodalovchi zirqiramoq ma’nosini tushunish mumkin emas, balki bu so‘z “sustlik bilan harakat qilmoq” ma’nosidagi imillamoq so‘ziga sinonim holatda ishlatilmoqda.
Qanday yolg‘onlayin… Qanday alday men?..
Qo‘llarim rubobku tomirlarim tor. (“Ozodlik”)

Fe’l so‘z turkumidagi so‘zlarning ham ta’sirchanlikni oshirish maqsadida Grammatik shakllarni almashtirib qo‘llash (soletizm holatida) o‘rinlarini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, quyidagi o‘rinda orttirma nisbat qo‘shimchasi boshqa shaklda kelganini ko‘rishimiz mumkin:

Sevgilim, sen oysan, sevgining oyi, Uzansam etmaydi… etmaydi qo‘lim. (“Hamal ayvoni” 169-b)
YAna bir she’rida xuddi shu shakl “uzatilsa” shakli o‘rnida mahorat bilan qo‘llanganki, bu birlikning birgina o‘rinda ishlatilib keyin istifoda etilmaydigan so‘z emasligiga amin bo‘lamiz:
Xalqning yuragiga o‘ch xo‘randalar, Uzansa, bir yoqa topdi qo‘llaring. (“Usmon Nosir”)
E.SHukur ijodida harakat ifodalovchi birliklar jonli tildagi ko‘rinishda ishlatiladi va ijodkor tilining jonli, xalqona bo‘lishiga xizmat qiladi:
Toptalgan dilimni obketolmaydi
Manzardan javdirab boqqan mushtipar.(“Men va musicha”)
2. Samolarga iltijolar yo‘llayman tunlar,
Ko‘zlarimda sokin-sokin chayqaladi dard.
Majnuntolni chetlab o‘tsin arazli kunlar,
Majnuntolning yaprog‘ida uxlab qolsin baxt.(10)
3. Emranib-entikib keldim qoshingga,
Besamar kunlarim sochlarin yuldi.
Og‘ir bir savdolar qalqir boshimda,
Mening yuragimda Navoiy o‘ldi.(12)
4. Ochilib-sochilar kechalar,
Erkalar nordon eb chechalar,
Ena qiz uxlasin, ena qiz...
(14)
5. YAldo kechasida bir yilni chekdim,
Qarshila, mushtipar so‘zlarni to‘shab,
Onam allasini eslab entikdim,
Egachim, aytib ber onamga o‘xshab. (15)
6. Bo‘ronlar bo‘kirdilar,
Bulutlar to‘kildilar.
Ulkan muz ummoniga aylanadi Er.
Havolar yirtildilar,
CHaqmokdshr daryoday oqar, guldurar.
Qani, sening ovozing?..
(21)
7. Kunduz ozib ketdi, tun ozib ketdi,
Tumanning gupchaygan o‘g‘ri xaltasi
Semirib borardi ozg‘in kun-tunda.
Vujud emas, ruhning manfaati deb
Falak mulkin qilar suiiste’mol.
(Nomukammallik)
8. Imonini bersin,
Ko‘rinib qolmoqda so‘nggi sarhadlar,